nghiªn cøu trung quèc sè 1(65) - 2006 70
Lª Huy Tiªu*
µi Loan hßn ®¶o ngäc n»m gi÷a biÓn kh¬i ®· tõng bÞ nh÷ng c¬n sãng dËp vïi nh−ng vÉn ®øng v÷ng víi thêi gian. Ng−êi §µi Loan ®· ph¶i chÞu ®ùng sù ¸p bøc cña nhiÒu ®Õ quèc, trong ®ã cã ®Õ quèc Hµ Lan (1624) ®Õ quèc Thanh (1683) ®Õ quèc NhËt (1895), ®Õ quèc Mü (1953) nh−ng tinh thÇn d©n téc cña hä vÉn quËt c−êng kh«ng bÞ ®ång ho¸.
Nh− chóng ta ®· biÕt, d©n §µi Loan chñ yÕu lµ nh÷ng ng−êi ë tØnh Phóc KiÕn vµ Qu¶ng §«ng di sang. Tõ thêi th−îng cæ hä ®· rêi bá ®¹i lôc ra sinh sèng ë hßn
®¶o ch¬i v¬i gi÷a sãng giã. Tuy sinh c¬
lËp nghiÖp ë ®©y nh−ng hä vÉn h−íng vÒ n¬i ch«n rau c¾t rèn cña tæ tiªn m×nh.
Sau nµy, nhÊt lµ sau n¨m 1949 ng−êi Trung Quèc ®¹i lôc å ¹t kÐo ra ®©y, sù chia c¾t ®«i bê ®· t¹o nªn nçi nhí th−¬ng quª h−¬ng da diÕt. Nçi nhí th−¬ng ®ã ®· ®−îc thÓ hiÖn thµnh dßng v¨n häc “h−¬ng sÇu” – nçi sÇu xa xø.
Tuy v¨n häc §µi Loan ®−¬ng ®¹i pha t¹p nhiÒu dßng. Cã v¨n häc chèng céng 1950, v¨n häc hiÖn ®¹i chñ nghÜa 1960, v¨n häc “h−¬ng thæ” nh÷ng n¨m 70, v¨n häc hiÖn thùc phª ph¸n x· héi §µi Loan nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nh−ng cã lÏ bao trïm vµ kh«ng hÒ ®øt ®o¹n lµ dßng v¨n häc “h−¬ng sÇu”.
Ngay c¶ nh÷ng t¸c gi¶ ®iªn cuång chèng céng, trong t¸c phÈm cña hä ®©y
®ã vÉn næi lªn t×nh c¶m thuÇn tuý lµ th−¬ng nhí quª nhµ. Nh÷ng nhµ v¨n tiªu biÓu cña dßng v¨n häc “h−¬ng sÇu” lµ T− M· Trung Nguyªn, Chu T©y Ninh, NhiÕp Hoa Linh, L©m H¶i ¢u, D− Lª Hoa, B¹ch Tiªn Dòng, TrÇn ¸nh Ch©n .v.v…
Nhí nhµ lµ t×nh c¶m th−êng t×nh cña con ng−êi, ë ng−êi ch©u ¸, t×nh c¶m ®ã
®−îc nh©n lªn gÊp béi. Nçi nhí quª h−¬ng nung nÊu t©m hån con ng−êi, lµ chç dùa tinh thÇn cho nh÷ng ng−êi xa xø, lµ nÐt ®Ñp trong truyÒn thèng v¨n ho¸ d©n téc. Qua Kinh thi, Së tõ, §−êng thi ta ®· ®−îc ®äc bao dßng th¬ bÊt hñ vÒ nçi nhí quª. Bµi th¬ “TÜnh d¹ t−” (C¶m nghÜ trong ®ªm thanh tÜnh) cña Lý B¹ch
®· rung ®éng t©m linh cña con ng−êi hµng bao thÕ kû.
“§Çu gi−êng ¸nh tr¨ng räi Ngì mÆt ®Êt phñ s−¬ng.
NgÈng ®Çu nh×n tr¨ng s¸ng Cói ®Çu nhí cè h−¬ng.”
V¨n häc “h−¬ng sÇu” sím nhÊt cña
§µi Loan ®−îc thÓ hiÖn d−íi ngßi bót cña nh÷ng ng−êi trÝ thøc di c− cña d©n téc H¸n. S¸ng t¸c cña hä chñ yÕu lµ th¬.
* PGS.TS §¹i häc KHXH vµ NV- §¹i häc Quèc gia Hµ Néi
Nçi nhí quª hoµ quyÖn trong lêi th¬ vÞnh phong c¶nh ë h¶i ®¶o lµm nªn ®Æc ®iÓm v¨n häc “h−¬ng sÇu”.
§
Dßng v¨n häc “H−¬ng sÇu” cña §µi Loan 71
Sau chiÕn tranh Trung – NhËt n¨m Gi¸p Ngä (1894 - 1895), v¨n häc “h−¬ng sÇu” §µi Loan ®· b−íc sang mét giai
®o¹n míi, bëi v× hiÖn thùc cña m¶nh ®Êt thùc d©n ®ang ®e däa ph¸ vì v¨n ho¸
truyÒn thèng cña ng−êi §µi Loan, nçi
®au mÊt n−íc trë thµnh t×nh c¶m chung cña c¶ d©n téc. Thêi kú nµy kh«ng chØ cã th¬ mµ b¾t ®Çu cã c¶ tiÓu thuyÕt còng viÕt vÒ ®Ò tµi nµy.
Chñ ®Ò cña v¨n ho¸ “h−¬ng sÇu” cña thêi kú nµy ®Çu tiªn biÓu hiÖn ë ý thøc d©n téc vµ t− t−ëng yªu n−íc. Thi nh©n thÓ hiÖn nçi ®au mÊt n−íc víi t×nh c¶m nhí quª:
“Trong méng khãc ®au ®ín Dßng lÖ gèi ®Çm ®×a
Trïng d−¬ng bao c¸ch trë Khi nµo ®−îc vÒ quª”
T©m th¸i x· héi ®Æc biÖt ë thêi kú NhËt chiÕm ®ãng còng ®−îc biÓu hiÖn kh¸ râ. Nh©n vËt chÝnh trong tiÓu thuyÕt
“§øa con c« ®éc” cña Ng« §ôc L−u kh«ng sèng ®−îc ë m¶nh ®Êt thùc d©n, ch¹y vÒ ®¹i lôc còng kh«ng sèng ®−îc, l¹i trë vÒ §µi Loan, anh ®· gÆp bao nghÞch c¶nh ®au lßng, khiÕn anh trë thµnh ng−êi c« ®éc. Tuy vËy nh©n vËt kh«ng thèi chÝ, anh cuèi cïng trë vÒ Tæ quèc ®¹i lôc tham gia vµo ®éi ngò ®Êu tranh gi¶i phãng ®Êt n−íc. ë ®©y nçi nhí quª ®· biÕn thµnh hµnh ®éng chèng l¹i qu©n x©m l−îc. NhiÒu t¸c phÈm kh«ng chØ dõng l¹i ë nçi buån nhí quª h−¬ng mµ cßn thÓ hiÖn t− t−ëng d¸m hy sinh v× ®éc lËp tù do cña ®Êt n−íc. ë ®©y v¨n häc “h−¬ng sÇu” ®· to¸t lªn lßng yªu n−íc cao c¶ - mét trong nh÷ng truyÒn thèng tèt ®Ñp cña ng−êi Trung Hoa.
V¨n häc “h−¬ng sÇu” ®−¬ng ®¹i cña
§µi Loan thÓ hiÖn kh¸ phøc t¹p. Tõ n¨m 1949 trë ®i, ®«i bê c¸ch trë ®· ¶nh h−ëng
®Õn t©m sinh lý cña con ng−êi §µi Loan, do ®Êy néi dung cña v¨n häc “h−¬ng sÇu”
còng cã sù thay ®æi, nã trë nªn ®a d¹ng h¬n, ®a thanh h¬n. §iÓm qua th¬ v¨n, tiÓu thuyÕt, t¶n v¨n, kÞch cña thêi kú nµy ta thÊy v¨n häc “h−¬ng sÇu” cã nh÷ng giäng ®iÖu d−íi ®©y:
TuyÖt väng. Giäng ®iÖu nµy xuÊt hiÖn ë ngßi bót cña c¸c nhµ v¨n tõ ®¹i lôc di c−. §Çu thËp kû 50 thÕ kû XX, cuéc sèng l−u vong, mÆc c¶m chÝnh trÞ g©y nªn trong c¸c t¸c gi¶ di c− nµy nçi nhí quª da diÕt nh−ng v« cïng tuyÖt väng, ®au khæ v× cã quª mµ ch¼ng ®−îc vÒ. TuyÖt väng v× ch−a hoµ nhËp ®−îc vµo cuéc sèng ë h¶i ®¶o. TiÓu thuyÕt “c« ®éc” cña NhiÕp Hoa Linh m« t¶ ®¸m di d©n mßn mái tr«ng vÒ quª nhµ xa l¬ xa l¾c. V×
ngµy vÒ mê mÞt nªn hä suèt ngµy ñ rò
“lµm sao mµ sèng ®−îc”. C¸c t¸c gi¶ di c− nµy th−êng nhÊn m¹nh vµo ba ®iÓm:
a. Trong khi m« t¶ nçi nhí quª, hä nhÊn m¹nh ®Õn nçi khæ ®Õn tª d¹i cña nh©n vËt. Nçi nhí quª céng thªm hiÖn thùc ®en tèi ®· lµm cho hä cµng thªm
®au khæ vµ bÕ t¾c bëi v× muèn thay ®æi thùc tr¹ng nh−ng “lùc bÊt tßng t©m”, do
®Êy cµng lµm cho hä sa vµo b−íc ®−êng cïng tuyÖt väng.
b. NhÊn m¹nh ®Õn t×nh tiÕt li biÖt. Do li biÖt nªn th−êng nhí ®Õn céi nguån,
®−êng vÒ céi nguån t¾c nghÏn, nªn sinh ra tuyÖt väng.
c. X−a kia trong v¨n häc cæ, nçi buån nhí quª th−êng ®−îc göi g¾m ë thiªn nhiªn c©y cá mét c¸ch tÕ nhÞ, nay trong v¨n häc ®−¬ng ®¹i §µi Loan kh«ng nh÷ng m−în vËt göi g¾m câi lßng mµ
nghiªn cøu trung quèc sè 1(65) - 2006 72
cßn dïng nhiÒu thñ ph¸p kh¸c béc b¹ch trùc tiÕp t©m t− cña m×nh.
§¾ng cay. Giäng ®iÖu nµy còng th−êng xuÊt hiÖn ë ngßi bót cña c¸c nhµ v¨n di c− tõ ®¹i lôc. Tuy vÉn lµ nçi buån xa quª nh−ng nã ®em ®Õn cho ng−êi ®äc mét vÞ ®¾ng cay. ë ®©y c¸c nhµ v¨n nhÊn m¹nh ®Õn b−íc ®−êng gËp ghÒnh, tr¾c trë cña sè phËn nh©n vËt. TiÓu thuyÕt “Ng−êi §µi B¾c” cña B¹ch Tiªn Dòng ph¶n ¸nh sù thay ®æi cña hiÖn thùc tµn nhÉn khiÕn “con ng−êi ch¼ng cã mét ngµy vui, b«ng hoa kh«ng cã mét giê khoe s¾c”. §äc xong, ng−êi ®äc thÊy ngËm ngïi, mét vÞ ®¾ng ®äng ë cæ häng.
Nh÷ng t¸c phÈm cã giäng ®iÖu nµy th−êng t¶ nh©n vËt méng du, hµnh h−¬ng vÒ xø së, t×m l¹i tuæi th¬, mÑ giµ, b¹n cò. Nh−ng råi chît tØnh, tÊt c¶ chØ lµ con sè kh«ng trßn trÜnh, chØ cßn l¹i cuéc sèng ®¾ng cay.
C« ®¬n. §· ®¾ng cay vµ tuyÖt väng th× dÉn ®Õn c« ®¬n. §ã lµ hiÖn t−îng t©m lý cña nh÷ng ng−êi trÝ thøc bÞ phiªu b¹t ë h¶i ngo¹i. Hä tù vÝ m×nh nh− nh÷ng kh¸ch l·ng du v« gia ®×nh, sèng ®¬n ®éc kh«ng th©n thÝch, kh«ng b¹n bÌ. Trong nh÷ng t¸c phÈm cã giäng ®iÖu nµy, t×nh tiÕt li biÖt bÞ t−íc bá, ngô ý ph¸ bá ý nghÜa cña c¸i “nhµ”. Nh©n vËt M−u Thiªn Lçi trong t¸c phÈm “L¹i thÊy c©y cä, l¹i thÊy c©y cä” cña D− Lª Hoa tuy ®·
giËt ®−îc m¶nh b»ng tiÕn sÜ, mµ vÉn c¶m thÊy ®ã lµ “mét vËt v« h×nh, mét c¶m gi¸c v« h×nh. T«i lµ hßn ®¶o, trªn ®¶o toµn lµ c¸t, mçi h¹t c¸t ®Òu c« qu¹nh”.
RÇu rÜ. Giäng ®iÖu nµy chñ yÕu thÓ hiÖn ë ngßi bót cña c¸c nhµ v¨n b¶n ®Þa.
Do kh¸c nhau vÒ hoµn c¶nh, nªn nçi buån quª h−¬ng cña c¸c nhµ v¨n b¶n ®Þa kh¸c víi nçi sÇu xa xø cña c¸c nhµ v¨n
di t¶n. MÆc dï cã sù kh¸c nhau nh−ng vÉn lµ sù diÔn tiÕn cña quan niÖm gi¸ trÞ d©n téc trong v¨n häc “h−¬ng sÇu”, lµ sù nèi tiÕp truyÒn thèng v¨n ho¸ d©n téc ë trªn h¶i ®¶o.
§øng tr−íc sù thay ®æi ®Õn chãng mÆt cña h¶i ®¶o, nÒn kinh tÕ ®« thÞ ph¸t triÓn m¹nh mÏ, mäi gi¸ trÞ tinh thÇn
®ang bÞ ®e do¹, c¸c nhµ v¨n b¶n ®Þa hoµi niÖm vÒ cuéc sèng ®iÒn viªn ªm ®Ñp xa x−a, ca ngîi quan hÖ nh©n hËu gi÷a con ng−êi víi con ng−êi, ca ngîi sinh th¸i tù nhiªn thuÇn khiÕt. C¸c nhµ v¨n ®· g¾n viÖc ph¶n ¸nh hiÖn thùc nghiÖt ng· víi nçi buån nhí quª cña con ng−êi hiÖn ®¹i l¹i víi nhau. Nçi buån n¶y sinh khi gi¸
trÞ con ng−êi bÞ biÕn thµnh hµng ho¸
cña x· héi. Hä tõng tù hái: “Cuéc sèng nh− thÕ nµo míi cã ý nghÜa?”. Hä muèn trë l¹i c¸i gia ®×nh truyÒn thèng, tõ ®ã mµ trë vÒ céi nguån, trë vÒ víi truyÒn thèng v¨n ho¸ Trung Hoa.
PhÊn khëi. Tõ cuèi thËp kû 80 thÕ kû XX, chÝnh quyÒn T−ëng Kinh Quèc cã sù thay ®æi chÝnh s¸ch ®èi víi ®¹i lôc, cho phÐp ng−êi §µi Loan ®−îc vÒ ®¹i lôc th¨m quª cha ®Êt tæ. Lßng ng−êi phÊn chÊn, trong t¸c phÈm v¨n häc “h−¬ng sÇu” ®· thÓ hiÖn:
a, NiÒm vui cña ®oµn tô. Nçi niÒm
®ªm mong ngµy nhí ®· trë thµnh hiÖn thùc. Nh÷ng ®iÒu tai nghe m¾t thÊy ë
®¹i lôc khiÕn cho nh÷ng ®øa con xa quª c¶m thÊy Êm ¸p vµ cã Ên t−îng s©u m¹nh.
b, C¸c t¸c phÈm ®Òu lµm næi bËt t×nh tiÕt ®oµn tô. C¸c t¸c phÈm th−êng t¶
theo c«ng thøc: “li biÖt – quª míi – xa l¹ - trë vÒ”, vµ lÊy ®oµn tô lµm kÕt côc viªn m·n vui vÎ, nh−ng t×nh h×nh thùc tÕ l¹i kh«ng nh− vËy. Cã nhµ th¬ ®· viÕt: “ Khi b¸nh xe cña l·ng tö liÒu m¹ng ®uæi mÆt
Dßng v¨n häc “H−¬ng sÇu” cña §µi Loan 73
trêi s¾p lÆn/ Muèn ¸nh tµ d−¬ng tr−íc khi t¾t h·y ë l¹i/ §Ó an ñi d¹ sÇu cña ng−êi tõ viÔn xø/ GÆp nhau råi mét lóc l¹i chia ly”. Trong niÒm hoan l¹c võa nhen nhãm ®· cã mÇm mèng ®au khæ cña cuéc chia ly. C¸c t¸c gi¶ mong muèn kÕt thóc vÜnh viÔn nçi sÇu xa xø nµy, nh−ng nµo cã nhanh ®−îc! TÊt c¶ cßn ë phÝa tr−íc.
C¸c t¸c phÈm v¨n häc “h−¬ng sÇu”
cña c¸c nhµ v¨n di c− vµ b¶n ®Þa mÆc dï cã sù kh¸c nhau vÒ néi hµm t×nh c¶m, nh−ng ®Òu cã chung mét ®iÓm lµ h−íng vÒ v¨n ho¸ truyÒn thèng tèt ®Ñp cña Tæ quèc m×nh. Trong nh÷ng ngµy bÞ NhËt, Mü chiÕm ®ãng, nÒn v¨n ho¸ d©n téc bÞ x©m ph¹m, nh−ng dßng v¨n häc “h−¬ng sÇu” vÉn ph¸t triÓn, nã h−íng tíi t¸i hiÖn l¹i nh÷ng thuÇn phong mÜ tôc, ®¹o
®øc mang tÝnh nh©n v¨n cña d©n téc Trung Hoa.
Tãm l¹i, v¨n häc “h−¬ng sÇu” cña §µi Loan tr−íc vµ sau n¨m 1949 ®Òu cã nh÷ng ®Æc tÝnh sau ®©y:
1. ThÓ hiÖn lßng tù hµo d©n téc.
TruyÒn thèng v¨n ho¸ Trung Hoa kh«ng nh÷ng thÊm s©u vµo m¸u thÞt cña nh÷ng nhµ v¨n di t¶n tõ ®¹i lôc ®Õn mµ cßn in ®Ëm vµo t©m trÝ cña nh÷ng nhµ v¨n sinh tr−ëng t¹i §µi Loan. T×m vÒ céi nguån, t×m vÒ quª h−¬ng chÝnh lµ t−ëng nhí ®Õn truyÒn thèng v¨n ho¸ l©u ®êi cña Tæ quèc m×nh. NÒn v¨n ho¸ Trung Hoa ph¸t triÓn liªn tôc vµ ngµy cµng ph¸t triÓn cµng lµm cho nh©n d©n tõ ®¹i lôc ®Õn h¶i ®¶o ®Òu rÊt tù hµo vÒ tæ tiªn m×nh. Nhµ th¬ Tõ Quang Trung viÕt:
§¹i lôc cæ x−a lµ “Ng−êi mÑ cña tÊt c¶
nh÷ng ng−êi mÑ”, lµ “Cha cña tÊt c¶
nh÷ng ng−êi cha”.
2. ThÓ hiÖn lßng nh©n nghÜa trong v¨n ho¸ Trung Hoa. C¸c t¸c gi¶ §µi Loan bÊt kÓ lµ tõ ®¹i lôc ®Õn hay b¶n
®Þa ®Òu nhÊn m¹nh ®Õn t×nh yªu th−¬ng gi÷a con ng−êi víi con ng−êi, ®Æc biÖt nhÊn m¹nh ®Õn quan hÖ m¸u mñ, t×nh nghÜa ®ång bµo gi÷a nh©n d©n ë hai bê c¸ch trë. T×nh c¶m Êy kh«ng thÕ lùc nµo cã thÓ ng¨n c¸ch næi. T×nh c¶m Êy nh−
cã søc m¹nh lµm dÞu nçi ®au chia c¾t vµ gióp hä chèng l¹i sù x©m ph¹m cña ngo¹i lai.
3. Nh÷ng nhµ v¨n gèc Hoa ë h¶i ngo¹i (kh«ng ph¶i sèng ë §µi Loan) tuy kh«ng mÊt m¸t g× nh−ng do cïng mang dßng m¸u Viªm Hoµng, hµng ngµy sö dông ng«n ng÷ v¨n tù cña Tæ quèc m×nh nªn tr−íc sau vÉn t×m vÒ gèc rÔ cña v¨n ho¸
Trung Hoa.
4. Trong sù giao l−u v¨n ho¸ §«ng T©y, mÆc dï cã hÊp thô mét vµi yÕu tè ngo¹i lai (vÝ dô ph−¬ng ph¸p s¸ng t¸c hiÖn ®¹i chñ nghÜa) nh−ng nh×n chung v¨n häc “h−¬ng sÇu” vÉn gi÷ ®−îc b¶n s¾c d©n téc trong c¶ h×nh thøc vµ néi dung.
5. Do h¹n chÕ vÒ lÞch sö vµ thÕ giíi quan cña c¸c t¸c gi¶, trong v¨n häc
“h−¬ng sÇu” còng cã nh÷ng h¹n chÕ nhÊt
®Þnh. Trong khi ca ngîi nh÷ng phong tôc tËp qu¸n cña Tæ quèc m×nh th× ®ång thêi c¸c t¸c gi¶ còng ®Ò cao c¶ nh÷ng cÆn b·
trong tËp tôc cæ truyÒn cña d©n téc m×nh, nh÷ng tËp tôc nµy mang nÆng tÝnh chÊt phong kiÕn vµ mª tÝn.
6. V¨n häc “h−¬ng sÇu” cña §µi Loan lµ dßng v¨n häc tiÕn bé, yªu n−íc, nã cã kh¶ n¨ng thu hÑp sù c¸ch trë gi÷a ®«i bê vµ sÏ gãp phÇn kh«ng nhá vµo sù nghiÖp thèng nhÊt cña d©n téc Trung Hoa.
