V¡N CH¦¥NG Vò B»NG D¦íI GãC NH×N V¡N HãA

(1)

V¡N CH¦¥NG Vò B»NG D¦íI GãC NH×N V¡N HãA

§ç THÞ NGäC CHI^(*) ò B»ng (1913-1984) lµ nhµ v¨n -

nhµ b¸o - nhµ ho¹t ®éng t×nh b¸o næi tiÕng víi së tr−êng vÒ truyÖn ng¾n, tuú bót, bót ký... Th¸ng 6 vÒ, nghÜ ®Õn truyÒn thèng cña nÒn b¸o chÝ C¸ch m¹ng ViÖt Nam vµ h−íng tíi kû niÖm 100 n¨m ngµy sinh Vò B»ng (6/1913 - 6/2013), th¾p mét nÐn nhang t−ëng nhí

«ng, suy ngÉm vÒ t¸c phÈm cña «ng, ng−êi cÇm bót h«m nay cµng thÊm thÝa h¬n nhiÒu bµi häc bæ Ých.

Vò B»ng ®· ®Ó l¹i mét khèi l−îng t¸c phÈm ®å sé, ®a d¹ng ë nhiÒu thÓ lo¹i. Tuy nhiªn, vÊn ®Ò tiÕp nhËn v¨n ch−¬ng Vò B»ng l¹i cã sù kh¸c nhau ë mçi giai ®o¹n. Cã nh÷ng giai ®o¹n, vÊn

®Ò tiÕp nhËn bÞ “ch÷ng l¹i” (v× lý do chÝnh trÞ) song chóng ta ®Òu nhËn thÊy sù ph¸t triÓn kh«ng ngõng cña ®éi ngò nghiªn cøu phª b×nh v¨n ch−¬ng Vò B»ng. Tõ khi ®Êt n−íc tiÕn hµnh c«ng cuéc §æi míi, ®Æc biÖt ngµy 1/3/2000 Bé Quèc phßng chøng nhËn Vò B»ng lµ nhµ v¨n - nhµ t×nh b¸o, v¨n ch−¬ng Vò B»ng ®· ®−îc nh×n nhËn mét c¸ch cëi më, thÊu ®¸o h¬n. C¸c nhµ nghiªn cøu tËp trung thanh minh, chiªu tuyÕt cho Vò B»ng vµ kh¼ng ®Þnh nh÷ng ®ãng gãp cña «ng trong nÒn v¨n ch−¬ng hiÖn ®¹i.

Nghiªn cøu v¨n ch−¬ng Vò B»ng mét c¸ch cã hÖ thèng vÉn cÇn cã mét gãc

nh×n riªng, mét ph−¬ng ph¸p riªng bëi

®iÓm næi bËt trong s¸ng t¸c cña nhµ v¨n lµ sù kÕt tinh c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa d©n téc. Khi gãc nh×n v¨n hãa ®· vµ ®ang thu hót nhiÒu häc gi¶ c¶ trong vµ ngoµi n−íc quan t©m th× còng lµ lóc nã më ra nhiÒu ®iÒu kiÖn thuËn lîi (lý luËn vµ thùc tiÔn) ®Ó nghiªn cøu v¨n ch−¬ng Vò B»ng.^(*)

Cã thÓ thÊy, Vò B»ng ho¹t ®éng v¨n hãa trong thêi kú v¨n hãa ViÖt Nam cã nhiÒu biÕn ®éng phøc t¹p. V¨n ch−¬ng Vò B»ng kh«ng chØ n»m trong “vïng

¶nh h−ëng” cña v¨n hãa thuéc ®Þa - thùc d©n nöa phong kiÕn tr−íc 1945 mµ cßn kh«ng tr¸nh khái nh÷ng va ®Ëp,

®ông ®é víi v¨n hãa Ph¸p khi nh÷ng n¨m th¸ng t¶n c−, håi c−, Vò B»ng sèng trong lßng Hµ Néi - vïng t¹m chiÕm.

TiÕp ®ã, hai thËp kû di c− ë miÒn Nam, Vò B»ng sèng vµ ho¹t ®éng ë ®« thÞ miÒn Nam nªn v¨n ch−¬ng «ng cßn cã sù cä x¸t víi v¨n hãa Mü.

§−¬ng nhiªn, vÊn ®Ò tiÕp biÕn vµ giao l−u v¨n hãa lµ quy luËt tÊt yÕu cña

®êi sèng, lµ sù vËn ®éng th−êng xuyªn cña x· héi, cña v¨n hãa. Nh−ng sù tiÕp xóc v¨n hãa ph−¬ng T©y trong thêi ®¹i Vò B»ng l¹i diÔn ra trong bèi c¶nh phøc

(*) TS., §¹i häc Quèc gia Hµ Néi.

V

(2)

t¹p cña mét ®Êt n−íc cã chiÕn tranh. V×

thÕ sù va ®Ëp, ®ông ®é v¨n hãa lu«n n»m trong t¸c ®éng cña ®Êu tranh c¸ch m¹ng, ®Êu tranh chÝnh trÞ vµ ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc. ChÝnh hoµn c¶nh

®Æc biÖt Êy ®· lu«n ®Æt chñ thÓ s¸ng t¹o tr−íc nhiÒu th¸ch thøc. Nh− mét chøng nh©n cña thêi ®¹i ®Çy biÕn ®éng, phøc t¹p, ng−êi nghÖ sÜ võa ph¶i nç lùc g×n gi÷ v¨n ho¸ truyÒn thèng, võa bÞ c−ìng Ðp tiÕp thu trong sù xung ®ét, ®ông ®é gi÷a c¸c nÒn v¨n hãa. NÕu ®Æt v¨n ch−¬ng Vò B»ng trong mét giao diÖn v¨n hãa nh− thÕ, ta lu«n nhËn ra trong v¨n ch−¬ng cña «ng tiÕng nãi cña kh¸t väng g×n gi÷, b¶o tån v¨n hãa truyÒn thèng vµ sù chèi tõ nh÷ng xu h−íng lai c¨ng, ph¶n v¨n hãa, ph¶n gi¸ trÞ.

S¸ng t¸c cña Vò B»ng ®· ®−îc ghi nhËn nh− mét sù ®ãng gãp cho di s¶n v¨n hãa tinh thÇn ng−êi ViÖt. PhÇn lín c¸c t¸c phÈm trong hµnh tr×nh s¸ng t¸c cña Vò B»ng ®Òu ®Ò cËp ®Õn v¨n hãa. Cã thÓ nãi, Vò B»ng quan t©m ®Õn v¨n hãa d©n téc tõ rÊt sím. Bót ký Héi Lim

®¨ng trªn An Nam t¹p chÝ n¨m 1930 cã lÏ lµ s¸ng t¸c ®Çu tiªn vÒ vÊn ®Ò nµy. Tõ

®ã, Th−¬ng nhí m−êi hai, Ng−êi Hµ Néi nhí ng−êi Hµ Néi, MiÕng ngon Hµ Néi, Mãn l¹ miÒn Nam, tËp truyÖn ng¾n Mª ch÷, tiÓu thuyÕt Bãng ma nhµ mÖ Ho¸t vµ hµng lo¹t nh÷ng bµi b¸o (§· cã mét

®Þnh nghÜa x¸c thùc vÒ ca dao, tôc ng÷

ch−a? Tranh gµ, tranh lîn víi ngµy tÕt ViÖt Nam, H¸t ¶ ®µo...) lµ nh÷ng s¸ng t¸c tiªu biÓu kh¼ng ®Þnh mèi quan t©m th−êng trùc vÒ v¨n hãa d©n téc cña nhµ v¨n. Nhµ v¨n kh¼ng ®Þnh “v¨n hãa lµ th−îng tÇng x©y dùng cña mét n−íc” [1],

“lÞch sö qua ®i, c¸c chÕ ®é x· héi thay ®æi

®i, duy chØ cã v¨n hãa chÝnh lµ nh©n tè c¬

b¶n ®Ó ®êi sau t×m hiÓu qu¸ khø, häc tËp qu¸ khø, ®Ó tiÕn bé m·i vÒ t−¬ng lai” [1].

Trong mét thêi gian kh¸ dµi, v¨n ch−¬ng Vò B»ng bÞ trãi chÆt trong nh÷ng quan hÖ chÝnh trÞ, quan hÖ x· héi phøc t¹p. §· cã kh«ng Ýt nh÷ng lý gi¶i thiªn lÖch, x· héi häc dung tôc, phiÕn diÖn víi gãc nh×n cùc ®oan ®Ó xuyªn t¹c b¶n chÊt thÈm mü trong v¨n ch−¬ng Vò B»ng, ®¸nh gi¸ sai lÖch vÒ nh©n th©n t¸c gi¶. ViÖc chøng nhËn Vò B»ng lµ mét nhµ t×nh b¸o, céng víi gãc nh×n v¨n hãa víi biªn ®é nghiªn cøu ®−îc më réng ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc ®¸nh gi¸

v¨n ch−¬ng Vò B»ng trë nªn th«ng tho¸ng h¬n, tr¸nh ®−îc c¸i nh×n h¹n hÑp, cùc ®oan.

1. Nh÷ng líp v¨n hãa cÇn kh¶o s¸t trong v¨n ch−¬ng Vò B»ng

V¨n ch−¬ng Vò B»ng ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò cÇn ®−îc nghiªn cøu, lý gi¶i, nh−ng chóng t«i chØ tËp trung vµo nh÷ng vÊn ®Ò cã ý nghÜa v¨n hãa mµ theo chóng t«i, ®©y lµ nh÷ng b×nh diÖn cÇn thiÕt ®Ó kh¶o s¸t vµ tham chiÕu d−íi gãc nh×n v¨n hãa.

Thø nhÊt: VÊn ®Ò truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i ®Æt ra trong v¨n ch−¬ng Vò B»ng nh− mét sù lùa chän ®éc ®¸o trong hµnh tr×nh s¸ng t¹o cña nhµ v¨n. NÕu

®Æt Vò B»ng trong bèi c¶nh v¨n hãa nh− chóng t«i ®· tr×nh bµy ë trªn th×

ng−êi ®äc lu«n nhËn thÊy, vÊn ®Ò truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i lu«n cã sù t¸c

®éng qua l¹i trong t− duy nghÖ thuËt Vò B»ng. Trong mèi quan hÖ víi hiÖn

®¹i, ®−¬ng nhiªn nhiÒu gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng sÏ ®−îc so¸t xÐt l¹i, lµm míi thªm, qua ®ã, ng−êi ®äc sÏ th©u nhËn ®−îc ®©u lµ ch©n gi¸ trÞ, ®©u lµ gi¸ trÞ ¶o. C¸c gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng trong v¨n ch−¬ng Vò B»ng chØ thËt sù cã ý nghÜa khi nã ®i ®«i víi hiÖn

®¹i v× d−íi t¸c ®éng, ¶nh h−ëng cña yÕu

(3)

tè hiÖn ®¹i, nã ®· kh¼ng ®Þnh ®−îc vÞ trÝ còng nh− søc m¹nh cña m×nh. Sù tr¨n trë vÒ vÎ ®Ñp v¨n hãa truyÒn thèng vµ nh÷ng h− hao cña nã trong sù va ®Ëp víi v¨n hãa lai c¨ng hiÖn ®¹i ®· thÓ hiÖn sù øng xö v¨n hãa, mét c¸ch lùa chän v¨n hãa còng nh− kh¼ng ®Þnh b¶n lÜnh v¨n hãa trong ngßi bót Vò B»ng.

Tr©n träng, ngîi ca, yªu quý nh÷ng nÐt

®Ñp v¨n hãa truyÒn thèng, Vò B»ng ®·

tõng buån lo, ph¶n øng tr−íc nh÷ng gi¸

trÞ bÞ ph¸ vì, ®i ng−îc l¹i víi mü tôc, v¨n hãa truyÒn thèng cña d©n téc. C¸c bót ký nh− Héi Lim, Héi Lim ®· mÊt, Héi Lim v¹n tuÕ lµ sù tiÕc nuèi vÒ mét ngµy héi “vÏ ®−îc hÕt c¶ t×nh d©n téc”.

Bµi ký C¸i bóa con, håi ký Cai, tiÓu thuyÕt Mét m×nh trong ®ªm tèi, BÌo n−íc, truyÖn ng¾n Ngµy mai t«i sÏ chÕt... lµ sù phª ph¸n nh÷ng hµnh vi kh¶ è, sù sa ®äa vÒ ®¹o ®øc, vi ph¹m thuÇn phong mü tôc. Sau 1954, sèng vµ ho¹t ®éng ë ®« thÞ Sµi Gßn, chøng kiÕn sù ®æi thay cña ®êi sèng kinh tÕ - x·

héi, v¨n hãa miÒn Nam trong sù tiÕp xóc víi v¨n minh - v¨n hãa Mü, Vò B»ng ®· ph¶n øng m¹nh mÏ víi nÒn v¨n minh ®« thÞ mµ «ng gäi ®ã lµ nÒn

“v¨n minh cña ®ång tiÒn vµ x¸c thÞt”.

Ngßi bót Vò B»ng ®· thÓ hiÖn nh÷ng tr¨n trë kh«ng yªn vÒ v¨n hãa truyÒn thèng.

Thø hai: Trªn c¬ së vÊn ®Ò truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i sÏ ®Æt ra vÊn ®Ò d©n téc vµ nh©n lo¹i kÕt tinh trong v¨n ch−¬ng Vò B»ng nh− mét sù t−¬ng t¸c, céng h−ëng, hçn dung cña nhiÒu hÖ gi¸

trÞ. Mét d©n téc muèn tån t¹i vµ ph¸t triÓn th× kh«ng thÓ c« lËp, tù tóc, ®ãng kÝn, b−ng bÝt trong mét ph¹m vi nhá hÑp. D©n téc Êy lu«n ph¶i giao tiÕp, häc tËp, bæ sung, tiÕp biÕn nh÷ng gi¸ trÞ tiÕn bé, tÝch cùc kh¸c cña nh©n lo¹i.

V¨n ch−¬ng Vò B»ng ®· kÕt hîp c¸c gi¸

trÞ cña d©n téc vµ nh©n lo¹i, v−ît lªn hoµn c¶nh bÊt th−êng cña chiÕn tranh,

®−a ng−êi ®äc ®−îc t¾m m×nh trong v¨n hãa nguån céi. Trong suèt c¶ thêi kú dµi

®Êt n−íc cã chiÕn tranh, khi mµ v¨n ch−¬ng ca tông, tuyªn truyÒn phôc vô chÝnh trÞ lu«n hiÖn h÷u th× ng−êi ®äc sÏ t×m thÊy kh«ng nhiÒu vÊn ®Ò ®ã trong v¨n ch−¬ng Vò B»ng. §Ó t¹o ra vá bäc an toµn trong ho¹t ®éng t×nh b¸o, ngßi bót Vò B»ng ®· “tho¸t ra khái” ¸ng v¨n ca tông, tuyªn truyÒn phôc vô chÝnh trÞ.

¤ng ®· rung c¶m, b¾t nhÞp, th¨ng hoa trªn m¹ch nguån cña v¨n hãa truyÒn thèng. Do ®ã, ®éc gi¶ cã thÓ “mÊt ®i”

nh÷ng ¸ng v¨n vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh c¸ch m¹ng nh−ng ®−îc “bï l¹i”, “nhËn thªm” nh÷ng ¸ng v¨n viÕt vÒ nguån céi, vÒ quª h−¬ng xø së.

Thø ba: DÊu Ên v¨n hãa céng ®ång trong v¨n ch−¬ng Vò B»ng ®· thÓ hiÖn ë sù l−u gi÷, kÕt ®äng nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa phi vËt thÓ nh− phong tôc, tËp qu¸n, lÔ héi, Èm thùc, tÝn ng−ìng...

Nh÷ng nÐt ®Ñp v¨n hãa nµy ®· ®−îc

“phôc nguyªn” trong v¨n ch−¬ng Vò B»ng víi ®iÓm s¸ng cña kh«ng gian v¨n hãa Hµ Néi. Bèn m−¬i n¨m g¾n bã víi Hµ Néi, c¸i m¹ch nguån cña v¨n hãa n¬i

®©y ®· len lái vµ l¸ch s©u vµo c¬ thÓ Vò B»ng. Sèng ë Sµi Gßn, c¸ nh©n v¨n hãa Vò B»ng lu«n c¶m thÊy l¹c loµi. Trë vÒ víi Hµ Néi, t×m vÒ víi céi nguån b»ng t©m t−ëng lµ sù lùa chän v¨n hãa ®¸ng tr©n träng vµ c¶m th«ng cña «ng. §ã còng lµ sù øng xö v¨n hãa ®Ñp ®Ï. Nã nh− kh¼ng ®Þnh r»ng: mçi vïng v¨n hãa kh«ng chØ kh¸c nhau ë kh«ng gian ®Þa lý mµ lu«n kÕt ®äng b¶n s¾c v¨n hãa, t¹o ra mét kiÓu gen di truyÒn v¨n hãa cña téc ng−êi. Vò B»ng ®· ®¸nh thøc c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa Hµ Néi ®−îc håi

(4)

sinh, t−¬i míi trªn m¹ch ngÇm v¨n hãa truyÒn thèng vµ ®ång hµnh trong c¶m høng s¸ng t¹o.

Thø t−: Nh÷ng “mÉu ng−êi v¨n hãa”

d−íi c¸i nh×n v¨n hãa cña Vò B»ng. C¸c nhµ v¨n-nhµ b¸o lµ con ®Î cña mét nÒn v¨n hãa nh−ng h¬n hÕt chÝnh hä lµ ®éi ngò quan träng, lµm nªn diÖn m¹o cña nÒn v¨n hãa - v¨n häc ViÖt Nam. Vò B»ng ®· t¹o ra dÊu Ên khi kh¾c häa nh÷ng ch©n dung nhµ v¨n - nhµ b¸o cã tªn tuæi. Qua nh÷ng “mÉu ng−êi v¨n hãa”

d−íi ngßi bót Vò B»ng, ng−êi ®äc cßn nhËn ra ch©n dung Vò B»ng - h×nh t−îng t¸c gi¶ víi t− c¸ch nh− mét chñ thÓ v¨n hãa, mét ngßi bót cã nhiÒu ®ãng gãp cho diÖn m¹o v¨n hãa - v¨n häc d©n téc.

2. V¨n ch−¬ng Vò B»ng vµ sù kÕt tinh gi¸ trÞ v¨n hãa Hµ Néi

Dßng nguån v¨n hãa Hµ Néi ®· ¨n s©u vµo t©m hån Vò B»ng, bëi h¬n giµ nöa cuéc ®êi, víi 40 n¨m, «ng ®−îc t¾m m×nh trong kh«ng gian v¨n hãa n¬i ®©y.

Nhµ v¨n “thô c¶m vµ th©u nhËn” sinh quyÓn v¨n hãa Hµ Néi “víi tÊt c¶ thiªn bÈm tù nhiªn vµ n¨ng lùc c¸ nh©n mét c¸ch m¹nh mÏ, sung m·n nhÊt” [3].

Sau sù kiÖn n¨m 1954, cuéc di chuyÓn vµo Sµi Gßn cña Vò B»ng lµ mét sù thay ®æi lín. D−íi l¨ng kÝnh v¨n hãa, nãi ®óng h¬n lµ sù tån t¹i cña mét nh©n c¸ch v¨n hãa, sù kiÖn nµy tùa nh− viÖc

“bÞ bøng ra khái sinh quyÓn v¨n hãa cña m×nh” [3]. “Lßng ng−êi xa nhµ y nh− thÓ lµ khóc gç bÞ mèi ¨n môc n¸t tù lóc nµo kh«ng biÕt (...). Con tim cña ng−êi kh¸ch t−¬ng t− còng ®au èm y nh− lµ gç môc”

[3]. §iÒu g× ®· gióp Vò B»ng ®øng v÷ng ë xø ng−êi? G¾ng vøt bá råi l·ng quªn quª h−¬ng ®Ó yªu th−¬ng quª ng−êi?

Lµm nh− thÕ cã kh¸c g× “mét sù tù s¸t tinh thÇn” (Ph¹m Thµnh H−ng). ChÝnh

®iÒu ®ã ®· t¹o nªn “vÕt nøt to¹c” trong

t©m hån cña kÎ tha h−¬ng. LiÒu thuèc c«ng hiÖu nhÊt ®Ó lµm lµnh vÕt th−¬ng

®ã chÝnh lµ sù trë vÒ bÇu khÝ quyÓn cña vïng v¨n hãa céi nguån. Hµ Néi ®· trë thµnh nçi thæn thøc, kh¾c kho¶i trong 40 n¨m tha h−¬ng cña Vò B»ng. Nhµ v¨n “l¹c lâng ë Sµi Gßn quanh n¨m chãi chang nhí th−¬ng bèn mïa Hµ Néi.

T©m sù cña Vò B»ng, cña ng−êi tha h−¬ng ¸m ¶nh suèt ®êi anh” [3].

Qua c¶m thøc v¨n hãa Vò B»ng, kh«ng gian v¨n hãa Hµ Néi hiÖn lªn víi thiªn nhiªn v¨n hãa, v¨n hãa Èm thùc, ho¹t ®éng sinh ho¹t v¨n hãa - lÔ héi vµ lÔ TÕt.

Thiªn nhiªn v¨n hãa

Trong t©m thøc v¨n hãa cña ng−êi ViÖt Nam, thiªn nhiªn g¾n bã víi con ng−êi hÕt søc s©u s¾c. NÕu hiÓu v¨n hãa lµ sù øng xö cña con ng−êi víi m«i tr−êng xung quanh (m«i tr−êng tù nhiªn vµ m«i tr−êng x· héi) th× nh÷ng c¶m xóc, suy nghÜ, ph¶n øng cña con ng−êi tr−íc thiªn nhiªn chÝnh lµ th¸i ®é øng xö v¨n hãa cña con ng−êi. Bëi thÕ, thiªn nhiªn gi÷ vai trß nh− mét ®èi t−îng thÈm mü c¬ b¶n cña sù kh¸m ph¸

vµ s¸ng t¹o nghÖ thuËt.

Thiªn nhiªn nµo còng vËy, vÉn lµ n¾ng, m−a, giã, tr¨ng, hµng c©y, gãc phè, con ®−êng,... nh−ng së dÜ gäi lµ thiªn nhiªn v¨n hãa bëi con ng−êi ®·

v¨n hãa hãa thiªn nhiªn. TiÕp cËn v¨n ch−¬ng Vò B»ng d−íi gãc nh×n v¨n hãa, cho phÐp chóng t«i m¹nh d¹n c¾t nghÜa: c¬ chÕ nµo ®· chi phèi çch nh×n, çch c¶m, çch nghÜ cña Vò B»ng tr−íc thiªn nhiªn. Nãi ®óng h¬n, ph¸t hiÖn ra Vò B»ng ®· v¨n hãa hãa thiªn nhiªn qua ngßi bót cña m×nh. Nh×n nhËn vµ c¶m xóc tr−íc thiªn nhiªn còng lµ çch thÓ hiÖn th¸i ®é øng xö v¨n hãa cña Vò B»ng. Chóng t«i nhËn thÊy, vÎ ®Ñp

(5)

thiªn nhiªn d−íi l¨ng kÝnh ngßi bót Vò B»ng mang ®Ëm dÊu Ên v¨n hãa vïng Hµ Néi víi ba ®iÓm s¸ng sau ®©y: 1/

Thiªn nhiªn hßa quyÖn víi con ng−êi trong mäi thêi kh¾c cña ngµy, th¸ng, mïa...; 2/ Thiªn nhiªn mang vÎ ®Ñp diÔm t×nh, thanh xu©n, léng lÉy; 3/

Thiªn nhiªn ®Ëm thiªn tÝnh n÷.

Cã thÓ nãi, Vò B»ng ®· lµm mét cuèn lÞch vÒ thiªn nhiªn xø B¾c qua ®Æc tr−ng c¶nh vËt, khÝ trêi cña c¸c mïa, c¸c th¸ng trong n¨m g¾n liÒn víi diÔn biÕn t©m tr¹ng. “LÞch thiªn nhiªn” cña Vò B»ng ch¶y theo diÔn biÕn t©m tr¹ng. Nã tinh tÕ, s©u s¾c, cô thÓ tíi møc ch¹m ®Õn tõng thêi ®iÓm cô thÓ trong ngµy (s¸ng, tr−a, chiÒu, tèi) vµ c¶

nh÷ng kho¶ng lÆng trong nh÷ng t©m thøc kh¸c nhau. Ta gÆp nh©n vËt tr÷

t×nh trong tÊt c¶ c¸c kho¶ng thêi gian:

mïa xu©n, mïa h¹, mïa thu, mïa ®«ng råi ®Õn th¸ng giªng, th¸ng hai, th¸ng ba, th¸ng t−... Tõ ph−¬ng trêi Nam, gi©y phót nµo Vò B»ng còng ngãng väng vÒ ®Êt B¾c.

Thiªn nhiªn Hµ Néi cßn lµ thø

“thiªn nhiªn diÔm t×nh” trµn ®Çy søc sèng, cã ®ñ nhan s¾c, h−¬ng th¬m, ©m thanh thiªn nhiªn. Vò B»ng lu«n c¶m nhËn nÐt ®Ñp thiªn nhiªn trong t−¬ng quan víi vÎ ®Ñp cña con ng−êi. Nãi

®óng h¬n, thiªn nhiªn trong trang v¨n Vò B»ng ®Ëm thiªn tÝnh n÷. YÕu tè v¨n hãa ®Æc biÖt nµy ®· thÓ hiÖn râ nÐt trong c¸ch c¶m nhËn thiªn nhiªn cña Xu©n DiÖu, Hoµng Phñ Ngäc T−êng, NguyÔn Tu©n... vµ thÊy c¶ trong ngßi bót Vò B»ng. §Õn víi t¸c phÈm cña Vò B»ng, lèi vÝ von víi vÎ ®Ñp thiªn nhiªn còng ®−îc «ng sö dông víi mËt ®é dµy

®Æc: tr¨ng th¸ng giªng “non m¬n mën nh− ng−êi con g¸i ®µo t¬”, “c¸i ®Ñp cña tr¨ng th¸ng giªng lµ c¸i ®Ñp cña nµng

trinh n÷ thÑn thïng, vÐn mµn hoa ë lÇu cao nh×n xuèng ®Ó xem ai lµ tri kØ”, “l¸

xanh «m lÊy nh÷ng qu¶ bµng nh−

nh÷ng vßng tay «m Êp ng−êi th−¬ng”,

“trªn kh¾p m×nh ®µo −ng öng hång cã nh÷ng sîi l«ng t¬ ãng ¸nh nh− l«ng t¬

trªn mÆt c« g¸i dËy th×” [1].

V¨n hãa Èm thùc

Vò B»ng ®−îc coi lµ ng−êi viÕt nhiÒu, viÕt cã qu¸ tr×nh, viÕt say mª vµ

®Ó l¹i Ên t−îng s©u s¾c trong lßng b¹n

®äc vÒ v¨n ho¸ Èm thùc. KÓ tõ t¸c phÈm ®Çu tiªn viÕt vÒ miÕng ¨n (trong truyÖn ng¾n Giai ®o¹n míi) víi ý nghÜa phª ph¸n sù yÕu hÌn, ®¸nh mÊt nh©n çch cña con ng−êi (nh©n çch bµ Nhiªu L−¬ng tr−íc miÕng ¨n), nh÷ng t¸c phÈm viÕt vÒ çc mãn ¨n sau nµy cña Vò B»ng ®· cã mét sù thay ®æi lín vÒ nhËn thøc, quan niÖm. Vò B»ng kh«ng chØ dµnh mét quyÓn s¸ch MiÕng ngon Hµ Néi ®Ó viÕt vÒ nÒn v¨n hãa Èm thùc cña ng−êi Hµ Néi mµ trong Th−¬ng nhí m−êi hai, «ng còng dµnh kh¸ nhiÒu trang viÕt cho nÒn Èm thùc nµy. §ã còng lµ mét çch kh¼ng ®Þnh quan niÖm hiÖn ®¹i cña Vò B»ng vÒ nghÖ thuËt Èm thùc: “Ai b¶o ¨n uèng lµ mét nghÖ thuËt. H¬n thÕ, ¨n uèng lµ c¶

mét nÒn v¨n hãa ®Êy”.

B»ng ngò quan tinh nh¹y, Vò B»ng

®· ph¸t hiÖn ra vÎ ®Ñp b×nh dÞ, quen thuéc ®»ng sau c¸i ngon. NÕu T¶n §µ coi Èm thùc lµ mét phÇn th−ëng thøc, béc lé c¸i ng«ng cña kÎ sÜ, Th¹ch Lam h×nh dung mãn ¨n nh− mét t¸c phÈm nghÖ thuËt th× Vò B»ng ph¸t hiÖn ra tÝnh chÊt céng c¶m trong b÷a ¨n. Mçi mãn ¨n, mçi b÷a ¨n tõ kh©u chÕ biÕn cho ®Õn bµy biÖn nhÊt nhÊt ph¶i cã ®«ng ng−êi (¨n mét m×nh ®au tøc...). §−îc ngåi ¨n víi nhau tøc lµ mét dÞp ®−îc trß chuyÖn, ®−îc t©m t×nh, ®−îc s¨n sãc,

(6)

nh×n ng¾m nhau. Vò B»ng cßn ph¸t hiÖn ra vµ ch¹m ®óng vµo m¹ch ngÇm trong t©m thøc Èm thùc ng−êi ViÖt, ®ã lµ tÝnh chÊt tæng hîp. TÝnh tæng hîp trong nghÖ thuËt ¨n uèng thÓ hiÖn trong çch chÕ biÕn ®å ¨n khiÕn çc mãn ¨n t¸c ®éng vµo ®ñ mäi gi¸c quan. HÇu hÕt çc mãn ¨n ViÖt Nam ®Òu lµ s¶n phÈm cña sù pha chÕ tæng hîp: rau nµy víi rau kh¸c, rau víi çc lo¹i gia vÞ, rau qu¶

víi c¸ t«m. Chóng tæng hîp l¹i víi nhau, bæ sung lÉn nhau ®Ó cho ra nh÷ng mãn

¨n võa cã ®ñ ngò chÊt (bét - n−íc - kho¸ng - ®¹m - bÐo), võa nång nµn khã quªn cña ngò vÞ (chua - cay - ngät - mÆn - ®¾ng), l¹i võa mang vÎ ®Ñp hµi hßa cña ngò s¾c (tr¾ng - xanh - vµng -

®á - ®en). Ng−êi ®äc cßn nhËn ra râ chÊt Hµ Néi thÊm vµo trong tõng mãn ¨n qua çch miªu t¶ cña Vò B»ng. Do sù gi¸n çch vÒ kh«ng gian - thêi gian vµ hoµn c¶nh ®Æc biÖt cña kÎ tha h−¬ng mµ trang Èm thùc cña Vò B»ng lu«n cã sù so s¸nh gi÷a çc mãn ¨n miÒn Nam vµ miÒn B¾c. DÉu r»ng miÒn Nam còng cã bao nhiªu hoa th¬m tr¸i ngät, bao nhiªu mãn l¹, thËm chÝ cã c¶ nh÷ng mãn ¨n gièng xø B¾c nh−ng vÉn kh«ng lµm cho Vò B»ng quªn h−¬ng vÞ ®Ëm ®µ cña mãn ¨n quª nhµ.

Víi Vò B»ng, Èm thùc kh«ng chØ lµ nguån c¶m høng mµ cßn thÓ hiÖn ý nghÜa s©u xa: Èm thùc vµ h×nh chiÕu vÒ hiÖn thùc ®Êt n−íc. Qua Èm thùc, Vò B»ng cßn ph¶n ¸nh thêi cuéc cña ®Êt n−íc tõ khi Ph¸p sang x©m l−îc ®Õn khi Mü thiÕt lËp chÝnh quyÒn ë miÒn Nam. C¸c t¸c phÈm cña Vò B»ng viÕt vÒ Èm thùc ®Òu ra ®êi trong hoµn c¶nh

®Êt n−íc cã chiÕn tranh, Nam B¾c chia c¾t, nhµ v¨n ph¶i sèng trong ly h−¬ng.

trÞ cña nã, Vò B»ng vµ c¸c nhµ v¨n

®ã, nh÷ng nhµ v¨n nh− B¨ng S¬n, S¬n Nam, T« Hoµi, Hoµng Phñ Ngäc T−êng... l¹i tiÕp tôc gãp phÇn n©ng cao nÒn v¨n hãa Èm thùc ViÖt. Trong b÷a

®¹i tiÖc, c¸c mãn ¨n mµ Vò B»ng gãp dù còng phong phó h¬n c¶ vµ kh«ng gian Èm thùc cña Vò B»ng còng réng h¬n. Vò B»ng viÕt vÒ miÕng ngon Hµ Néi h−íng tíi kh«ng gian gia ®×nh vµ kÕt ®äng nh÷ng tinh hoa Èm thùc lång trong h×nh ¶nh Nam B¾c ph©n ly. §ã còng lµ lóc ng−êi ®äc nhËn ra mét Vò B»ng ®¾m ®uèi vµ thê phông vÎ ®Ñp cña v¨n hãa cæ truyÒn.

Ho¹t ®éng sinh ho¹t v¨n hãa: lÔ héi, lÔ TÕt

C− d©n ViÖt sèng chñ yÕu b»ng nghÒ trång lóa n−íc. Vßng quay cña thiªn nhiªn vµ mïa vô t¹o cho hä nh÷ng nhu cÇu t©m linh. Kho¶ng thêi gian nghØ ng¬i lµ dÞp ®Ó hä c¶m ¬n thÇn linh phï hé cho mét mïa mµng ®· qua vµ cÇu mong thuËn lîi cho mét mïa mµng s¾p tíi. DÇn dµ, biÕn thiªn thêi gian ®· l¾ng ®äng nhiÒu phï sa v¨n hãa trong lÔ héi. LÔ héi ®· trë thµnh sinh ho¹t v¨n hãa céng ®ång thËt phong phó, ®a d¹ng, mét biÓu hiÖn tiªu biÓu nhÊt cña v¨n hãa lèi sèng. NÕu nh− sù tri nhËn vÒ v¨n hãa c¶nh quan m«i tr−êng, ®Òn chïa cæ kÝnh,... lµ nh÷ng biÓu hiÖn cña bÒ næi g¾n víi biÓu t−îng v¨n hãa vËt chÊt th× nh÷ng sinh ho¹t v¨n hãa d©n gian cña tõng vïng miÒn, nh÷ng thó ch¬i tao nh·, nh÷ng lÔ héi... chÝnh lµ nh÷ng biÓu hiÖn cña gi¸

trÞ v¨n hãa tinh thÇn.

LÔ héi cña miÒn kh«ng gian xø B¾c

(7)

nhau h¬n, yªu con ng−êi còng nh− quª h−¬ng m×nh h¬n. Vò B»ng tõng ph¸t hiÖn: LÔ héi nµo “®µn bµ con g¸i còng

®Ñp mét c¸ch nân nµ”. §Ñp nhÊt lµ h×nh

¶nh ng−êi vî: “ng−êi vî thøc c¶ ®ªm ë chïa ngoµi ®Ó lÔ héi råi l¹i ®i hµng nöa ngµy trªn v¸ch nói cheo leo mµ nh−

®Ñp thªm ra, l¹ thËt” [2]. Lµ ng−êi hiÓu s©u s¾c h¬n ai hÕt vµ sèng hÕt m×nh víi lÔ héi cña quª h−¬ng, Vò B»ng ®· chØ ra ®−îc ý nghÜa s©u xa nhÊt, cèt lâi nhÊt: lÔ héi kh«ng chØ lµ ho¹t ®éng sinh ho¹t v¨n hãa mµ cßn lµ nÐt biÓu hiÖn cña phong tôc tËp qu¸n.

LÔ TÕt còng ®−îc miªu t¶ kh¸

nhiÒu trªn nh÷ng trang viÕt cña Vò B»ng, chñ yÕu ®−îc Vò B»ng t¸i hiÖn trong quy m« gia ®×nh. Trong c¶m thøc v¨n hãa cña ng−êi ViÖt Nam, TÕt lµ mét biÓu t−îng thiªng liªng. §ã lµ dÞp

®Ó con ch¸u h−íng vÒ tæ tiªn, nguån céi, lµ dÞp ®Ó gia ®×nh ®oµn tô, lµ c¬ héi

®Ó mäi ng−êi thÓ hiÖn sù quan t©m, yªu th−¬ng nhau h¬n. N¬i trêi Nam, Vò B»ng vÉn ®Õm tØ mØ tõng c¸i tÕt øng víi mçi mïa, mçi th¸ng miÒn B¾c. TÊt c¶

c¸c th¸ng cña mét n¨m trong ®êi sèng v¨n ho¸ cña ng−êi ViÖt nãi chung vµ ng−êi xø B¾c, Hµ Néi nãi riªng, th¸ng nµo còng cã TÕt. Tõng c©u v¨n t¶ TÕt xø B¾c cña Vò B»ng l¸ch s©u vµo c¶m gi¸c ng−êi ®äc, ch¹m vµo chç s©u nhÊt trong t©m linh mçi ng−êi, ®¸nh thøc t×nh c¶m huyÕt thèng thiªng liªng trong t©m thøc ng−êi ViÖt.

ViÕt vÒ lÔ héi vµ lÔ TÕt, Vò B»ng ®·

Vµ ®»ng sau nh÷ng trang viÕt vÒ nÐt

®Ñp v¨n hãa cña quª h−¬ng chÝnh lµ t×nh yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc thiÕt tha, yªu

nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ ngµn ®êi cña nhµ v¨n - nhµ b¸o - nhµ t×nh b¸o Vò B»ng.

* * *

Cã nhiÒu gãc nh×n ®Ó tiÕp cËn v¨n ch−¬ng. TiÕp cËn v¨n häc tõ gãc nh×n v¨n hãa lµ mét ®−êng h−íng phï hîp víi xu thÕ thêi ®¹i bëi nã sÏ kh¾c phôc ®−îc h¹n chÕ ®¸nh gi¸ v¨n häc chØ gãi gän trong mét ph¹m vi mang tÝnh chuyªn biÖt. Gãc nh×n v¨n hãa cßn cho phÐp ng−êi ®äc ®Þnh vÞ ®−îc chç ®øng cña nhµ v¨n trong dßng ch¶y cña lÞch sö v¨n hãa - v¨n häc d©n téc. Nãi ®óng h¬n, nã x¸c

®Þnh ®−îc kh¶ n¨ng tån t¹i cña chñ thÓ s¸ng t¹o víi t− c¸ch mét thµnh viªn −u tó cña mét nÒn v¨n hãa. Tõ gãc nh×n v¨n hãa, chóng ta cã thÓ soi chiÕu, lµm næi bËt c¨n nguyªn tån t¹i chÊt v¨n hãa trong t¸c phÈm cña Vò B»ng. §»ng sau mçi trang v¨n lµ niÒm tr¨n trë, nçi kh¾c kho¶i cña «ng vÒ kh«ng gian v¨n hãa Hµ Néi vµ xø B¾c. V¨n ch−¬ng Vò B»ng nh−

lµ hµnh tr×nh trë vÒ nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng. §©y còng lµ vÊn ®Ò quan träng trong thêi ®¹i ngµy nay khi mµ viÖc gi÷ g×n b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc

®−îc ®Æt ra bøc thiÕt

TµI LIÖU THAM KH¶O

1. Vò B»ng (2001), Bèn m−¬i n¨m nãi l¸o, Nxb. V¨n ho¸ Th«ng tin, Hµ Néi.

2. Vò B»ng (2000), TuyÓn tËp, tËp 1, Nxb. V¨n häc, Hµ Néi.

3. V¨n Gi¸ (2001), Vò B»ng - Bªn trêi th−¬ng nhí, Nxb. V¨n ho¸ Th«ng tin, Hµ Néi.