ThÇn vµ Quû
hÇn vμ Quû lμ hai ph¹m trï ®èi øng nhau trong tÝn ng−ìng cña toμn nh©n lo¹i. Mçi d©n téc mçi ng«n ng÷ diÔn ®¹t kh¸c nhau. Trong bμi viÕt nμy t«i chØ ®Ò cËp ®Õn ThÇn vμ Quû trong tÝn ng−ìng ph−¬ng §«ng trùc tiÕp ¶nh h−ëng ®Õn tÝn ng−ìng n−íc ta mμ th«i.
Trong tÝn ng−ìng t«n gi¸o n−íc ta c¸c kh¸i niÖm ThÇn, Th¸nh, Tiªn, PhËt, Ma, Quû ®Òu lμ ch÷ H¸n, mçi ch÷ cã mét lÞch sö ng÷ nghÜa riªng biÖt nh− nh÷ng ph¹m trï t«n gi¸o tÝn ng−ìng kh¸c nhau cã néi hμm liªn quan nhau. ThÇn, Th¸nh, Tiªn, PhËt lμ nh÷ng kh¸i niÖm ®ång
®¼ng chØ nh÷ng h×nh th¸i kh¸c nhau cña c¸i tÝch cùc, biÓu t−îng cho −íc väng ®Ñp cña con Ng−êi. Ma, Quû th× tr¸i l¹i biÓu hiÖn mÆt tiªu cùc chèng ®èi con Ng−êi.
§ã lμ nãi theo quan niÖm hiÖn nay.
Trong bμi nμy chØ bμn vÒ ThÇn, Quû, Ma tuy cã ®Ò cËp ®Õn c¸c kh¸i niÖm kh¸c.
ThÇn lμ g×? Quû lμ g×? Ma lμ g×?
ThÇn
Chu lÔ. Xu©n quan ®¹i t− nh¹c: “DÜ tù thiªn thÇn” (®Ó tÕ lÔ thiªn thÇn).
Ng−êi ®êi sau chó gi¶i lμ tÕ Ngò §Õ, mÆt trêi, mÆt tr¨ng, tinh tó vμ còng chØ c¶ linh hån ng−êi chÕt. C¸ch gi¶i thÝch
®ã kh«ng ®óng. Chu LÔ chia ra Lôc nh¹c tøc 6 chÕ ®é ©m nh¹c ca móa dïng cho 6
NguyÔn Duy Hinh(*)
®èi t−îng tÕ lÔ kh¸c nhau. Mét lμ Thiªn thÇn, hai lμ §Þa thÞ (§Þa k×), ba lμ Tø väng, bèn lμ S¬n xuyªn, n¨m lμ Tiªn tØ, s¸u lμ Tiªn tæ(1). Nh− vËy tÕ Thiªn thÇn lμ tÕ Thiªn tøc tÕ Trêi. Cßn tÕ §Þa thÞ lμ tÕ
§Êt; tÕ Tø väng lμ tÕ bèn ph−¬ng ®«ng t©y nam b¾c; tÕ S¬n xuyªn lμ tÕ s«ng nói thuéc vÒ mÆt ®Êt; tÕ Tiªn tØ, tÕ Tiªn tæ lμ tÕ Bμ Tæ vμ ¤ng Tæ tøc tÕ linh hån ng−êi chÕt. Cho nªn trong ch−¬ng nμy ®· kh¸i qu¸t chung lμ tÕ Quû ThÇn. Quû lμ linh hån ng−êi chÕt. TÕ Quû lμ thê cóng tæ tiªn cña ng−êi thêi ¢n Th−¬ng. ThÇn trong Chu LÔ chØ thê Thiªn, hiÖn t−îng thiªng ch−a nh©n c¸ch ho¸. ThÇn tøc cóng tÕ ®· cã mét ®èi t−îng cô thÓ lμ Thiªn nªn h×nh thμnh côm tõ Thiªn thÇn.
Thiªn thÇn ®· lμ mét danh tõ kÐp chØ ®èi t−îng thê cóng lμ Thiªn, ®· mang tÝnh chÊt ph©n lo¹i c¸c c¸i Thiªng mμ con ng−êi sïng kÝnh. Nh−ng ®ã lμ mét xu h−íng diÔn biÕn cña thuËt ng÷ ThÇn. Cßn mét sè xu h−íng kh¸c xuÊt hiÖn cïng víi t− t−ëng ©m d−¬ng thêi ChiÕn Quèc.
Chu DÞch. HÖ Tõ th−îng ®−a ra ®Þnh nghÜa: “©m d−¬ng bÊt tr¾c chi vÞ thÇn” (ThÇn lμ sù biÕn ho¸ kh«n l−êng cña ©m d−¬ng).
B¶n th©n DÞch Kinh kh«ng cã ch÷
ThÇn, còng kh«ng cã ch÷ ©m, d−¬ng. ChØ
*. PGS. ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o.
1. ThËp Tam Kinh, Nxb. YÕn S¬n B¾c Kinh, 1991, tr.
445.
T
trong DÞch TruyÖn míi cã h¬n 30 ch÷
ThÇn mμ c©u dÉn trªn lμ næi tiÕng nhÊt.
DÞch TruyÖn lμ lêi chó gi¶i cña ng−êi thêi ChiÕn Quèc khi lÝ thuyÕt ©m d−¬ng ra ®êi mμ ng−êi ta cho lμ cña Tr©u DiÔn.
§Þnh nghÜa ThÇn cña DÞch TruyÖn ®·
tho¸t li khái ý nghÜa ban ®Çu cña Thiªn, lóc nμy Thiªn ®· mang ý nghÜa ©m d−¬ng biÕn ho¸ tøc sù biÕn ho¸ kh«n l−êng cña v¹n vËt, nh−ng ch−a nh©n c¸ch ho¸. ThÇn cña DÞch TruyÖn chØ sù biÕn ho¸ cña hai KhÝ ©m d−¬ng, thuéc ph¹m trï KhÝ. KhÝ lμ mét kh¸i niÖm trõu t−îng chØ b¶n thÓ chø kh«ng ph¶i lμ h¬i n−íc hay kh«ng khÝ nh− hiÖn nay th−êng hiÓu. DÞch TruyÖn ®· dung hîp Thiªn víi KhÝ vμ KhÝ víi ©m d−¬ng.
ThÇn lμ biÓu hiÖn v« h×nh mμ hiÖn thùc cña ©m d−¬ng biÕn ho¸ tøc cña b¶n thÓ vò trô, ®−îc xem nh− lμ mét quy luËt vËn
®éng cña b¶n thÓ. §©y lμ mét vÊn ®Ò lín trong lÞch sö triÕt häc cæ ®¹i Trung Hoa mμ mçi hÖ t− t−ëng Nho, ThÝch, §¹o, mçi nhμ nghiªn cøu cæ kim ®−a ra mét c¸ch gi¶i thÝch kh¸c nhau. GÇn ®©y Tr−¬ng LËp V¨n chñ biªn mét lo¹t ph¹m trï triÕt häc ®−a ra nh÷ng c¸ch lÝ gi¶i kh¸c lÝ gi¶i truyÒn thèng cã tÝnh chÊt tËp ®¹i thμnh. Nh−ng ë ®©y t«i chØ nghiªn cøu vÒ kh¸i niÖm ThÇn trªn ®¹i c−¬ng.
Vμ còng thêi nμy Trang Tö ®−a ra thuËt ng÷ “thÇn nh©n”: “DiÓu C« X¹ chi s¬n h÷u thÇn nh©n c− yªn, c¬ phu nh−îc b¨ng tuyÕt, x−íc −íc nh−îc xö n÷, bÊt thùc ngò cèc, hÊp phong Èm lé, thõa v©n khÝ, ngù phi long, nhi du hå tø h¶i chi xø. K× thÇn ng−ng, sö vËt bÊt t× lÖ nhi niªn cèc thôc...” (Trªn nói DiÓu C« X¹ cã thÇn nh©n c− tró, da thÞt nh− b¨ng tuyÕt, yÓu ®iÖu nh− xö n÷, kh«ng ¨n ngò cèc, híp giã uèng s−¬ng, cìi m©y cìi rång
d¹o ch¬i bèn biÓn. ThÇn ®ã ng−ng tô khiÕn cho v¹n vËt kh«ng bÞ bÖnh tËt mμ ngò cèc ®−îc mïa).
Trong Trang Tö cßn nhiÒu ®o¹n v¨n cã ch÷ “thÇn nh©n”. T− t−ëng "ThÇn" c¬
b¶n cña Trang Tö tuy còng xuÊt ph¸t tõ thuyÕt ©m d−¬ng, nh−ng ®· nh©n c¸ch ho¸. ThÇn nh©n lμ ng−êi thÇn, ng−êi mμ chØ h« hÊp kh«ng ¨n ngò cèc mμ tr−êng sinh bÊt tö l¹i bay trªn m©y ®i kh¾p bèn ph−¬ng. §ã lμ tiÒn th©n cña kh¸i niÖm thÇn tiªn §¹o gi¸o sau nμy. ThÇn ë ®©y chØ mét con ng−êi x¸c thÞt nh−ng nhê biÖn ph¸p d−ìng sinh ®éc ®¸o mμ cã phÐp thÇn th«ng ®i m©y vÒ giã tr−êng sinh bÊt tö, còng lμ mét c¸ch cô thÓ ho¸
t− t−ëng ©m d−¬ng biÕn ho¸ thÇn diÖu.
ThÇn ®· nh©n c¸ch ho¸ vμ trë thμnh mét quyÒn n¨ng siªu nhiªn cô thÓ cña mét lo¹i ng−êi ®Æc biÖt.
Tu©n Tö. Thiªn luËn: "Thiªn chøc dÜ lËp, thiªn c«ng dÜ thμnh, h×nh cô nhi thÇn sinh”. NghÜa lμ: Thiªn chøc cña trêi lμ s¸ng t¹o ra con ng−êi. Khi ®· s¸ng t¹o xong h×nh thÓ con ng−êi th× thÇn míi sinh ra.
VÒ sau nhiÒu t¸c phÈm kh¸c tiÕp tôc ph¸t huy t− t−ëng thiªn ®Þa t¹o t¸c ra con ng−êi vμ phó cho “thÇn” lμ phÇn v« h×nh cña con ng−êi. ThÇn lμ mét thμnh tè cÊu t¹o con ng−êi. ThÇn v« h×nh vμ H×nh h÷u h×nh. T− t−ëng nμy cña Tu©n Tö kh¸c víi t− t−ëng Trang Tö vÒ thÇn nh©n. «ng cho r»ng ThÇn lμ c¸i trêi phó chø kh«ng ph¶i kÕt qu¶ tu luyÖn. ThÇn ë Tu©n Tö t−¬ng
®−¬ng Hån mμ H×nh lμ X¸c.
§Õn n¨m 100 C«ng nguyªn, Høa ThËn viÕt ThuyÕt v¨n gi¶i tù (gäi t¾t ThuyÕt v¨n) ®· gi¶i thÝch ch÷ ThÇn ( ):
“ThÇn, thiªn thÇn dÉn xuÊt v¹n vËt gi¶
d·” (ThÇn lμ thiªn thÇn tõ ®ã ra v¹n vËt).
Vμ gi¶i thÝch riªng rÏ c¸c bé phËn cÊu thμnh cña ch÷ ThÇn: “ThÞ, thiªn thuú t−îng, kiÕn hung c¸t, së dÜ thÞ nh©n d·.
Tßng Th−îng; tam thuú, nhËt nguyÖt tinh d·. Quan hå thiªn v¨n, dÜ s¸t thêi biÕn;
thÞ, thÇn sù d·”. (Ch÷ ThÞ ( )) cã nghÜa lμ Thiªn ®−a ra h×nh t−îng, hiÖn hung c¸t ®Ó biÓu thÞ cho con ng−êi biÕt.
Ch÷ ThÞ cã bé Th−îng, ba nÐt rñ xuèng lμ mÆt trêi, mÆt tr¨ng, tinh tó. Con ng−êi quan s¸t thiªn v¨n ®Ó xÐt thêi biÕn; ThÞ lμ thê thÇn vËy). “Th©n, thÇn d·, thÊt nguyÖt
©m khÝ thμnh, thÓ tù th©n thóc”. (Ch÷
Th©n ( ) lμ ThÇn; th¸ng 7 ©m khÝ h×nh thμnh, h×nh thÓ nh− mét bã duçi ra)(2).
Høa ThËn ®· chiÕt tù ch÷ ThÇn thμnh ch÷ ThÞ chØ ý vμ ch÷ Th©n chØ ©m. Bé ThÞ cßn ®äc K×. K× cã nghÜa lμ thê cóng, tÕ lÔ.
ThÞ cã nghÜa lμ biÓu thÞ, chØ thÞ. §ã lμ hai ý cña cïng mét gèc mμ Høa ThËn gi¶i thÝch nh− sau. Hai nÐt trªn ®Çu ( ) lμ ch÷ Th−îng (phÝa trªn) cæ ®· thÊy trong v¨n Gi¸p cèt. Ba nÐt rñ xuèng bªn d−íi ( 7) lμ mÆt trêi, mÆt tr¨ng vμ tinh tó tøc c¸c biÓu t−îng cña Thiªn ®−a ra ®Ó biÓu thÞ cho con ng−êi biÕt c¸t hung. Con ng−êi xem thiªn v¨n tøc xem h×nh th¸i cña mÆt trêi, mÆt tr¨ng, tinh tó mμ lÝ gi¶i c¸c sù biÕn cè cña thêi ®iÓm ®ã tøc
®Ó biÕt c¸t hung mμ øng xö. ThÞ lμ thê thÇn. Cho nªn ch÷ ThÞ cã hai nghÜa biÓu thÞ th× ®äc ThÞ, thê thÇn th× ®äc K×. Ch÷
ThÞ sau biÕn thμnh bé ThÞ ( ) cÊu t¹o nh÷ng ch÷ cã ý nghÜa tÝn ng−ìng t«n gi¸o nh− X·, K×, Tù, Tæ, Té, Chóc, Ho¹, Phóc, Tõ, LÔ, ThÇn… råi dÇn dÇn ph¸t triÓn ra xa. Cßn ch÷ Th©n ( ) phÇn bªn ph¶i ch÷ ThÇn th× Høa ThËn
gi¶i thÝch lμ ThÇn v× th¸ng 7 ©m khÝ bèc lªn duçi ra (th©n) nh− mét bã. Cã nghÜa lμ ©m khÝ bèc lªn nh− mét bã “khÝ” t¹o thμnh h×nh t−îng ch÷ Th©n vμ cã nghÜa lμ “duçi ra”, nh− vËy còng cã thÓ hiÓu Th©n lμ ©m ®äc cña ch÷ ThÇn mμ Th©n còng lμ ThÇn chØ ©m khÝ bèc lªn. Sau nμy
«ng Tr−¬ng ThuÊn Huy gi¶i thÝch ch÷
Th©n lμ ch÷ §iÖn (
8
) cæ theo Kim v¨n vμ v¨n Gi¸p cèt vμ cho lμ tia chíp lμm cho con ng−êi sî h·i nªn thê cóng.Nh− vËy Høa ThËn ®· dïng c¶ t−
t−ëng thê Thiªn, t− t−ëng ©m d−¬ng vμ c¶ DÞch TruyÖn ®Ó gi¶i thÝch ch÷ ThÇn.
Nh−ng c¬ b¶n ThÇn vÉn ch−a cã h×nh t−îng cô thÓ nh©n c¸ch ho¸.
§Õn khi §¹o gi¸o ra ®êi th× trong Th¸i B×nh Kinh, Hoμng §×nh Kinh, V©n CÊp ThÊt Thiªm… cã t− t−ëng th©n thÇn, cho r»ng mçi bé phËn c¬ thÓ ®Òu cã mét vÞ thÇn chñ qu¶n chøc n¨ng ®ã. Mçi kinh cã danh s¸ch c¸c vÞ thÇn chøc n¨ng víi tªn gäi kh¸c nhau Ýt nhiÒu. Nh− Hoμng
§×nh Kinh th× gäi N·o thÇn lμ Tinh C¨n tù lμ Nª Hoμn; T©m thÇn lμ §an Nguyªn tù Thñ Linh… Cßn V©n CÊp ThÊt Thiªm th× gäi N·o thÇn lμ Gi¸c Nguyªn tù lμ
§¹o §«, T©m thÇn lμ Ho¸n D−¬ng X−¬ng tù lμ §¹o Minh vμ cßn miªu t¶ mçi vÞ thÇn cao mÊy xÝch y phôc nh− thÕ nμo.
Th«ng th−êng cã 24 vÞ th©n thÇn nh−ng còng cã kinh l¹i nãi hμng v¹n th©n thÇn(3). Th©n thÇn lμ h×nh t−îng ho¸, nh©n c¸ch ho¸ chøc n¨ng cña lôc phñ
2. DÉn theo: D−¬ng Ngäc §øc (chñ biªn). Trung Hoa thÇn bÝ v¨n ho¸. Nxb. Hå Nam 1993, tr. 346.
3. Xem: - §¹o gi¸o ®¹i tõ ®iÓn. Nxb. Hoa H¹ 1999, tõ ®iÒu NhÞ thËp tø thÇn.
- Trung Quèc §¹o gi¸o sö. NhiÖm KÕ Dò (chñ
biªn). Nxb Th−îng H¶i nh©n d©n, 1990, tr. 140.
ngò t¹ng. §ã lμ mét c¸ch gi¶i thÝch sù k×
diÖu c«ng n¨ng y häc cña c¬ thÓ con ng−êi, lμ y häc cæ truyÒn t«n gi¸o ho¸.
Th©n thÇn quyÕt ®Þnh sinh mÖnh con ng−êi, ®· th©m nhËp vμo lÜnh vùc lÝ gi¶i con ng−êi, lμ sù ph¸t triÓn cña t− t−ëng ThÇn ®èi øng víi H×nh.
Mét t¸c phÈm ch÷ H¸n thuéc thÕ kØ II C«ng nguyªn ph¶n ¸nh t− t−ëng PhËt gi¸o D©u - LÝ HoÆc LuËn cña M©u Tö, viÕt:
“- VÊn viÕt: Hμ dÜ chÝnh ng«n PhËt, PhËt vi hμ vÞ hå?
M©u Tö viÕt: PhËt gi¶ hiÖu thuþ d·, do danh Tam Hoμng thÇn, Ngò §Õ th¸nh d·.
PhËt nμi ®¹o ®øc chi nguyªn tæ, thÇn minh chi t«n tù. PhËt chi ng«n, gi¸c d·.
Ho¶ng hèt biÕn ho¸, ph©n th©n t¸n thÓ, hoÆc tån hoÆc vong, n¨ng tiÓu n¨ng ®¹i, n¨ng viªn n¨ng ph−¬ng, n¨ng l·o n¨ng thiÕu, n¨ng Èn n¨ng ch−¬ng, ®¹p ho¶ bÊt thiªu, lÝ nhËn bÊt th−¬ng, t¹i « bÊt nhôc, t¹i ho¹ v« −¬ng dôc hμnh t¾c phi, to¹ t¾c d−¬ng quang. Cè hiÖu vi PhËt d·”(4). (- Hái: PhËt lμ g×, sao l¹i gäi lμ PhËt? M©u Tö ®¸p: PhËt lμ thuþ hiÖu, còng gièng nh− Tam Hoμng thÇn, Ngò §Õ th¸nh.
PhËt lμ nguyªn tæ cña ®¹o ®øc, lμ ®Çu mèi cña thÇn minh. PhËt nghÜa lμ Gi¸c.
BiÕn ho¸ kh«n l−êng, ph©n th©n t¸n thÓ, hoÆc cßn hoÆc mÊt, cã thÓ nhá cã thÓ lín, cã thÓ trßn cã thÓ vu«ng , cã thÓ giμ cã thÓ trÎ, cã thÓ Èn cã thÓ hiÖn, ®¹p löa kh«ng báng, ®i trªn dao kh«ng bÞ th−¬ng, vμo chç d¬ mμ kh«ng bÈn, gÆp ho¹ mμ kh«ng bÞ h¹i, muèn ®i th× bay, ngåi th× to¶ s¸ng. Cho nªn gäi lμ PhËt).
PhËt ®−îc coi lμ ThÇn, thÇn th«ng biÕn ho¸ kh«n l−êng theo ý nghÜa ThÇn thêi Tiªn TÇn cho ThÇn lμ mét søc m¹nh
thiªng ®· nh©n c¸ch ho¸ víi quyÒn n¨ng biÕn ho¸ kh«n l−êng. PhËt lμ mét d¹ng ThÇn cô thÓ.
ChÝnh ®Þnh nghÜa “thÇn" thêi Tiªn TÇn
®ã ®· du nhËp vμo n−íc ta cho nªn nhiÒu n¬i thê Thμnh Hoμng chØ viÕt mét ch÷
THÇN. Vμ ThÇn hoμ nhËp víi nhËn thøc vÒ c¸i Thiªng, ®èi t−îng thê cña ng−êi ViÖt ®· cã. Thiªng vμ Thê lμ hai tõ ViÖt
®· ®−îc ghi l¹i b»ng ch÷ N«m. Ca dao cßn ghi l¹i:
- Ch¼ng thiªng ai gäi lμ thÇn
Lèi ngang ®−êng t¾t ch¼ng gÇn ai ®i . ThÇn hay th¸nh còng lμ thÇn:
- MiÕu linh ch¼ng d¸m l¹i gÇn
§øng xa mμ khÊn th¸nh thÇn chøng tri.
§ã lμ mét sè t− liÖu c¬ b¶n vÒ ThÇn vμ tÝn ng−ìng ThÇn cña ng−êi ViÖt xuÊt ph¸t tõ ng«n ng÷ H¸n. Tuy nhiªn c¸ch lÝ gi¶i c¸c t− liÖu quen thuéc trªn tuú thuéc vμo c¸c hÖ t− t−ëng Nho, ThÝch, §¹o vμ tuú theo häc gi¶, tuú theo tr−êng hîp cô thÓ, thêi ®iÓm cô thÓ, kh«ng gian cô thÓ mμ kh¸c nhau.
Quû
ThuyÕt V¨n, gi¶i thÝch ch÷ Quû (
): “Quû, nh©n quy vi quû, tßng Nh©n,
t−îng quû ®Çu, tßng Kh−. Lôc, quû ph¸t d·, t−îng h×nh. Uý, ¸c d·, quû ®Çu nhi hæ tr¶o, kh¶ uý d·. Ngu, mÉu hÇu, ®Çu tù quû. Tßng PhËt, tßng Nhùu”.
Høa ThËn viÕt ThuyÕt V¨n gi¶i tù (gäi t¾t lμ ThuyÕt V¨n) vμo n¨m 100 C«ng nguyªn nªn nhiÒu ch÷ l¹i ph¶i tra cøu
4. M©u Tö LÝ HoÆc LuËn. Xem: NguyÔn Duy Hinh.
T− t−ëng PhËt gi¸o ViÖt Nam. Nxb. KHXH, 1999, tr.
196.
s¸ch míi hiÓu. ý nghÜa ®Þnh nghÜa Quû nh− sau: Quû lμ con ng−êi chÕt thμnh quû, ch÷ Quû viÕt bé Nh©n ( ) (ng−êi), h×nh t−îng ®Çu quû; bªn c¹nh bé Nh©n l¹i viÕt bé T− ( ) (nay ®äc Kh−) cã nghÜa lμ gian tμ. Hay lμ bé Lôc (
) (lμ ch÷ Gi¸c cæ) cã nghÜa lμ tãc quû; ®ã lμ t−îng h×nh. Ch÷ Uý cã nghÜa lμ sî, ®Çu quû bªn trªn, mμ vuèt hæ (bé phËn bªn d−íi ch÷ §iÒn cña ch÷ Uý), cho nªn ®¸ng sî. Ch÷ Ngu lμ mét lo¹i khØ c¸i,
®Çu gièng nh− quû, trªn lμ bé PhËt ( ) cã nghÜa lμ ®Çu l©u, vμ bé Nhùu (
) lμ vÕt ch©n con thó. Tr×nh bμy
®¬n gi¶n th× Quû lμ: Quû chØ con ng−êi chÕt thμnh Quû. Ch÷ quû lμ mét ch÷
t−îng h×nh, gåm cã bé Nh©n, bé Lôc biÓu t−îng con ng−êi cã sõng v× ch÷ Lôc lμ ch÷ Gi¸c cæ, Gi¸c lμ c¸i sõng nªn biÓu t−îng cho tãc Quû. Cïng mét quan hÖ víi ch÷ quû cã c¸c ch÷ Uý, Ngu. Ch÷ Uý cã hai bé phËn; bé phËn trªn lμ ®Çu Quû, bé phËn d−íi lμ h×nh t−îng mãng vuèt con hæ, v× vËy Uý cã nghÜa lμ Sî. Ch÷ Ngu còng cã hai bé phËn, bé phËn trªn lμ c¸i
®Çu gièng nh− quû nªn lμ bé Lôc cã nghÜa lμ ®Çu l©u; bé phËn d−íi lμ bé Nhùu cã nghÜa lμ vÕt ch©n con thó, cho nªn ch÷ Ngu t−îng h×nh mét loμi khØ c¸i.
Qua c¸ch gi¶i thÝch cña Høa ThËn cã thÓ thÊy Quû lμ linh hån ng−êi chÕt ®−îc t−îng h×nh mét con ng−êi mμ trªn ®Çu cã sõng vμ dÔ sî. §ã lμ ý nghÜa kh¸i niÖm Quû cho ®Õn n¨m 100 C«ng nguyªn.
Nh−ng t− t−ëng Quû chØ linh hån ng−êi chÕt xuÊt hiÖn sím h¬n: ng−êi ¢n thê Quû tøc thê cóng linh hån tæ tiªn.
Nh− vËy kh¸i niÖm Quû liªn quan ®Õn Hån Ph¸ch. VËy Hån, Ph¸ch lμ g×? T¶
TruyÖn, Chiªu C«ng thÊt niªn viÕt: “Nh©n sinh thuû ho¸ viÕt Ph¸ch, kÝ sinh Ph¸ch;
d−¬ng viÕt Hån, dông vËt tinh ®a, t¾c Hån Ph¸ch c−êng”. Khæng DÜnh §¹t chó gi¶i: “Hån Ph¸ch, thÇn linh chi danh, b¶n tßng H×nh KhÝ nhi h÷u; H×nh KhÝ kÝ thï, Hån Ph¸ch c¸c dÞ; Phô H×nh chi linh vi Ph¸ch, phô KhÝ chi thÇn viÕt Hån d·. Phô H×nh chi linh gi¶, vÞ s¬ sinh chi thêi, nhÜ môc t©m thøc thñ tóc vËn ®éng ®Õ h« vi thanh, thö t¾c Ph¸ch chi linh d·; Phô KhÝ chi thÇn gi¶, vÞ tinh thÇn tÝnh thøc tiÖm së tri, thö t¾c phô KhÝ chi thÇn d·”.
NghÜa lμ: Khi con ng−êi míi sinh ra th×
cã Ph¸ch, ®· cã Ph¸ch råi th× biÓu hiÖn d−¬ng lμ Hån, nÕu nh− vËt rÊt tinh th×
Hån Ph¸ch m¹nh. Khæng DÜnh §¹t gi¶i thÝch Hån Ph¸ch lμ tªn gäi cña thÇn linh vèn tõ H×nh KhÝ mμ cã. H×nh, KhÝ ®·
kh¸c nhau th× Hån, Ph¸ch mçi c¸i còng mét kh¸c. C¸i linh phô vμo H×nh th× gäi lμ Ph¸ch, c¸i thÇn phô vμo KhÝ lμ Hån.
C¸i linh phô vμo H×nh chØ khi s¬ sinh th×
tai m¾t t©m thøc tay ch©n vËn ®éng kªu khãc thμnh tiÕng, ®ã lμ c¸i linh cña Ph¸ch. C¸i thÇn phô vμo KhÝ chØ tinh thÇn tÝnh thøc dÇn dÇn hiÓu biÕt, ®ã lμ c¸i thÇn phô vμo KhÝ vËy.
DiÔn ®¹t ®¬n gi¶n lμ Ph¸ch ®iÒu khiÓn c¸c chøc n¨ng nh− tai m¾t t©m thøc tay ch©n vËn ®éng nãi n¨ng. §ã lμ c¸i linh (thiªng) phô vμo H×nh tøc X¸c con ng−êi.
Cßn Hån lμ c¸i phô vμo KhÝ khiÕn cho con ng−êi dÇn dÇn cã tinh thÇn, tÝnh thøc. §ã lμ c¸i linh (thiªng) phô vμo KhÝ.
Nh− vËy Hån Ph¸ch lμ hai c¸i linh cã chøc n¨ng kh¸c nhau. ë ®©y Hån Ph¸ch
®−îc gi¶i thÝch theo lÝ luËn H×nh vμ KhÝ.
H×nh lμ phÇn vËt chÊt; KhÝ lμ phÇn phi vËt chÊt; H×nh vμ KhÝ thèng nhÊt thμnh
con ng−êi. VÊn ®Ò Hån Ph¸ch rÊt phøc t¹p mμ t«i kh«ng ®Þnh tr×nh bμy trong bμi nμy. Hån Ph¸ch ®Òu lμ phi vËt chÊt, hîp víi vËt chÊt t¹o nªn con ng−êi, khi con ng−êi chÕt th× Hån Ph¸ch cã cßn tån t¹i hay kh«ng lμ mét vÊn ®Ò triÕt häc lín. Theo lÞch sö triÕt häc cæ Trung Quèc th× cã nhiÒu lÝ luËn kh¸c nhau. Trong c¸c lêi dÉn trªn ®©y chØ ®Ò cËp ®Õn H×nh vμ KhÝ. H×nh lμ phÇn vËt chÊt, KhÝ lμ phÇn phi vËt chÊt. Ph¸ch lμ c¸i b¶n n¨ng tù nhiªn con ng−êi ®iÒu tiÕt sinh mÖnh con ng−êi. Hån lμ ThÇn cña con ng−êi tøc lμ c¸i Thiªng biÕn ho¸ mu«n mμu mu«n vÎ.
Khi con ng−êi chÕt th× c¶ Hån vμ Ph¸ch
®Òu rêi th©n thÓ vËt chÊt con ng−êi tøc rêi X¸c, nh−ng th«ng th−êng nãi Hån l×a X¸c. Nh− vËy Hån míi lμ chñ thÓ trong KhÝ. Nãi chung trong triÕt häc th−êng nãi ®Õn Hån Ph¸ch lμ nh− vËy. Nh−ng trong tÝn ng−ìng th× l¹i cã 3 hån 7 ph¸ch (vÝa) cña ®μn «ng, 3 hån 9 ph¸ch cña ®μn bμ, ph¸ch cã thÓ cã liªn hÖ víi thÊt khiÕu, cöu khiÕu(5) trong y häc cæ Trung Quèc.
Hån Ph¸ch t−¬ng øng víi Quû, v× Hån Ph¸ch ®Òu liªn quan ®Õn Quû cho nªn c¶
hai ch÷ ®Òu viÕt bé Quû. Vμ nh− trong c©u “Nh©n tö hån ph¸ch vi Quû” dÉn trªn th× khi con ng−êi chÕt Hån Ph¸ch thμnh Quû. CÇn cã chuyªn luËn vÒ Hån Ph¸ch riªng theo nh÷ng lÝ thuyÕt kh¸c nhau trong t«n gi¸o tÝn ng−ìng còng nh− triÕt häc cæ Trung Quèc.
Nh− vËy Quû lμ hån ph¸ch con ng−êi, h×nh t−îng Quû lμ mét d¹ng h×nh t−îng con ng−êi cã sõng .
LuËn Ng÷. Vi ChÝnh: "Phi k× Quû nhi tÕ chi, sμm d·”! (Kh«ng ph¶i lμ linh hån cña tæ tiªn m×nh mμ cóng tÕ lμ lμm bËy).
ThuyÕt UyÓn nãi: “Tinh thÇn li h×nh nhi
c¸c quy k× ch©n, cè vÞ chi quû, quû chi vi ng«n quy d·”. Nh− vËy gi¶i thÝch Quû lμ tinh thÇn con ng−êi rêi H×nh thÓ mμ trë vÒ víi Ch©n (b¶n thÓ), Quû lμ nãi quy (quay vÒ). §©y l¹i lμ mét c¸ch gi¶i thÝch mang nÆng tÝnh liªn t−ëng nh−ng còng c¬ së trªn thuyÕt H×nh /ThÇn.
VÒ sau Quû ph¸t triÓn thμnh tinh linh cña v¹n vËt nãi chung kh«ng cßn chØ riªng hån ph¸ch con ng−êi n÷a.
LuËn Hμnh. §Ýnh Quû viÕt: "Quû gi¶, vËt d·, d÷ nh©n v« dÞ. Thiªn ®Þa chi gian, h÷u quû chi vËt, th−êng t¹i tø biªn chi ngo¹i, thêi v·ng lai trung quèc, d÷ nh©n t¹p xÝ". NghÜa lμ: Quû lμ ®éng vËt kh«ng kh¸c g× ng−êi. Trong kho¶ng trêi ®Êt cã c¸c con quû th−êng ë bªn ngoμi bèn ph−¬ng trêi thØnh tho¶ng vμo trong n−íc ta ë lÉn lén víi ng−êi.
Nh− vËy quû lμ mét loμi ®éng vËt nh−
loμi ng−êi nh−ng kh¸c con ng−êi. Quû ë bªn ngoμi l·nh thæ n−íc ta (ch÷ “Trung Quèc” chØ l·nh thæ nhμ §«ng H¸n lóc V−¬ng Sung (27-100) viÕt LuËn Hμnh), thØnh tho¶ng vμo n−íc ta ë lÉn víi con ng−êi. Quan ®iÓm nμy liªn quan ®Õn S¬n h¶i kinh miªu t¶ c¸c loμi quû lμ nh÷ng qu¸i vËt ë c¸c miÒn bªn ngoμi trung nguyªn. Quû kh«ng cßn lμ vËt siªu linh n÷a, kh«ng cßn lμ hån ph¸ch cña con
5. ThÊt khiÕu gåm cã tai, m¾t, mòi, miÖng; nh−ng
tÝnh thµnh 2 tai, 2 m¾t, 2 lç mòi, 1 miÖng nªn cã 7
lç. Cöu khiÕu lµ thÊt khiÕu céng thªm tiÒn ©m (©m
hé) vµ hËu ©m (hËu m«n). §ã lµ c¸ch nãi trong y häc
cæ Trung Quèc. T«i cho r»ng thÊt khiÕu chØ nam
giíi, cöu khiÕu chØ n÷ giíi; tÊt nhiªn c¸ch tÝnh ®ã
kh«ng hoµn toµn khoa häc. Mçi khiÕu cã mét ph¸ch
lµm chñ, thÊt khiÕu th× thÊt ph¸ch (7 vÝa), cöu khiÕu
th× cöu ph¸ch (9 vÝa). NDH.
ng−êi sau khi chÕt mμ lμ mét loμi ®éng vËt cã x−¬ng cã thÞt. Quû kh«ng cßn lμ h− thÓ mμ ®· thμnh thùc thÓ. Tõ ®ã cã c¸c loμi quû kh¸c nhau hoÆc do thó vËt, c©y cèi biÕn thμnh h×nh ng−êi nh− hå li tinh ch¼ng h¹n. Cã rÊt nhiÒu chuyÖn truyÒn k× vÒ quû mμ ®¸ng l−u ý nhÊt lμ c¸c loμi s¬n quû trong B·o Ph¸c Tö. Néi thiªn cña C¸t Hång lμ ®èi t−îng trÊn ¸p cña bïa chó §¹o gi¸o. Cã hai t¸c phÈm næi tiÕng vμ phæ biÕn trong n−íc ta: Liªu Trai chÝ dÞ vμ LÜnh Nam chÝch qu¸i. LÜnh Nam chÝch qu¸i th× th−êng dïng “Tinh” chØ tinh linh ®éng vËt nh− trong chuyÖn Ng−
tinh, Hå tinh. Ng−êi ViÖt th−êng dïng
“Quû” ®Ó chØ “quû sø” cña §Þa Ngôc, cßn trªn trÇn gian th× th−êng dïng “Tinh”,
“Yªu” vμ “Ma” h¬n lμ Quû tuy còng chØ mét hiÖn t−îng t−¬ng tù Quû nãi chung.
Nãi tãm l¹i kh¸i niÖm Quû ®· cã mét qu¸ tr×nh diÔn biÕn vÒ ng÷ nghÜa vμ h×nh t−îng tõ hån ph¸ch con ng−êi ®Õn tinh linh ®éng thùc vËt mang h×nh d¸ng ng−êi, cã ph¸p thuËt biÕn ho¸ lμm h¹i con ng−êi. Trong t©m linh ng−êi ViÖt th×
Quû lμ h×nh t−îng tinh linh v¹n vËt lμm h¹i con ng−êi, tuyÖt nhiªn kh«ng cã b»ng chøng nμo nãi Quû lμ linh hån ng−êi chÕt. Trong ng−êi ViÖt th× linh hån ng−êi chÕt lμ Hån, vμ còng dïng c¶
kh¸i niÖm Ma ®Ó chØ hån ng−êi chÕt.
Nh−ng kh¸i niÖm Ma l¹i réng h¬n linh hån ng−êi chÕt.
Ma lμ g×?
Ma ( ) kh«ng ph¶i lμ ch÷ H¸n vèn cã. Khi PhËt gi¸o truyÒn vμo Trung Quèc th× M©ra ®−îc phiªn ©m thμnh Ma la, ch÷
Ma ( 0 ) nμy viÕt bé Th¹ch ( ) ë d−íi, cã nghÜa lμ “mμi”, v× dïng
®¸ lμm bμn mμi nªn viÕt bé Th¹ch, thuÇn
tuý phiªn ©m ch÷ Ph¹n kh«ng mang ng÷
nghÜa thÝch hîp víi néi hμm M©ra.
HuyÒn øng ©m nghÜa quyÓn 21 viÕt: “Ma, m¹c hμ ph¶n. Th− v« thö tù, dÞch nh©n nghÜa t¸c”. NghÜa lμ: Ch÷ Ma ®äc “m¹c , hμ” theo phiªn thiÕt thμnh Ma. Trong th−
tÞch kh«ng cã ch÷ nμy, ng−êi dÞch kinh theo nghÜa ch÷ M©ra mμ s¸ng t¸c ra ch÷
Ma nμy. Cã t− liÖu kh¸c chØ ®Þnh ng−êi s¸ng t¸c ra ch÷ Ma nμy lμ L−îng Vâ §Õ (lμm vua n¨m 502-509), mét «ng vua ®·
tõng tiÕp Bå §Ò §¹t Ma. ¢m “ma” trong c¸c ch÷ Ph¹n kh¸c nh− §¹t Ma ®Òu viÕt ch÷ Ma cã bé Thñ ( ) trong ch÷
H¸n. Duy chØ tr−êng hîp M©ra th× trong c¸c b¶n dÞch tr−íc L−¬ng Vò §Õ ®Òu dïng ch÷ Ma bé Quû. Cho nªn Ma tøc M©ra lμ mét kh¸i niÖm Ên §é ®−îc Trung Quèc ho¸ råi nhËp vμo n−íc ta.
M©ra lμ Thiªn v−¬ng cña ®Ö lôc thiªn cña Dôc giíi. Dôc giíi (K©madhatu) gåm cã Lôc dôc thiªn tøc 6 tÇng trêi:
- TÇng mét, Tø Thiªn V−¬ng Thiªn (Caturmah©r©jak©yika) cã Tr× Quèc, Qu¶ng Môc, T¨ng Tr−ëng, §a V¨n thiªn v−¬ng cai qu¶n bèn ph−¬ng trêi.
- TÇng hai, §ao Lîi Thiªn (Tr©yastrimsa) cã 33 vÞ thÇn mμ §Õ ThÝch
®øng ®Çu cho nªn cßn gäi lμ Tam ThËp Tam Thiªn.
- TÇng ba lμ D¹ Ma Thiªn (Suy©ma gäi t¾t Y©ma) n¬i ®©y lu«n lu«n lμ ban ngμy, c¸c thÇn vui s−íng.
- TÇng bèn, §©u SuÊt Thiªn (Tusita) n¬i ®©y c¸i g× còng ®Çy ®ñ, mét ngμy mét
®ªm b»ng 400 n¨m trÇn thÕ. Cùc L¹c Quèc cña A Di §μ PhËt còng ë n¬i ®©y.
- TÇng n¨m, L¹c BiÕn Ho¸ Thiªn (Nirm©narati) c¸c vÞ thÇn ë n¬i ®©y h−ëng ca h¸t vui thó, biÕn ho¸ tù t¹i.
- TÇng s¸u, Tha Ho¸ Tù T¹i Thiªn (Paranirmitavasavartin) lμ n¬i c¸c vÞ thÇn chiÕm ®o¹t sù biÕn ho¸ cña kÎ kh¸c lμm vui. M©ra (cã tªn Ba TuÇn nªn cßn gäi lμ Ma Ba TuÇn tiÕng Ph¹n lμ M©rap©piyas cã nghÜa lμ “téi ¸c”) lμm chñ n¬i nμy. M©ra thèng lÜnh toμn bé 6 tÇng trêi cña Dôc giíi, ®Þa vÞ cao h¬n c¶
§Õ ThÝch vμ ngay Cùc L¹c Quèc vÉn chØ
®Æt ë tÇng trêi thø t− c¸ch xa tÇng thø s¸u nh÷ng “26 øc do tuÇn”(6)!
Trong kinh PhËt, M©ra cã nghÜa lμ
“S¸t”, “PhiÒn n·o”... Nh−ng ®©y vèn lμ mét trong nh÷ng tªn cña vÞ thÇn Bμ La M«n lμ K©ma(7). K©ma lμ Dôc thÇn hay th−êng gi¶i thÝch lμ thÇn T×nh Yªu, cã K©masutra (thÕ kØ IV-VI C«ng nguyªn thμnh v¨n b¶n cho t¸c gi¶ lμ V©tsy©yana). B¶n th©n Dôc giíi lμ dÞch ý K©madhatu cã nghÜa lμ thÕ giíi cña K©ma. K©ma lμ mét vÞ thÇn trong Rig Veda, råi sau tÝch hîp hçn dung víi nhiÒu vÞ thÇn kh¸c nªn mang nhiÒu tªn gäi kh¸c nhau mμ M©ra lμ mét. ThÇn ®a nh©n c¸ch lμ mét ®Æc ®iÓm trong thÇn tho¹i Ên §é. B¶n th©n Brahm© vμ Siva còng lμ nh− thÕ. Dôc lμ søc m¹nh sinh mÖnh, b¶n n¨ng cña con ng−êi. PhËt gi¸o cho Dôc lμ nguyªn nh©n cña Khæ. M©ra chÝnh lμ hiÖn th©n thÇn tho¹i cña Dôc.
Khi ThÝch Ca MÇu Ni võa ngé d−íi gèc c©y bå ®Ò th× M©ra ®· xuÊt hiÖn lμm ra m−a giã, b¾n cung tªn uy hiÕp, råi dïng nh÷ng con g¸i xinh ®Ñp quyÕn rò. Nh−ng PhËt ®· chØ tay xuèng §Êt lÊy §Êt lμm chøng, quyÕt t©m kh«ng bÞ Dôc c¸m dç, ngμy nay t−îng PhËt cã Xóc §Þa Ên lμ tõ tÝch nμy mμ ra. VÒ ph−¬ng diÖn lÝ luËn,
®ã lμ sù ®Êu tranh gi÷a PhËt vμ Dôc, biÓu hiÖn m©u thuÉn §¹o víi §êi vèn lμ ®Êu
tranh néi t©m ®−îc h×nh t−îng ho¸, thÇn tho¹i ho¸(8).
Nh−ng trë l¹i vÊn ®Ò ThÇn vμ Quû, Ma còng cã thÓ xem lμ mét lo¹i Quû theo ý nghÜa thÕ lùc h¾c ¸m lμm h¹i con ng−êi.
Vèn Ma kh«ng cã nghÜa lμ hån ph¸ch cña con ng−êi khi chÕt nh− Quû. ThÕ nh−ng ë n−íc ta l¹i dïng Ma kh«ng dïng Quû trong tr−êng hîp nμy. Ng−êi chÕt thμnh Ma chø kh«ng thμnh Quû. Quû lμ mét chñng lo¹i kh¸c ng−êi, tinh linh v¹n vËt nh−ng trõ ng−êi ra, th−êng dïng tõ “quû sø” ®Ó chØ bän ng−u ®Çu m· diÖn ë
§Þa ngôc. ThuËt ng÷ Ma chØ ng−êi chÕt nh−ng kh«ng chØ tæ tiªn nh− Quû cña ng−êi Trung Quèc th−îng cæ (vÒ sau ng−êi Trung Quèc dïng tõ “Tæ” ®Ó chØ tæ tiªn vμ h×nh t−îng ho¸ thμnh chiÕc bμi vÞ).
Sau khi kh¶o s¸t lÞch sö ng÷ nghÜa c¸c kh¸i niÖm ThÇn / Quû- Ma cã thÓ thÊy sù ®èi lËp cña hai søc m¹nh siªu nhiªn
6. TÇng trêi thø ba lµ D¹ Ma Thiªn lµ tÇng thø nhÊt trªn kh«ng bªn trªn tÇng thø hai lµ §ao Lîi Thiªn cña §Õ ThÝch.
- TÇng thø t− lµ §©u SuÊt Thiªn cã Cùc L¹c quèc c¸ch D¹ Ma Thiªn 3 øc hai v¹n do tuÇn.
- TÇng thø n¨m L¹c BiÕn Ho¸ Thiªn c¸ch D¹ Ma Thiªn 16 øc 4 v¹n do tuÇn, nh− vËy c¸ch tÇng thø t−
13 øc 2 v¹n do tuÇn.
- TÇng thø s¸u Tha Ho¸ Tù T¹i Thiªn cã M©ra c¸ch tÇng thø n¨m 12 øc 8 v¹n do tuÇn, tøc c¸ch tÇng thø t− 26 øc do tuÇn.
Mét øc lµ 10 v¹n do tuÇn, ®Òu lµ nh÷ng sè ®o huyÒn tho¹i chØ kho¶ng c¸ch t−¬ng ®èi huyÒn tho¹i.
7. Louis FrÐdÐric. Dictionnaire de la civilisation indienne. Nxb Robert Laffont. Paris 1987, tõ ®iÒu M©ra, K©ma.
8. Tham kh¶o chung cho c¸c t− liÖu ®· dÉn:
- Trung Quèc cæ ®¹i quû thÇn v¨n ho¸ ®¹i quan do Do·n Phi Chu chñ biªn. Nxb B¸ch hoa ch©u v¨n nghÖ ë Giang T©y n¨m 1992, tr. 89-92.
- Trung Hoa thÇn bÝ v¨n ho¸. S®d, tr. 362-372.
- B·o Ph¸c Tö. Néi thiªn cña C¸t Hång. Nxb. YÕn S¬n, B¾c Kinh 1995, tr. 252.
- Chu DÞch. DÞch TruyÖn. HÖ tõ th−îng (®· cã b¶n
dÞch tiÕng ViÖt).
tÝch cùc vμ tiªu cùc chØ lμ sù nhÞ ph©n c¸i Thiªng dÉn ®Õn h×nh thμnh tÝn ng−ìng vμ ph¸t triÓn thμnh t«n gi¸o.
Trong t«n gi¸o nμo còng cã ThÇn vμ Quû hay Ma. Trong Kit« gi¸o lμ Thiªn Chóa vμ Quû Sat¨n. Quû Sat¨n còng th¸ch thøc vμ c¸m dç Chóa nh»m c¶n trë ho¹t ®éng cøu thÕ cña Chóa. Trong PhËt gi¸o th× M©ra lμ mét h×nh t−îng Sat¨n còng c¸m dç ng¨n c¶n PhËt thuyÕt ph¸p cøu ®é chóng sinh. ChØ cã trong §¹o gi¸o kh«ng cã tÝch ThÇn / Ma nh− thÕ mμ lu«n lu«n lμ ThÇn trÊn ¸p Ma Quû theo hÖ t−
t−ëng ChÝnh / Tμ truyÒn thèng t− t−ëng triÕt häc cæ Trung Hoa.
Nh−ng nh÷ng kh¸i niÖm ThÇn, Quû, Ma ngo¹i lai ®ã khi du nhËp vμo n−íc ta
®· cã mét néi hμm biÕn dÞ kh«ng hoμn toμn nh− khi h×nh thμnh ë trong v¨n ho¸
Trung Quèc. ThÇn kh¸i qu¸t phiÕm chØ c¸i Thiªng tÝch cùc. Quû chØ c¸i Thiªng tiªu cùc kh«ng xuÊt ph¸t tõ hån ph¸ch con ng−êi mμ lμ lo¹i tinh linh v¹n vËt nªn hay dïng kh¸i niÖm tinh nh− hå li tinh, ng− tinh, méc tinh... Ma chØ linh hån ng−êi chÕt mμ kh«ng chØ tæ tiªn.
ThÇn lμ c¸i Thiªng kh«ng x¸c ®Þnh gåm c¸c hiÖn t−îng tù nhiªn nh− ThÇn SÊm, ThÇn c©y ®a..., nh©n thÇn nh− c¸c vÞ thμnh hoμng. ThÇn lμ c¸i Thiªng v« h×nh biÕn ho¸ kh«n l−êng cã thÓ thiÖn cã thÓ
¸c tuú th¸i ®é con ng−êi ®èi xö víi ThÇn.
KÝnh th× thiÖn, bÊt kÝnh th× ¸c. ThÇn kh«ng thiÖn, ¸c; thiÖn hay ¸c kh«ng ë b¶n th©n ThÇn mμ ë lßng ng−êi. ThÇn lμ sù nhÞ ph©n cña T©m. ThÇn tõ T©m con ng−êi ra trë vÒ víi T©m con ng−êi lμ mét
®Æc ®iÓm kh¸ ®Æc biÖt trong t©m linh t«n gi¸o n−íc ta. HuyÒn Quang (1254- 1334)
®· nhËn thøc ®−îc ®iÒu ®ã khi lμm bμi th¬ Diªn Hùu tù cã hai c©u kÕt :
Tham thÊu thÞ phi b×nh ®¼ng t−íng, Ma cung PhËt quèc h¶o sinh quan.
NghÜa lμ nÕu hiÓu râ ThÞ vμ Phi ®Òu nh− nhau th× Ma cung hay PhËt quèc còng tèt nh− nhau. Hai c©u ®ã võa thÓ hiÖn t− t−ëng BÊt NhÞ trong PhËt gi¸o nh−ng còng diÔn ®¹t ®−îc Ma vμ PhËt vèn nh− nhau kh«ng cã sù ®èi kh¸ng tuyÖt ®èi mμ ®Òu do T©m con ng−êi nhËn thøc thμnh ThÞ/ Phi, PhËt/ Ma mμ th«i. T−
t−ëng ®ã thÓ hiÖn t©m linh ViÖt truyÒn thèng.
T×nh c¶m t«n gi¸o ®ã lμ c¬ së cho hiÖn t−îng lÉn lén chuyÓn ho¸ cña nghÌ, ®Òn, miÕu, ®×nh, chïa, qu¸n trong thùc tÕ thê cóng n−íc ta. T©m linh t«n gi¸o ®ã lμ lÝ do khiÕn cho ng−êi ViÖt Nam thê nhiÒu thÇn, mét ng−êi theo nhiÒu tÝn ng−ìng thËm chÝ t«n gi¸o kh¸c nhau, kh«ng cuång tÝn vμo mét §øc Tin duy nhÊt.
Ng−êi ta gäi ®ã lμ hiÖn t−îng "t«n gi¸o song song'! nhiÒu t«n gi¸o bæ sung cho nhau tho¶ m·n nhu cÇu tÝn ng−ìng t«n gi¸o cña mét ng−êi. Tuy nhiªn còng ph¶i nãi r»ng hiÖn t−îng t«n gi¸o song song kh«ng ph¶i chØ riªng ng−êi ViÖt Nam cã, ch¼ng qua tÝnh tréi cña nã ®Ëm h¬n so víi c¸c d©n téc kh¸c mμ th«i./.
