Nh©n vËt trong tr−êng ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i

(1)

Nh©n vËt trong tr−êng ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i

nguyÔn thÞ hËu^(*) Theo quan ®iÓm cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu, nh©n vËt lµ mét trong nh÷ng yÕu tè cña thi ph¸p t¸c phÈm, còng cã nghÜa lµ mét trong nh÷ng yÕu tè cña h×nh thøc nghÖ thuËt cña t¸c phÈm. Nghiªn cøu nh©n vËt chÝnh lµ nghiªn cøu thi ph¸p häc ®èi víi t¸c phÈm v¨n häc (xem: 1, tr.114; 2), vµ khi bµn ®Õn c¸c yÕu tè h×nh thøc nghÖ thuËt cña t¸c phÈm, chóng ta kh«ng thÓ kh«ng bµn ®Õn yÕu tè nh©n vËt.

Trong bµi viÕt nµy, t¸c gi¶ t×m hiÓu mét sè kiÓu nh©n vËt th−êng thÊy trong tr−êng ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i.

r−êng ca th−êng ®−îc dïng ®Ó gäi c¸c t¸c phÈm sö thi cæ ®¹i vµ trung

®¹i, khuyÕt danh hoÆc cã tªn t¸c gi¶.

Víi t− c¸ch mét thÓ lo¹i tæng hîp, tr÷

t×nh-tù sù, hoµnh tr¸ng, cho phÐp kÕt hîp nh÷ng chÊn ®éng lín, nh÷ng xóc c¶m trÇm s©u vµ nh÷ng quan niÖm vÒ lÞch sö, tr−êng ca chiÕm ®−îc vÞ trÝ nhÊt

®Þnh trong thi ca thÕ giíi (3, tr.365).

Tr−êng ca hiÖn ®¹i cã xu h−íng thiªn vÒ chÊt tr÷ t×nh, nh−ng, víi sù kÕ thõa truyÒn thèng sö thi cæ-trung ®¹i vµ kÕ thõa truyÖn th¬, trong tr−êng ca hiÖn

®¹i vÉn lu«n tån t¹i h×nh bãng nh©n vËt.

Vµ víi t− c¸ch lµ mét lo¹i “tiÓu thuyÕt cña th¬”, nh©n vËt cña tr−êng ca còng hiÖn ra v« cïng ®a d¹ng vµ phong phó.

Nã lµm cho tr−êng ca kh¸c biÖt h¼n víi th¬ tr÷ t×nh nãi chung. Cã thÓ nãi, nh©n vËt lµ mét trong nh÷ng yÕu tè h×nh thøc lµm nªn nÐt ®Æc thï vÒ thÓ lo¹i cña tr−êng ca. Sù phong phó ®ã ®−îc thÓ hiÖn thµnh c¸c kiÓu nh©n vËt sau ®©y.

1. Nh©n vËt l·nh tô^(*)

Trªn thÕ giíi, nh÷ng tr−êng hîp viÕt tr−êng ca ca ngîi c¸c nh©n vËt l·nh tô hay thñ lÜnh kh«ng ph¶i lµ hiÕm.

Maiakovski ®· cã mét b¶n tr−êng ca næi tiÕng Vladimir Ilich Lenin (xem: 4).

ë ViÖt Nam, h×nh t−îng B¸c Hå ®·

®−îc v¨n häc-nghÖ thuËt lÊy lµm mét trong nh÷ng chñ ®Ò chÝnh cho s¸ng t¸c.

B¸c ®· ®i vµo héi ho¹, vµo ®iªu kh¾c, cã mÆt trong ®iÖn ¶nh, nhiÕp ¶nh, trong nh¹c, trong kÞch, trong tiÓu thuyÕt, trong th¬ vµ c¶ trong tr−êng ca. Vµ mét trong nh÷ng thÓ lo¹i th¬ ca dµnh cho B¸c mét dung l−îng lín lµ tr−êng ca. VÝ dô nh−: Tè H÷u víi Theo ch©n B¸c (1970), Lª Huy Quang víi Hå ChÝ Minh (viÕt n¨m 1969-1970, in n¨m1990), Lª §¹t víi B¸c (viÕt n¨m 1970, in n¨m 1990),... viÕt nh©n ngµy mÊt vµ ngµy giç ®Çu cña B¸c.

(*)ThS. V¨n häc, NCS. ViÖn V¨n häc.

T

(2)

T−¬ng xøng víi ®Æc tr−ng vÒ chÊt sö thi hoµnh tr¸ng cña tr−êng ca, nh©n vËt l·nh tô hiÖn ra víi nh÷ng h×nh ¶nh t«n nghiªm, víi tÇm vãc hïng vÜ v−ît ra ngoµi giíi h¹n cña kh«ng gian vµ thêi gian. C¸c nhµ th¬ lu«n h×nh dung B¸c trong tÇm cì cña n−íc ViÖt Nam D©n chñ Céng hoµ. H×nh ¶nh B¸c lu«n ®−îc

®Æt bªn c¹nh h×nh ¶nh Tæ quèc ViÖt Nam. Nh÷ng c©u th¬ “ViÖt Nam – Hå ChÝ Minh” ®· trë thµnh côm tõ quen thuéc víi ng−êi d©n ViÖt Nam. C¸c nhµ th¬ cßn h×nh dung B¸c ë tÇm quèc tÕ:

nãi ®Õn B¸c lµ nãi ®Õn Lenin, ®Õn Marx,

®Õn c¸c d©n téc bÞ ¸p bøc, ®Õn nh÷ng

“ng−êi cïng khæ”, ®Õn giai cÊp v« s¶n cÇn lao trªn kh¾p n¨m ch©u... §Æc biÖt, Tè H÷u cßn t−ëng nhí B¸c trong tÇm vò trô bao la: “Th«i ®Ëp råi ch¨ng? mét tr¸i tim/ §á nh− sao Ho¶, s¸ng sao Kim!”

(trong Theo ch©n B¸c).

Bªn c¹nh ®ã, c¸c nhµ th¬ còng kh¾c ho¹ h×nh t−îng B¸c nh− mét con ng−êi b×nh th−êng gi¶n dÞ, víi c¸i tªn tr×u mÕn “B¸c Hå”. Ngay c¶ trong tr−êng ca mang tªn Hå ChÝ Minh, th× nhµ th¬ Lª Huy Quang vÉn gäi ng−êi b»ng “B¸c”.

Cã thÓ nãi, mét danh tõ chung ®·

trë thµnh danh tõ riªng cña tÊt c¶ mäi ng−êi, cña tÊt c¶ c¸c bµi th¬, vµ cña tÊt c¶ c¸c tr−êng ca: ®ã lµ “B¸c”. ChØ mét tõ

®ã th«i còng cho thÊy tÇm cì lín lao vÒ néi dung cña tr−êng ca, vµ v× thÕ chØ mét tõ ®ã th«i còng ®ñ biÖn minh cho sù tån t¹i cña tr−êng ca. V× lÏ ®ã, nh©n vËt l·nh tô ®· trë thµnh mét yÕu tè h×nh thøc nghÖ thuËt ®Æc thï cña tr−êng ca.

2. Nh©n vËt lÞch sö c¸ nh©n

Nh©n vËt lÞch sö ç nh©n còng lµ mét ®Æc ®iÓm truyÒn thèng cña tr−êng ca. Trªn thÕ giíi, nhiÒu b¶n tr−êng ca sö thi cæ-trung ®¹i còng cã nh©n vËt lÞch sö ç nh©n. Ngµy nay, víi t− çch lµ

thÓ lo¹i kÕ thõa sö thi/anh hïng ca, viÖc tr−êng ca hiÖn ®¹i chän nh©n vËt lÞch sö c¸ nh©n lµm nh©n vËt chÝnh lµ mét ®iÒu phï hîp víi quy luËt ph¸t triÓn cña c¸c thÓ th¬ tr−êng thiªn nãi chung vµ cña tr−êng ca nãi riªng.

B¶n tr−êng ca hiÖn ®¹i ®Çu tiªn cña ViÖt Nam TiÕng ®Þch s«ng ¤ cña Huy Th«ng, trong tinh thÇn kÕ thõa s©u ®Ëm truyÒn thèng sö thi, chÝnh lµ tr−êng ca lÊy nh©n vËt lÞch sö H¹ng Vò cña Trung Quèc lµm h×nh t−îng t−îng tr−ng cho ý chÝ anh hïng cña ®Êng nam nhi. Sau ®ã mét lo¹t tr−êng ca hiÖn ®¹i ë giai ®o¹n

®Çu ®Òu tËp trung ca ngîi çc nh©n vËt lÞch sö ç nh©n cña ViÖt Nam. §ã lµ çc nh©n vËt anh hïng cã thËt trong çc b¶n tr−êng ca cña Phïng Qu¸n (chÞ Vâ ThÞ S¸u trong TiÕng h¸t trªn ®Þa ngôc C«n §¶o, 1955), cña NguyÔn §×nh Thi (h×nh t−îng ng−êi thñy thñ ViÖt Nam T«n §øc Th¾ng trªn biÓn H¾c H¶i t¹i thêi ®iÓm diÔn ra Çch m¹ng Th¸ng M−êi Nga trong Bµi th¬ H¾c H¶i, 1959);

cña Lª Anh Xu©n (h×nh t−îng anh hïng NguyÔn V¨n Trçi trong tr−êng ca NguyÔn V¨n Trçi, 1969); cña NguyÔn Träng T¹o (h×nh t−îng anh hïng La ThÞ T¸m thÓ hiÖn qua nh©n vËt La trong Con ®−êng cña nh÷ng v× sao (Tr−êng ca

§ång Léc), 1981); lµ nh©n vËt anh hïng cã tªn gäi −íc lÖ trong tr−êng ca cña Thu Bån (Hïng vµ Rin trong Bµi ca chim Ch¬-rao, 1964), cña NguyÔn Kh¾c Phôc (R¬ma Cham trong KÓ chuyÖn ¨n cèm gi÷a s©n, 1974) còng nh− cña NguyÔn Träng T¹o (m−êi c« g¸i ë Ng·

ba §ång Léc trong Con ®−êng cña nh÷ng v× sao, 1981).

H×nh t−îng nh÷ng ng−êi anh hïng trong tr−êng ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i ®−îc x©y dùng theo lèi ®iÓn h×nh ho¸ dùa trªn sù kÕ thõa m« h×nh ng−êi anh

(3)

hïng trong sö thi. C¸c nhµ th¬ m« t¶

ng−êi anh hïng b»ng nh÷ng nÐt chÊm ph¸ tinh kÕt ®Ó t¹o ra tÊm g−¬ng ®iÓn h×nh. Phïng Qu¸n kh«ng m« t¶ chÞ S¸u mét c¸ch chi tiÕt, mµ chØ tËp trung vµo

®«i m¾t, nô c−êi. Lª Anh Xu©n còng kh«ng m« t¶ anh Trçi kü cµng, mµ chØ vÏ nh÷ng nÐt hiªn ngang tr−íc qu©n thï:

“Anh ®i ch©n ®Êt ®Çu trÇn

MÆt mïa xu©n, ¸o thiªn thÇn tr¾ng t−¬i

Anh ®i vµo gi÷a cuéc ®êi

§i vµo lÞch sö khi trêi r¹ng ®«ng”

§ã lµ h×nh t−îng ®iÓn h×nh cña ng−êi anh hïng vµ trë thµnh khu«n mÉu cho nh©n vËt lÞch sö ç nh©n trong çc b¶n tr−êng ca çch m¹ng, lµ h×nh t−îng ®Æc tr−ng cho thi ph¸p tr−êng ca çch m¹ng. H×nh t−îng nµy, theo quan

®iÓm vÒ thi ph¸p häc cña TrÇn §×nh Sö, lµ thuéc nh÷ng h×nh t−îng mang tÝnh quan niÖm (5, tr.22), lµ h×nh t−îng nghÖ thuËt liªn quan chÆt chÏ vµ chÞu sù chi phèi cña néi dung t− t−ëng.

Víi çch x©y dùng h×nh t−îng nh©n vËt nh− thÕ, çc b¶n tr−êng ca çch m¹ng trong th¬ ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i vÉn h»n râ dÊu Ên chÊt sö thi nh− lµ mét sù kÕ thõa truyÒn thèng anh hïng ca cæ-trung ®¹i.

3. Nh©n vËt v« danh tËp thÓ

VÉn trong m¹ch kÕ thõa truyÒn thèng anh hïng ca cæ-trung ®¹i, trong nhiÒu b¶n tr−êng ca hiÖn ®¹i, tËp thÓ còng cã thÓ ®ãng vai trß lµ nh©n vËt chÝnh. §ã cã thÓ lµ mét tËp thÓ rÊt lín nh− nh©n d©n, ®Êt n−íc (Héi nghÞ non s«ng cña Xu©n DiÖu, MÆt ®−êng kh¸t väng cña NguyÔn Khoa §iÒm [NguyÔn Khoa §iÒm ®· dµnh h¼n mét ch−¬ng cho “§Êt n−íc”]). Vµ næi bËt lªn lµ tËp thÓ nh÷ng ng−êi lÝnh, nh÷ng c« g¸i

thanh niªn xung phong. Cã thÓ thÊy lo¹i nh©n vËt nµy trong c¸c tr−êng ca nh−

Nh÷ng ng−êi ®i tíi biÓn cña Thanh Th¶o, Tr−êng ca s− ®oµn cña NguyÔn

§øc MËu, §−êng tíi thµnh phè vµ Tr−êng ca biÓn cña H÷u ThØnh, §¶o ch×m cña V−¬ng Träng, Löa mïa hong

¸o cña Lª ThÞ M©y...

Nh©n vËt v« danh tËp thÓ lµ mét

®Æc ®iÓm míi cña tr−êng ca hiÖn ®¹i.

Trong sö thi/anh hïng ca cæ-trung ®¹i, nh©n vËt tËp thÓ chiÕm mét vÞ trÝ rÊt mê nh¹t bªn c¹nh çc nh©n vËt lÞch sö vµ nh©n vËt truyÒn thuyÕt ç nh©n. §Õn thêi çch m¹ng v« s¶n hiÖn ®¹i, nh©n vËt tËp thÓ b¾t ®Çu ®−îc ®Æt vµo trung t©m cña tr−êng ca (xem thªm:

150.000.000 vµ Tèt l¾m! cña Maiakovski).

ë ViÖt Nam, trong b¶n tr−êng ca c¸ch m¹ng ®Çu tiªn Ngän quèc kú (1945), nh©n d©n vµ l¸ cê ®á sao vµng - nh©n vËt tËp thÓ, ®· ®−îc Xu©n DiÖu

®−a vµo lµ nh©n vËt trung t©m t¸c phÈm: dßng gièng ViÖt, l¸ cê Tæ quèc, çi t«i çi ta hoµ quyÖn lµm mét. §Õn Héi nghÞ non s«ng (1946), nh©n vËt tËp thÓ ®−îc x¸c ®Þnh mét çch cô thÓ b»ng nh÷ng danh x−ng ®Çy tù tin, thÓ hiÖn mét ý chÝ quyÕt t©m cao ®é víi sù nghiÖp çch m¹ng: §ã lµ “chóng t«i”

thêi Héi nghÞ Diªn Hång.

C¸i kh«ng khÝ cña ý chÝ tËp thÓ ®ã

®−îc c¸c nhµ th¬ sau nµy kÕ thõa ®Ó x©y dùng lªn nh÷ng nh©n vËt tËp thÓ mang tÇm thêi ®¹i. Ta l¹i thÊy bãng d¸ng cña c©u th¬ “D©n lµ n−íc, n−íc lµ d©n, ®·

quyÕt!” cña Xu©n DiÖu trong ch−¬ng

“§Êt N−íc” cña tr−êng ca MÆt ®−êng kh¸t väng cña NguyÔn Khoa §iÒm. ë

®©y, ®Êt n−íc còng lµ nh©n d©n, vµ:

“Nh©n d©n ®ang ®i lªn ®éi ngò trïng trïng/ ThÕ v« tËn cña ngh×n n¨m giÕt

(4)

giÆc/ Löa ®· ch¸y hång hµo mÆt ®Êt/

Mïa chÝn t×nh yªu, mïa chÝn hËn thï!”

NguyÔn Träng T¹o còng cã mét môc dµnh riªng cho nh©n vËt “Nh©n D©n”

(viÕt hoa) trong ch−¬ng ba cña tr−êng ca Con ®−êng cña nh÷ng v× sao. ë ®©y, Nh©n D©n hiÖn lªn võa ®Ëm chÊt sö thi võa giµu chÊt tr÷ t×nh.

Mét ®Æc ®iÓm chung cña nh©n vËt tËp thÓ trong tr−êng ca hiÖn ®¹i lµ nã võa mang tÝnh kh¸i qu¸t nh−ng l¹i võa rÊt cô thÓ ®Ëm chÊt tr÷ t×nh. NguyÔn Khoa §iÒm ®Þnh nghÜa vÒ §Êt N−íc rÊt cô thÓ: “§Êt N−íc b¾t ®Çu víi miÕng trÇu b©y giê bµ ¨n”, “§Êt lµ n¬i anh ®Õn tr−êng,/N−íc lµ n¬i em t¾m”. NguyÔn Träng T¹o nh×n thÊy Nh©n D©n khãc mµ t−ëng “n−íc m¾t Nh©n D©n/ nh−

nh÷ng v× sao chËm ch¹p rông xuèng”.

TËp thÓ nh÷ng ng−êi lÝnh, nh÷ng c« g¸i thanh niªn xung phong trong tr−êng ca cña Thanh Th¶o, NguyÔn §øc MËu, H÷u ThØnh, V−¬ng Träng, Lª ThÞ M©y

®Òu cã chung mét m« h×nh mang ®Ëm chÊt sö thi vµ chÊt tr÷ t×nh nh− vËy.

4. Nh©n vËt v« danh c¸ nh©n

§©y lµ lo¹i nh©n vËt kh¸ phæ biÕn trong tr−êng ca hiÖn ®¹i.

Trong tr−êng ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i, nh©n vËt v« danh ç nh©n ban ®Çu còng chØ xuÊt hiÖn lÎ tÎ. ChØ ®Õn thêi kú sau n¨m 1975, khi çi t«i ®−îc quan t©m chó ý, th× nh©n vËt v« danh ç nh©n míi b¾t ®Çu cã ®−îc vÞ trÝ quan träng trong v¨n häc nãi chung vµ trong tr−êng ca nãi riªng. §ã lµ nh©n vËt ®−îc thÓ hiÖn b»ng h×nh t−îng nh÷ng con ng−êi:

ng−êi mÑ, ng−êi cha, ng−êi vî, ng−êi chÞ, ng−êi con g¸i, ng−êi lÝnh, ng−êi con g¸i thanh niªn xung phong, anh, em, em bÐ... Vµ mét ®iÒu míi mÎ lµ nh©n vËt v« danh c¸ nh©n cßn ®−îc thÓ hiÖn qua

nh÷ng vËt thÓ ®−îc nh©n c¸ch ho¸ nh− cá c©y, dßng s«ng, con ®−êng, h¶i ®¶o, biÓn c¶, v.v... §©y lµ mét nÐt ®Æc thï riªng biÖt cña tr−êng ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i.

Nh©n vËt con ng−êi v« danh c¸

nh©n

Trong hai cuéc chiÕn tranh b¶o vÖ Tæ quèc, §¶ng ta ®· huy ®éng lùc l−îng cña toµn d©n. Nh÷ng ng−êi d©n b×nh th−êng tõ hËu ph−¬ng ®Õn tiÒn tuyÕn

®Òu mét lßng gãp søc lµm nªn chiÕn th¾ng vÎ vang cho d©n téc theo ph−¬ng ch©m “mçi nhµ lµ mét ph¸o ®µi, mçi ng−êi lµ mét chiÕn sÜ”. Trong tinh thÇn

®ã, c¸c v¨n nghÖ sÜ kh«ng thÓ m« t¶

®−îc cô thÓ mçi ng−êi d©n ViÖt Nam trªn mÆt trËn cøu n−íc. Hä chØ cã thÓ m« t¶ nh÷ng ng−êi ®ã nh− nh÷ng con ng−êi v« danh, nh÷ng con ng−êi b×nh th−êng nh−ng vÜ ®¹i trong thêi ®¹i “ra ngâ gÆp anh hïng”. Tr−êng ca c¸ch m¹ng ViÖt Nam trµn ngËp nh÷ng con ng−êi nh− thÕ.

Tr−íc n¨m 1975, trong Ngän quèc kú, chØ b»ng mÊy nÐt chÊm ph¸, Xu©n DiÖu ®· vÏ nªn c¸c nh©n vËt v« danh víi

®Çy ®ñ thµnh phÇn nam, phô, l·o, Êu cïng h©n hoan ®ãn nhËn l¸ cê Tæ quèc trong bøc tranh phong trµo c¸ch m¹ng:

“Kh¾p kÎ chî ®Õn lµng quª còng vËy:

ChÞ b¸n cñi ra thÞ thµnh ®ãn lÊy;

Anh kÐo xe lµm giÊy d¸n trªn mui;

Em bÐ con h× hôc cè pha mïi;

¤ng l·o ®ãn mí löa hång vµo d¹”

Trong MÆt ®−êng kh¸t väng, kÕ thõa truyÒn thèng sö thi, NguyÔn Khoa

§iÒm vÏ cho chóng ta nh÷ng bøc tranh vÒ søc m¹nh quÇn chóng; v× thÕ ë ®©y, nh©n vËt c¸ nh©n, c¶ h÷u danh lÉn v«

danh, hÇu nh− v¾ng bãng, ng−êi ®äc chØ b¾t gÆp h·n h÷u mét vµi h×nh ¶nh c¸

nh©n v« danh mang tÝnh −íc lÖ.

(5)

§Õn sau n¨m 1975, xu h−íng tr÷

t×nh ho¸ tr−êng ca trë nªn phæ biÕn nh−

lµ mét nhu cÇu cÊp thiÕt ®Ó c¸ch t©n tr−êng ca, t¹o lËp thÕ c©n b»ng sau mét thêi gian tr−êng ca nhÊn m¹nh vµo ®Æc

®iÓm tù sù-sö thi. Xu h−íng tr÷ t×nh ho¸ tr−êng ca kh«ng tËp trung vµo ®iÓn h×nh ho¸ nh©n vËt. Ng−îc l¹i, nã thiªn vÒ diÔn t¶ t©m tr¹ng vµ suy t− cña nh©n vËt c¸i t«i. §ång thêi, nh− mét sù ®a d¹ng ho¸ t©m tr¹ng, nhµ th¬ ®· x©y dùng nªn nhiÒu nh©n vËt v« danh c¸

nh©n ®Ó cho c¸i t«i göi g¾m t×nh c¶m vµ nh÷ng nçi suy t−.

Mét trong nh÷ng nh©n vËt v« danh

®−îc c¸c nhµ th¬ göi g¾m t×nh c¶m nhiÒu nhÊt lµ ng−êi mÑ. ë tr−êng ca Nh÷ng ng−êi ®i tíi biÓn, ng−êi mÑ hiÖn ra nh− lµ mét h×nh t−îng nh©n vËt mang sø mÖnh vÜ ®¹i cña d©n téc: “Ngµy con ra ®i/Nöa ®Êt ®ai nµy mÑ g¸nh”, nh−ng l¹i hÕt søc b×nh th−êng, gi¶n dÞ:

“C¶ ®êi mÑ ch−a tõng viÕt mét bøc th−/

...Con xin l¹i b¾t ®Çu tõ mÑ/ Tõ c¬n ho cña mÑ mét m×nh khuya kho¾t/ Tõ d¸ng ®i d¸ng ngñ cña mÑ h»n vÊt v¶/

...MÑ ®· h¸t ca dao/ MÑ giÆt ¸o bªn cÇu/ Hån nhiªn giã bay gi¶i yÕm”. §ã chÝnh lµ ng−êi mÑ v« danh, mét ng−êi mÑ nh− bao ng−êi mÑ ViÖt Nam.

PhÇn lín nh÷ng ng−êi mÑ cã mÆt trong çc b¶n tr−êng ca çch m¹ng kh«ng ph¶i nh− lµ mét nh©n vËt ®iÓm danh mét çch tù th©n, mµ lu«n lu«n hiÖn ra d−íi con m¾t cña ng−êi lÝnh ra trËn. §ã lµ ng−êi mÑ cña Thanh Th¶o hiÖn ra khi “ngµy mai con ra ®i”. §ã lµ ng−êi mÑ cña ng−êi lÝnh H÷u ThØnh khi ra chiÕn tr−êng vÉn göi niÒm nhí th−¬ng vÒ mÑ qua ¸nh löa bËp bïng.

H×nh ¶nh ¸nh löa bËp bïng nçi nhí lµ mét trong nh÷ng h×nh t−îng mang ®Ëm chÊt tr÷ t×nh nhÊt trong tr−êng ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i.

Hoµng TrÇn C−¬ng ®· cã nh÷ng c©u th¬ rÊt ®Æc s¾c khi viÕt vÒ mÑ trong TrÇm tÝch:

“V¹i nhót vì mÊt råi

BiÕt lÊy g× ®¾p lªn b¸t c¬m g¹o løt MÑ chan tiÕng c−êi ch¹y vßng quanh m©m

Nh×n nh÷ng m¶nh sµnh v−¬ng v·i kh¾p s©n

T«i chît hiÓu

V× sao tãc bµ råi tãc mÑ

Cø tr¾ng nh− phÝa trong cña líp m¶nh sµnh n»m ®¸y v¹i”

Ng−êi ta so s¸nh tãc bµ tãc mÑ tr¾ng nh− m©y, nh−ng Hoµng TrÇn C−¬ng l¹i so s¸nh tãc bµ, tãc mÑ “tr¾ng nh− phÝa trong cña líp m¶nh sµnh n»m ®¸y v¹i”.

§ã lµ lèi so s¸nh rÊt “trÇm tÝch” mµ chØ cã Hoµng TrÇn C−¬ng míi viÕt nh− thÕ.

Nh÷ng ng−êi mÑ võa gi¶n dÞ, võa lam lò l¹i võa vÜ ®¹i, vÜ ®¹i c¶ trong sù nghiÖp g¸nh v¸c sø mÖnh cña d©n téc, nh−ng còng vÜ ®¹i c¶ trong viÖc ®ãn nhËn nh÷ng mÊt m¸t, nh÷ng nç ®au.

Ng−êi lÝnh, khi cã tin d÷, th−êng nghÜ

®Õn mÑ tr−íc tiªn. Ng−êi mÑ nh− thÕ hiÖn diÖn rÊt nhiÒu, hiÖn lªn nh− mét khu«n mÉu trong tr−êng ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i.

T−¬ng tù nh− vËy, nh©n vËt ng−êi lÝnh, ng−êi con g¸i thanh niªn xung phong, ng−êi vî, ng−êi yªu v« danh...

tr¶i qua cuéc chiÕn tranh b¶o vÖ Tæ quèc

®Òu hiÖn lªn hµo hïng nh− nh÷ng biÕn thÓ cña mét khu«n mÉu nh©n vËt ®iÓn h×nh hiÖn thùc XHCN trong nÒn v¨n häc çch m¹ng nãi chung vµ cña tr−êng ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i nãi riªng. Cã thÓ nãi, nh÷ng s¾c th¸i biÓu hiÖn tr÷ t×nh kh¸c nhau cña çc nhµ th¬ viÕt tr−êng ca ®· lµm cho çc biÕn thÓ cña khu«n mÉu nh©n vËt v« danh cña mçi t¸c gi¶

(6)

trë thµnh nh÷ng nh©n vËt mang ®Æc

®iÓm riªng cña tõng nhµ th¬.

Nh©n vËt vËt thÓ v« danh nh©n c¸ch ho¸

Trong tr−êng ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i sau n¨m 1975, chóng ta cã thÓ b¾t gÆp rÊt nhiÒu nh©n vËt cá c©y, dßng s«ng, con ®−êng, h¶i ®¶o, biÓn c¶, v.v... ®−îc t¸c gi¶ nh©n c¸ch ho¸ ®Ó göi g¾m t×nh c¶m tr÷ t×nh. Tuy nhiªn, nh÷ng vËt thÓ

®−îc nh©n c¸ch ho¸ nµy kh«ng ph¶i lµ nh÷ng vËt thÓ tÇm th−êng, bÊt kú, mµ hÇu hÕt chóng ®Òu lµ nh÷ng nh©n vËt

®−îc giao sø mÖnh lÞch sö hoÆc cã liªn quan ®Õn nh÷ng sù kiÖn lÞch sö träng

®¹i cña d©n téc. Nh©n vËt “c©y cÇu”

trong §−êng tíi thµnh phè cña H÷u ThØnh lµ mét trong nh÷ng tr−êng hîp

®iÓn h×nh nh− vËy.

§Ó nh©n c¸ch ho¸ nh©n vËt c©y cÇu, H÷u ThØnh ®· gäi c¶ qu¸ khø d©n téc vÒ qua néi dung c¸c bµi ca dao:

“T«i lµ chç thÊt th−êng cña giã Khi ng−êi yªu cëi ¸o trao kh¨n T«i lµ chç b−íc ch©n ®i chËm l¹i Ng−êi th−¬ng nhau dï th−¬ng chØ mét lÇn”

Nh−ng ®ã kh«ng ph¶i lµ nh÷ng c©y cÇu t−îng tr−ng cho n¬i hÑn hß trai g¸i, mµ lµ nh÷ng c©y cÇu lÞch sö cô thÓ chøng kiÕn nh÷ng nçi ®au vµ chiÕn c«ng cña d©n téc ViÖt Nam. V× thÕ chóng trë thµnh nh÷ng nh©n vËt v« danh ®−îc nh©n c¸ch ho¸ ®Ó ®øng cïng hµng ngò trong hÖ thèng nh©n vËt cña tr−êng ca, lµm phong phó cho hÖ thèng nh©n vËt tr−êng ca ®Ó cïng ®¶m ®−¬ng sø mÖnh lÞch sö cña d©n téc.

§Õn Tr−êng ca biÓn, H÷u ThØnh ®·

nh©n c¸ch ho¸ biÓn c¶ vµ sãng biÓn ®Ó lµm ng−êi b¹n víi lÝnh ®¶o. Gi÷a biÓn kh¬i bao la, viÖc ng−êi lÝnh lÊy biÓn vµ sãng giã lµm b¹n ®· trë thµnh mét

chuyÖn thËt tù nhiªn. V× thÕ ngay tõ

®Çu b¶n tr−êng ca, H÷u ThØnh ®· cho ng−êi lÝnh ®èi tho¹i víi biÓn c¶ nh− lµ hai nh©n vËt gÆp nhau lÇn ®Çu (ch−¬ng mét: §èi tho¹i biÓn). T¸c gi¶ ®· thæi vµo biÓn c¶ mét linh hån, biÕn nã thµnh mét nh©n vËt chÝnh bªn c¹nh nh©n vËt ng−êi lÝnh ®Ó kh¼ng ®Þnh vai trß quan träng cña nã mµ bÊy l©u nay chóng ta ch−a cã dÞp quan t©m ®Õn vïng l·nh thæ nµy. §ã chÝnh lµ ý nghÜa cña nh©n vËt biÓn ®−îc nh©n c¸ch ho¸ cña H÷u ThØnh.

Trong tr−êng ca Con ®−êng cña nh÷ng v× sao, ý nghÜa quan träng cña vïng ®Êt Ng· Ba §ång Léc xø Hµ TÜnh còng buéc NguyÔn Träng T¹o kh«ng thÓ kh«ng dµnh cho m¶nh ®Êt n¾ng giã kh¾c nghiÖt nµy mét sù chó ý ngang víi mèi quan t©m dµnh cho con ng−êi Hµ TÜnh. V× thÕ, n¾ng vµ giã nãng, nh÷ng hiÖn t−îng quen thuéc cña xø së Hµ TÜnh, còng trë thµnh nh÷ng nh©n vËt v«

danh ®−îc nh©n c¸ch ho¸ ®Ó ph¸t ng«n nh− nh÷ng nh©n vËt ng−êi, gãp phÇn t«

®Ëm cho nh©n vËt m−êi c« g¸i anh hïng ë ®©y. Vµ nh÷ng c©y b¹ch ®µn còng

®−îc nh©n c¸ch ho¸ ®Ó chøng kiÕn kh¸ch quan chiÕn c«ng vµ sù hy sinh cña m−êi c« g¸i. §Æc biÖt, m¶nh ®Êt nµy

“§Êt chao mét lo¹t bom dµi

§Êt ¬i, ®Êt cã mÖt nhoµi v× bom?”

§Êt còng nh− ng−êi, nh×n thÊy nã bÞ

®¸nh ph¸ mµ t¸c gi¶ th−¬ng c¶m nh−

®èi víi mét sinh thÓ bÞ th−¬ng tÝch: “ë

®»ng kia suèi ót ®· bÞ th−¬ng”.

Nãi con suèi “bÞ th−¬ng” lµ ®· coi con suèi lµ mét con ng−êi th©n th−¬ng, mét con ng−êi cïng ®øng trong hµng ngò cña ®éi qu©n chiÕn ®Êu. §ã lµ thÓ hiÖn sù thÊm nhuÇn quan ®iÓm toµn thÓ

(7)

®Êt n−íc vµ con ng−êi ViÖt Nam cïng

Cã thÓ nãi, trong nh÷ng b¶n tr−êng ca sau n¨m 1975, ®Æc biÖt lµ nh÷ng b¶n tr−êng ca c¸ch m¹ng, nh÷ng vËt v« tri

®−îc nh©n c¸ch ho¸ cã vai trß nh− lµ n¬i göi g¾m t×nh c¶m cña t¸c gi¶, lµm gia t¨ng tÝnh tr÷ t×nh cña tr−êng ca, qua ®ã gãp phÇn kh¼ng ®Þnh chÊt tr÷ t×nh nh−

lµ mét ®Æc tr−ng quan träng cña thÓ lo¹i tr−êng ca hiÖn ®¹i.

Trong sö thi cæ-trung ®¹i, c¸i t«i c¸

®øng tõ ng«i thø thø ba. Trong qu¸

tr×nh tù sù ®ã, çi t«i ç nh©n kh«ng cã vai trß g×. ChØ ®Õn tr−êng ca hiÖn ®¹i, khi chÊt tr÷ t×nh cã ®−îc mét vai trß ngang b»ng víi tÝnh tù sù, th× nh©n vËt çi t«i ç nh©n míi trë nªn cÇn thiÕt vµ xuÊt hiÖn th−êng xuyªn trong tr−êng ca.

Trong th¬ nãi chung vµ trong tr−êng ca nãi riªng, cho dï çi t«i ç nh©n hay çi t«i ®¹i diÖn, th× çi t«i vÉn lµ mét ph−¬ng tiÖn h÷u hiÖu ®Ó bµy tá t×nh c¶m tr÷ t×nh cña t¸c gi¶. V× thÕ, nhµ nghiªn cøu Hoµng Ngäc HiÕn ®· “gäi nh©n vËt x−ng ‘t«i’ trong mét t¸c phÈm th¬ lµ nh©n vËt tr÷ t×nh. Nã võa lµ t¸c gi¶ võa kh«ng ph¶i lµ t¸c gi¶. Nã lµ mét s¸ng t¹o cña t¸c gi¶ nh−ng lín h¬n t¸c gi¶: nã cã thÓ ®¹i diÖn cho mét thÕ hÖ hoÆc nhiÒu thÕ hÖ” (6, tr.62).

ChØ ®Õn nöa cuèi thÕ kû XX, çi t«i ç nh©n míi thùc sù lµ mét nh©n vËt quan träng cña tr−êng ca hiÖn ®¹i. Nã lµm cho tr−êng ca hiÖn ®¹i kh¸c h¼n víi sö thi/anh hïng ca truyÒn thèng. Nã phï hîp víi ®Æc tr−ng tr÷ t×nh cña tr−êng ca hiÖn ®¹i, víi tù do ç nh©n, mét ®Æc ®iÓm cña thêi ®¹i míi.

ë ViÖt Nam, tr−êng ca hiÖn ®¹i tr−íc n¨m 1975 ch−a xuÊt hiÖn nh©n vËt çi t«i, kÓ c¶ çi t«i ®¹i diÖn lÉn çi t«i ç nh©n. HÇu hÕt çc b¶n tr−êng ca trong giai ®o¹n nµy ®Òu lµ nh÷ng tr−êng ca mang ®Ëm tÝnh sö thi-tù sù, trong ®ã t¸c gi¶ kÓ chuyÖn ë ng«i thø ba sè Ýt. ChØ ®Õn giai ®o¹n sau n¨m 1975, chóng ta míi thÊy b¾t ®Çu xuÊt hiÖn

®ång thêi c¶ çi t«i ®¹i diÖn lÉn çi t«i ç nh©n. ë nh©n vËt çi t«i ®¹i diÖn, chóng ta khã ph©n biÖt ®−îc vÞ trÝ cña çi t«i víi çi chóng t«i vµ víi çi ta.

Trong nh÷ng n¨m ®Çu cña giai ®o¹n sau n¨m 1975, c¸i t«i míi chØ xuÊt hiÖn ë d¹ng c¸i t«i ®¹i diÖn. Trong Nh÷ng ng−êi ®i tíi biÓn, ®«i chç Thanh Th¶o ®·

nh¾c ®Õn ch÷ “t«i”, nh−ng çi t«i cña anh kh«ng cã cuéc sèng riªng, mµ nã lu«n lu«n lÉn víi çi “chóng t«i” nh− t¸c gi¶ ®· viÕt: “T«i ®i gi÷a bµn tay h¬i thë b¹n ®−êng/ ...T«i ®i trong ¸nh s¸ng mäi ng−êi”. Trong §−êng tíi thµnh phè cña H÷u ThØnh còng vËy. ë ®©y, còng gièng nh− tr−êng hîp cña Thanh Th¶o, çi t«i t¸c gi¶ cø ®an xen víi çi chóng t«i, rÊt khã t¸ch b¹ch gi÷a hai nh©n vËt nµy, thËm chÝ ta cã thÓ thay tõ “t«i” cña t¸c gi¶ b»ng tõ “chóng t«i” còng ®Òu ®−îc mµ ý nghÜa c©u th¬ vÉn kh«ng cã g× thay

®æi: “Mai rêi hËu cø t«i ®i/ ¥i c¨n hÇm

trong ®o¹n th¬ tr÷ t×nh:

“Ngän ®Ìn bäc trong èng b¬

Cho em mê tá ®Õn giê trong t«i Bµi ca nghe ch¼ng râ lêi

Bao nhiªu giã thæi gi÷a t«i víi m×nh”

Nh−ng tõ nh÷ng n¨m 1980, trong tr−êng ca b¾t ®Çu xuÊt hiÖn c¸i t«i c¸

(8)

®· hoµn thµnh sø mÖnh lÞch sö träng

®¹i cña d©n téc. Çi t«i võa tr¶i qua mét qu¸ tr×nh mµ trong ®ã nã ph¶i hy sinh çi ç nh©n cho çi tËp thÓ ®Ó d©n téc tËp trung toµn lùc thùc hiÖn çc nhiÖm vô chiÕn l−îc cña ®Êt n−íc. ChØ ®Õn b©y giê, trong giai ®o¹n hoµ b×nh, çi ç

®Çu xuÊt hiÖn trong v¨n häc nãi chung vµ trong tr−êng ca nãi riªng. Trong tinh thÇn ®ã, chóng t«i thÊy c¸i t«i c¸ nh©n xuÊt hiÖn râ nhÊt trong tr−êng ca giai

“T«i xoay nh÷ng « vu«ng” lµ c©u nãi më ®Çu cña mçi khæ th¬ trong Khèi vu«ng rubÝc. ë ®©y vai trß c¸ nh©n cña t¸c gi¶, hay nãi theo c¸ch nãi cña Hoµng Ngäc HiÕn lµ vai trß cña “nh©n vËt tr÷

“Chóng t«i xoay nh÷ng « vu«ng” hay “Ta xoay nh÷ng « vu«ng”. V× thÕ, c¸i t«i c¸

Trong mét sè tr−êng ca kh¸c nh− §æ bãng xuèng mÆt trêi, Trªn ®−êng cña TrÇn Anh Th¸i, TrÇm tÝch cña Hoµng TrÇn C−¬ng, Hµnh tr×nh cña con kiÕn cña Lª Minh Quèc, Phån sinh cña NguyÔn Linh KhiÕu..., c¸i t«i c¸ nh©n

®· b¾t ®Çu xuÊt hiÖn kh¸ ®Ëm nÐt. Më

®Çu tr−êng ca TrÇm tÝch, Hoµng TrÇn C−¬ng ®· viÕt: “MÑ t«i ®Î r¬i t«i bªn cèi gi· g¹o/ T«i lÊm l¸p ®¸p m×nh vµo ®Êt”.

§ã lµ cuéc ®êi cña chÝnh t¸c gi¶ chø kh«ng ®¹i diÖn cho ai kh¸c. C¸i t«i cña TrÇn Anh Th¸i, cña Lª Minh Quèc vµ

NguyÔn Linh KhiÕu còng lµ ®¹i diÖn cho çi nh×n cña mçi t¸c gi¶, kh«ng ai gièng ai. §Æc biÖt, qua tr−êng ca Hµnh tr×nh cña con kiÕn, Lª Minh Quèc ®ang thÓ nghiÖm mét xu h−íng míi cho tr−êng ca: ë ®©y, tr−êng ca kh«ng cßn tu©n thñ nghiªm ngÆt çi ®Æc tr−ng vÒ néi dung hoµnh tr¸ng cña tr−êng ca trong ®Þnh nghÜa do çc nhµ nghiªn cøu ®· ®−a ra, mµ t¸c gi¶ muèn chøng minh r»ng tr−êng ca còng cã thÓ viÕt vÒ çi tr÷

Tãm l¹i, víi néi dung tr×nh bµy ë trªn, chóng t«i cho r»ng, yÕu tè nh©n vËt trong tr−êng ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i còng hÕt søc ®a d¹ng vµ phong phó.

Nh©n vËt v« danh ç nh©n vµ nh©n vËt çi t«i ç nh©n lµ hai lo¹i nh©n vËt cã ý nghÜa ®ãng gãp ®Æc biÖt cho sù h×nh thµnh mét thÓ lo¹i tr−êng ca míi:

tr−êng ca hiÖn ®¹i thiªn vÒ chÊt tr÷

Tµi liÖu tham kh¶o

héi, 2006 (xuÊt b¶n lÇn hai).

2. M. Bakhtin. Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p

§«xt«iepxki. TrÇn §×nh Sö, L¹i Nguyªn ¢n, V−¬ng TrÝ Nhµn dÞch. H.:

Gi¸o dôc, 1993 (t¸i b¶n n¨m 1998).

3. L¹i Nguyªn ¢n. 150 thuËt ng÷ v¨n häc. H.: §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, 1998.

4. Maiak«pxki. Tr−êng ca. Hoµng Ngäc HiÕn dÞch. H.: V¨n häc, 1987.

5. TrÇn §×nh Sö. Thi ph¸p th¬ Tè H÷u.

H.: V¨n hãa – Th«ng tin, 2001 (in lÇn thø ba).

6. Hoµng Ngäc HiÕn. “Tr−êng ca ‘Tèt l¾m!’, tr−êng ca th¸ng M−êi”. T¹p chÝ v¨n häc, sè 11-1987.