Æc ®iÓm cña c¸c phong trμo phôc h−ng Islam gi¸o

(1)

®Æc ®iÓm cña c¸c phong trμo phôc h−ng Islam gi¸o

Õn thÕ kØ XVIII, thÕ giíi Islam gi¸o

®· mÊt ®i vÇng hμo quang cña nh÷ng thêi ®¹i hoμng kim tr−íc ®ã. §Õ quèc Ottoman, trung t©m thèng trÞ cña thÕ giíi Islam gi¸o khi ®ã, do chÝnh trÞ suy vi, kinh tÕ ®×nh ®èn, ®· thÊt b¹i liªn tiÕp trong çc cuéc chiÕn tranh víi bªn ngoμi vμ bÊt lùc tr−íc sù tan r· cña chÝnh quyÒn çc cÊp. Xyri, Ir¾c, Ai CËp,... trë thμnh çc l·nh

®Þa ®éc lËp hoÆc b¸n ®éc lËp cña c¸c l·nh chóa phong kiÕn. Tõ gi÷a thÕ kØ XVIII trë

®i, §Õ quèc Ottoman r¬i vμo t×nh tr¹ng suy sôp. ë Iran, v−¬ng triÒu Safavi bÞ v−¬ng triÒu Khar thay thÕ, vμ ®Õn ®Çu thÕ kØ XIX, trë thμnh ®èi t−îng tranh giμnh cña c¸c n−íc Nga, Anh, Ph¸p. ë Ên §é, thùc d©n Anh lîi dông sù tan r· cña v−¬ng triÒu Moghul ®Ó x©m chiÕm ®Êt ®ai Ên §é.

N¨m 1798, ®Ó giμnh quyÒn kiÓm so¸t tuyÕn ®−êng th−¬ng m¹i quan träng ®i sang Ên §é víi Anh, Napoleon ®−a qu©n

®æ bé lªn c¶ng Alexandria, x©m nhËp Ai CËp, më ®Çu cuéc chinh phôc b»ng vò trang cña c¸c n−íc thùc d©n ph−¬ng T©y

®èi víi c¸c quèc gia Islam gi¸o. Còng b¾t

®Çu tõ ®©y më ra thêi k× ®Êu tranh trong lÞch sö cËn ®¹i cña nh©n d©n c¸c n−íc Islam gi¸o chèng l¹i thùc d©n ph−¬ng T©y. Tõ gi÷a thÕ kØ XIX, thÕ giíi Islam gi¸o tõ Marèc ë phÝa t©y tíi Indonesia ë

NguyÔn B×nh^(*)

phÝa ®«ng lÇn l−ît bÞ c¸c n−íc t− b¶n ph−¬ng T©y x©m l−îc, chia c¾t vμ n« dÞch.

Ngo¹i trõ Thæ NhÜ Kú, Iran, Afghanistan vμ ArËp Xªót, tÊt c¶ c¸c quèc gia Islam gi¸o kh¸c ®Òu cã mét thêi n»m d−íi sù cai trÞ cña thùc d©n. ThËm chÝ nh÷ng quèc gia kÓ trªn kh«ng n»m trong chÕ ®é thuéc

®Þa th× còng kh«ng tr¸nh khái bãng tèi cña chñ nghÜa thùc d©n: ArËp Xªót, Iran, Afghanistan lμ nh÷ng n−íc bÞ b¶o hé, nÕu kh«ng còng ph¶i cã sù nh−îng bé ®¸ng kÓ vÒ chñ quyÒn víi ng−êi Anh hoÆc ng−êi Nga; Thæ NhÜ Kú - thñ phñ cña §Õ quèc Ottoman - cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi çc c−êng quèc T©y ¢u qua çc vïng l·nh thæ ë §«ng ¢u vμ B¾c Phi vÉn ph¶i nhÉn nhÞn víi çc c−êng quèc ®ã trong suèt thÕ kØ XIX vμ ®Çu thÕ kØ XX.

D−íi sù x©m nhËp vμ thèng trÞ cña c¸c thÕ lùc thùc d©n ph−¬ng T©y, c¬ së chÝnh trÞ kinh tÕ vμ v¨n hãa t− t−ëng cña x· héi Islam gi¸o bÞ th¸ch thøc vμ lung lay.

Ng−êi b¶o hé vÒ danh nghÜa cña céng

®ång Islam gi¸o - §Õ quèc Ottoman, kh«ng nh÷ng kh«ng cã søc chèng l¹i c¸c c−êng quèc ph−¬ng T©y mμ b¶n th©n nã còng l©m vμo t×nh tr¹ng tan r·. Sù x©m nhËp vμ thèng trÞ cña c¸c c−êng quèc lμm cho thÕ giíi Islam gi¸o l©m vμo t×nh tr¹ng khñng ho¶ng x· héi, chÝnh trÞ ch−a tõng

*. ThS., ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o.

§

(2)

cã, ®ång thêi còng dÉn tíi khñng ho¶ng vÒ t«n gi¸o vμ tinh thÇn.

Nh÷ng t¸c ®éng cña ph−¬ng T©y ®èi víi Islam gi¸o cã thÓ ®−îc tÝnh tõ thêi

®iÓm ®Çu thÕ kØ XIX khi Napoleon tiÕn qu©n vμo Ai CËp nh»m c¾t ®øt con ®−êng th−¬ng m¹i cña Anh tíi Ên §é. Nh−ng sù can thiÖp vμ t¸c ®éng cña ph−¬ng T©y ®¹t

§Õn ®Ønh ®iÓm ë nöa ®Çu thÕ kØ XX khi Anh vμ Ph¸p giμnh ®−îc mét lo¹t c¸c vïng ®Êt ñy trÞ hoÆc b¶o hé ë Trung §«ng sau ThÕ chiÕn thø NhÊt. §iÒu nμy cã nghÜa r»ng, hÇu hÕt l·nh thæ B¾c Phi, Trung §«ng vμ Ên §é n»m d−íi quyÒn cai trÞ cña c¸c c−êng quèc Ch©u ¢u.

NhiÒu tÝn ®å Islam gi¸o (d−íi ®©y gäi lμ ng−êi Muslim) kh«ng thÓ lÝ gi¶i næi quyÒn b¸ chñ cña ph−¬ng T©y trong c¸c lÜnh vùc chÝnh trÞ, kinh tÕ vμ x· héi, bëi v× ®ã lμ lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö Islam gi¸o, ®¹i ®a sè ng−êi Muslim kh«ng cã quyÒn ®iÒu hμnh c¸c c«ng viÖc cña riªng hä (trõ mét giai ®o¹n ng¾n ë thÕ kØ XIII khi ng−êi M«ng Cæ x©m chiÕm Trung

§«ng). Ng−êi Muslim tù hái lμm thÕ nμo ®Ó lÊy l¹i søc m¹nh vμ uy thÕ mμ hä ®· cã ®−îc d−íi c¸c v−¬ng triÒu nh− v−¬ng triÒu Moghul ë Ên §é (1526 - 1858), hoÆc v−¬ng triÒu Safavi ë Iran (1501 - 1738). VÊn ®Ò nμy, ®Õn nay, vÉn cßn gi¸ trÞ thêi sù, vμ cã mét sè quan ®iÓm Islam gi¸o ®−¬ng ®¹i vÉn béc lé sù ph¶n øng víi ph−¬ng T©y vμ qu¸

tr×nh hiÖn ®¹i hãa.

Tõ nöa sau thÕ kØ XIX, mét sè trμo l−u t−

t−ëng x· héi cã tÝnh t«n gi¸o b¾t ®Çu næi lªn trong thÕ giíi Islam gi¸o. C¸c trμo l−u nμy do c¸c tinh anh tri thøc trong tÝn ®å Islam gi¸o khëi x−íng sau khi ®· tr¶i qua ¸ch thèng trÞ cña nh÷ng kÎ thùc d©n Ch©u ¢u

®èi víi c¸c n−íc Islam gi¸o. Hä c¶m nhËn

®−îc sù th¸ch ®è m¹nh mÏ còng nh− nh÷ng

nguy c¬ ®e däa sù sinh tån cña Islam gi¸o tõ

−u thÕ v−ît tréi cña ph−¬ng T©y vÒ khoa häc kÜ thuËt, thùc lùc kinh tÕ vμ kÜ thuËt qu©n sù. Chñ nghÜa chÝnh thèng (Fundamentalism), chñ nghÜa hiÖn ®¹i (Modernism) vμ chñ nghÜa truyÒn thèng (Traditionalism) lμ nh÷ng trμo l−u t− t−ëng x· héi chñ yÕu nh»m phôc h−ng Islam gi¸o trong bèi c¶nh thÕ giíi hiÖn ®¹i, nh−ng mçi trμo l−u thùc hiÖn môc tiªu ®ã b»ng nh÷ng biÖn ph¸p kh¸c nhau.

§Ó ®¬n gi¶n hãa vÊn ®Ò vμ ®Ó nhËn biÕt râ h¬n vÒ Islam gi¸o ®−¬ng ®¹i, cÇn ph©n biÖt ba trμo l−u phôc h−ng Islam gi¸o nãi trªn, mÆc dï còng cÇn ph¶i l−u ý, ranh giíi gi÷a c¸c nhãm kh«ng thËt sù râ rμng v×

thμnh viªn cña c¸c nhãm cã thÓ cã cïng mét sè ®Æc ®iÓm.

Chñ nghÜa chÝnh thèng Islam gi¸o Cuèi thÕ kØ XX, chñ nghÜa chÝnh thèng Islam gi¸o ®−îc çc ph−¬ng tiÖn th«ng tin vμ çc nhμ chÝnh trÞ nh¾c tíi rÊt nhiÒu ®Ó g¾n cho çc nhãm Islam gi¸o kh¸c nhau.

HiÖn nay, thuËt ng÷ “chñ nghÜa chÝnh thèng” còng vÉn ch−a ®−îc x¸c ®Þnh mét c¸ch râ rμng⁽¹⁾. NhiÒu häc gi¶ cè g¾ng ph©n 1. Gordon D. Newby, A Concise Encyclopedia of Islam, Oneworld Oxford, England, 2002, pg 63.

Nguyªn gèc, thuËt ng÷ nµy ®−îc ¸p dông cho nh÷ng tÝn

®å Tin Lµnh MÜ ë thÕ kØ XIX, nh÷ng ng−êi ph¶n øng mét c¸ch m¹nh mÏ ®èi víi nh÷ng hiÓm häa cña qu¸

tr×nh hiÖn ®¹i hãa. DÇn dÇn thuËt ng÷ nµy ®−îc ¸p dông cho çc nhãm t«n gi¸o ph¶n ®èi mét çch kh¾t khe nh÷ng thay ®æi trong thÕ giíi hiÖn ®¹i. Khi ¸p dông cho Islam gi¸o, th−êng ®−îc hiÓu ®ång nghÜa víi sù khñng bè, vµ v× sù hiÓu sai lÖch nµy cïng víi çc nghÜa tiªu cùc kh¸c, nhiÒu häc gi¶ ph¶n ®èi viÖc ¸p dông thuËt ng÷ nµy ®èi víi Islam gi¸o. Mét sè häc gi¶ nh×n nhËn chñ nghÜa chÝnh thèng lµ mét phÇn hµnh ®éng cña nh÷ng ng−êi c¶i çch vÉn ®ang tiÕp diÔn trong lÞch sö Islam gi¸o, trong khi mét sè häc gi¶ kh¸c l¹i cho r»ng,

®ã chØ lµ mét phong trµo cña nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa hiÖn ®¹i. Dï cã nguån gèc tõ ph−¬ng T©y, thuËt ng÷ nµy ®· ®−îc dÞch sang tiÕng ¶rËp: Usuliyyah

hoÆc Salafiyyah.

(3)

t¸ch hiÖn t−îng chñ nghÜa chÝnh thèng Islam gi¸o. Trong cuèn Sù thèng nhÊt vμ

®a d¹ng trong chñ nghÜa chÝnh thèng, Arjomand S. A. cho r»ng, kh¼ng ®Þnh tÝnh bÊt biÕn cña kinh th¸nh Islam gi¸o lμ ®Æc ®iÓm chung cña c¸c phong trμo theo chñ nghÜa chÝnh thèng; hoÆc chñ nghÜa chÝnh thèng th−êng ®−îc ®Æc ®iÓm hãa b»ng môc ®Ých thi hμnh nh÷ng h×nh ph¹t hudud⁽²⁾, mÆc dï chi tiÕt chÝnh x¸c nh÷ng h×nh ph¹t Êy nh− thÕ nμo kh«ng

®−îc ®Ò cËp trong kinh Koran; mét ®iÓm yÕu kh¸c cña c¸ch lËp luËn nμy ®−îc dÉn chøng b»ng quan ®iÓm cña Mawdudi - ng−êi ñng hé viÖc thμnh lËp mét nhμ n−íc thÇn quyÒn ë Pakistan, ph¶n ®èi viÖc thùc hiÖn h×nh ph¹t chÆt tay nh÷ng tªn trém trong m« h×nh nhμ n−íc Islam gi¸o lÝ t−ëng cña «ng. ChØ ra nguyªn nh©n n¶y sinh chñ nghÜa chÝnh thèng lμ viÖc rÊt khã kh¨n v× ë mçi quèc gia kh¸c nhau l¹i cã nh÷ng nguyªn nh©n kh¸c nhau. Tuy nhiªn, còng cã thÓ ®−a ra mét vμi ®iÓm kh¸i qu¸t vÒ chñ nghÜa chÝnh thèng Islam gi¸o.

Tr−íc hÕt, chñ nghÜa chÝnh thèng lμ mét trong nh÷ng biÓu hiÖn ph¶n øng ®èi víi −u thÕ vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ vμ v¨n hãa ph−¬ng T©y. Nh÷ng nguy c¬ cña kiÓu ph¶n øng nμy ®−îc Edward Said nªu trong cuèn Phong c¸ch ph−¬ng §«ng xuÊt b¶n n¨m 1978. E. Said x¸c ®Þnh Phong c¸ch ph−¬ng §«ng lμ lèi suy nghÜ dùa trªn sù kh¸c biÖt vÒ nhËn thøc luËn vμ b¶n thÓ luËn gi÷a ph−¬ng §«ng vμ ph−¬ng T©y. ¤ng còng dÉn l¹i lêi ph¸t biÓu cña Lord Cromer, thèng ®èc Ai CËp tõ n¨m 1882 - 1907, r»ng: Nãi chung, ng−êi ph−¬ng §«ng hμnh ®éng, nãi vμ suy nghÜ hoμn toμn t−¬ng ph¶n víi ng−êi

¢u. Ng−êi Ch©u ¢u cã lËp luËn chÆt chÏ vμ giái vÒ l«gÝch häc mét c¸ch bÈm sinh trong khi ng−êi ph−¬ng §«ng kÐm cái vÒ

kh¶ n¨ng nμy mét c¸ch kh¸c th−êng⁽³⁾. C¸ch nh×n nhËn ®Þnh kiÕn nh− vËy vÉn cßn kÐo dμi ®Õn nöa cuèi thÕ kØ XX. Th¸i

®é cña nh÷ng nhμ §«ng ph−¬ng häc ë ph−¬ng T©y ®· kh¬i gîi sù giËn d÷ cña nhiÒu c¸ nh©n vμ nhiÒu nhãm x· héi ë c¸c n−íc chËm ph¸t triÓn (bao gåm nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa d©n téc, chñ nghÜa x·

héi vμ c¸c phong trμo gi¶i phãng), còng nh−

nh÷ng ng−êi Muslim ®ang t×m c¸ch duy tr×

b¶n s¾c cña hä trong thÕ giíi hiÖn ®¹i. V×

thÕ, chñ nghÜa chÝnh thèng lμ sù ph¶n øng chèng l¹i chñ nghÜa thùc d©n/chñ nghÜa §Õ quèc vÒ kinh tÕ vμ chÝnh trÞ cña ph−¬ng T©y, ®ång thêi nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa chÝnh thèng phÉn né víi nh÷ng vÊn ®Ò mμ ph−¬ng T©y ®Æt ra cho c¸c quèc gia Islam gi¸o nóp d−íi nh÷ng chuÈn mùc cña ph−¬ng T©y ¸p dông cho toμn thÕ giíi.

Thø hai, còng cã thÓ coi chñ nghÜa chÝnh thèng lμ phong trμo ph¶n kh¸ng qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i hãa - mét qu¸ tr×nh mang l¹i nh÷ng thay ®æi vÒ kinh tÕ vμ x· héi. C¸c mÉu h×nh v¨n hãa bÞ t¸c ®éng vμ nhiÒu ng−êi t×m thÊy sù an nhμn tõ nh÷ng thay

®æi trong c¸ch øng xö truyÒn thèng cã trong di s¶n Islam gi¸o. Nh÷ng di s¶n nμy bÞ suy gi¶m do sù xuÊt hiÖn c¸c chÕ

®é thÕ tôc (qu©n sù hoÆc d©n sù) ë Trung

§«ng sau ThÕ chiÕn II. Trõ mét vμi tr−êng hîp ngo¹i lÖ, nh÷ng quèc gia nμy bÞ coi lμ yÕu kÐm ®èi víi c¸c n−íc ph−¬ng T©y vμ kh«ng ®¸p øng ®−îc sù mong ®îi cña c¸c c«ng d©n.

2. Gordon D. Newby. A Concise Encyclopedia of Islam. Oneworld Oxford, England, 2002, pg 69.

ThuËt ng÷ dïng ®Ó chØ h×nh ph¹t cho c¸c lo¹i téi nhÊt

®Þnh ®−îc ®Ò cËp trong kinh Koran hoÆc trong gi¸o luËt (Shariah), ch¼ng h¹n nh− téi c−íp giËt, trém c¾p, uèng chÊt g©y say, tè c¸o sai sù d©m «, téi ngo¹i t×nh hoÆc gian d©m. H×nh ph¹t ®−îc chia thµnh c¸c khung bËc kh¸c nhau, tõ xö tö tíi ph¹t roi.

3. Said E. Orientalism. London, 1978, pg 39.

(4)

Thø ba, cã nhiÒu chÕ ®é ë Trung §«ng

®· tr¶i qua nh÷ng ¶nh h−ëng cña qu¸

tr×nh ph¸t triÓn bÊt b×nh ®¼ng ë nöa cuèi thÕ kØ XX. §ã lμ, sù ph¸t triÓn kinh tÕ kh«ng kÐo theo sù biÕn chuyÓn t−¬ng xøng vÒ chÝnh trÞ, thÓ hiÖn ë viÖc tÇng líp tri thøc kh«ng cã c¸ch nμo ®Ó biÓu ®¹t quan ®iÓm chÝnh trÞ cña hä. H¬n thÕ n÷a, nh÷ng ®ît suy tho¸i kinh tÕ ®· t¹o c¬ héi cho nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa chÝnh thèng tËn dông ®Ó kªu gäi “Trë l¹i víi Islam gi¸o”.

Ph¶n øng l¹i ph−¬ng T©y vμ qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i hãa kh«ng ph¶i lμ ®Æc tr−ng riªng biÖt cña Islam gi¸o, v× c¸c t«n gi¸o vμ c¸c nÒn v¨n hãa kh¸c còng chèng l¹i nh÷ng thay ®æi do hai t¸c nh©n trªn ®em l¹i. Tuy nhiªn, häc gi¶ Ernest Gellner cho r»ng, nguyªn nh©n dÉn tíi sù xuÊt hiÖn vμ tÝnh b¶o thñ cña chñ nghÜa chÝnh thèng Islam gi¸o kh«ng chØ liªn quan tíi ph−¬ng T©y vμ qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i hãa, mμ cßn liªn quan tíi yÕu tè riªng biÖt cña Islam gi¸o. E. Gellner nhËn thÊy c¨n nguyªn gèc rÔ n»m ë sù biÖn chøng gi÷a

“Islam gi¸o b¸c häc” (High Islam) vμ

“Islam gi¸o b×nh d©n” (Folk Islam). Islam gi¸o b¸c häc lμ t«n gi¸o cña th−¬ng nh©n, tÇng líp trung l−u vμ häc gi¶ n¬i ®« thÞ - nh÷ng ng−êi −a thÝch mét Islam gi¸o

®óng mùc, phôc tïng kØ luËt ë n¬i khuyÕn khÝch viÖc nghiªn cøu t«n gi¸o vμ Th−îng §Õ lμ §Êng Tèi cao. Islam gi¸o b×nh d©n lμ t«n gi¸o cña thÞ d©n nghÌo, n«ng d©n vμ c¸c bé l¹c, n¬i mμ h×nh thøc thÇn bÝ, xuÊt thÇn cña Islam gi¸o chiÕm

−u thÕ vμ Th−îng §Õ ë kh¾p mäi n¬i hoÆc cã thÓ thÊu tíi ®−îc qua vËt trung gian, ch¼ng h¹n nh− qua c¸c thÇy tu Sufi. E.

Gellner thõa nhËn, ranh giíi gi÷a Islam gi¸o b¸c häc vμ Islam gi¸o b×nh d©n th−êng kh«ng râ rμng, nh−ng «ng còng

kh¼ng ®Þnh, ®«i khi chóng liªn minh víi mét lùc l−îng kh¸c ®Ó chèng l¹i chÝnh quyÒn ®−¬ng thêi.

Chñ nghÜa hiÖn ®¹i Islam gi¸o Ngay khi sù kh¸c nhau gi÷a nh÷ng tiÕn bé vÒ c«ng nghÖ, khoa häc vμ vËt chÊt ë ph−¬ng T©y so víi sù yÕu kÐm cña çc khu vùc Islam gi¸o trë nªn râ rμng ë thÕ kØ XIX, nhiÒu ng−êi Muslim cho r»ng çch duy nhÊt ®Ó b¾t kÞp nh÷ng tiÕn bé Êy lμ thay thÕ nh÷ng kÎ cai trÞ chuyªn quyÒn vμ môc ruçng b»ng h×nh thøc d©n chñ nh− ë Anh vμ Ph¸p. V× vËy, nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa hiÖn ®¹i (tiªu biÓu lμ Muhammad Abdul) ®−a ra mét khèi l−îng çc tμi liÖu luËn gi¶i t«n gi¸o ®Ó kh¼ng ®Þnh Islam gi¸o thùc sù kh«ng cã g× kh¸c so víi çc kh¸i niÖm d©n chñ T©y

¢u. C¸c tμi liÖu nh− vËy ®· ®−îc Hourani biÖn gi¶i. ¤ng kÕt luËn: Theo c¸ch suy luËn nμy, nguyªn t¾c maslaha dÇn trë thμnh nh÷ng ngμnh phôc vô c«ng céng, shura trë thμnh d©n chñ nghÞ viÖn, ijma thμnh c«ng luËn⁽⁴⁾; b¶n th©n Islam gi¸o

®· lμ v¨n minh vμ n¨ng ®éng.

Husein Nasr, nhμ Islam gi¸o häc næi tiÕng ®−¬ng ®¹i, tõng chØ ra r»ng, nghÜa cña hai ch÷ hiÖn ®¹i trong chñ nghÜa hiÖn

®¹i hoμn toμn kh«ng cã ý chØ kh¸i niÖm vÒ thêi ®¹i, mμ ý nghÜa ®Ých thùc cña nã lμ tr¸i ng−îc víi tÝnh thÇn th¸nh siªu

4. Maslahah: nguyªn t¾c trong Shariah vÒ lîi Ých hoÆc c«ng b»ng x· héi, tïy theo hoµn c¶nh vµ yªu cÇu mµ cã thÓ ®−îc söa ®æi ®Ó ®¸p øng nhu cÇu cña ng−êi Muslim ë bÊt cø thêi ®¹i nµo; shura: thuËt ng÷

®Ó chØ mét ñy ban cè vÊn. §ã còng lµ c¸i tªn ®Ó chØ

‘Ban’ lùa chän Uthman lµm Caliph; ijma: sù ®ång thuËn - mét yÕu tè ®Ó tiÕn hµnh phÐp lo¹i suy (ijtihad) t¹o nªn nguån gi¸o ph¸p häc. Theo luËt Islam gi¸o kinh ®iÓn, sù ®ång thuËn cña tÊt c¶ c¸c luËt gia t¹o nªn mét trong nh÷ng nguån chñ yÕu cña gi¸o luËt. Xem cuèn A Concise Encyclopedia of Islam, … S®d.

(5)

nghiÖm vμ nguyªn t¾c vÜnh h»ng, nã chØ

“con ng−êi ë câi ®êi nμy”⁽⁵⁾.

Chñ nghÜa hiÖn ®¹i Islam gi¸o cã rÊt nhiÒu nh©n vËt tiªu biÓu, dï hä ë vμo nh÷ng bèi c¶nh x· héi vμ ®iÒu kiÖn lÞch sö kh¸c nhau, nh−ng t− t−ëng chñ ®¹o cña hä lμ sù nhÊt trÝ, tøc lμ vËn dông nguyªn t¾c s¸ng chÕ (ijtihad) trong gi¸o ph¸p häc (Fiqh) ®Ó gi¶i thÝch l¹i ý nghÜa cña kinh Koran vμ truyÒn thèng Islam gi¸o víi mong muèn truyÒn tÝnh khoa häc vμo Islam gi¸o, lμm cho diÔn biÕn cña Islam gi¸o cã thÓ thÝch øng víi nhu cÇu cña x· héi ®−¬ng thêi vμ thuËn theo sù biÕn ®æi cña lÞch sö. §iÒu nμy t¹o nªn ®Æc

®iÓm chung cña c¸c nhμ hiÖn ®¹i chñ nghÜa.

Nhμ t− t−ëng cã ¶nh h−ëng nhÊt cña chñ nghÜa hiÖn ®¹i Islam gi¸o ë thÕ kØ XIX ph¶i kÓ ®Õn Kamaluting Afghani, ng−êi Iran. Afghani cho r»ng, Islam gi¸o lμ mét hÖ thèng tÝn ng−ìng vμ lèi sèng bao trïm mäi thø, v× chØ cã nh− vËy tÝnh khoa häc míi cã thÓ ®−îc ®−a vμo trong mét tÝn ng−ìng t«n gi¸o nh− Islam gi¸o.

NhËn thøc cña Afghani vÒ Islam gi¸o chñ yÕu thÓ hiÖn ë sù quan t©m cña «ng ®èi víi triÕt häc vμ sù t«n sïng khoa häc.

¤ng tõng chØ ra r»ng, ngu dèt lμ nguyªn nh©n quan träng khiÕn cho céng ®ång Islam gi¸o suy vi, mμ muèn phôc h−ng th× ph¶i ®Ò x−íng th¸i ®é khoa häc. ¤ng cßn cho r»ng, phμm nh÷ng sù viÖc ®· biÕt

®Òu nhê khoa häc, phμm c¸c d©n téc næi tiÕng ®Òu næi tiÕng nhê khoa häc. Ng−êi Muslim kh«ng nªn bμi xÝch khoa häc v×

Islam gi¸o lμ mét t«n gi¸o gÇn khoa häc nhÊt⁽⁶⁾.

Ahmuh Khan cña Ên §é mong muèn kiÕn lËp mét hÖ thèng lÝ luËn Islam gi¸o hiÖn ®¹i, dùa vμo ®ã ®Ó ®iÒu chØnh mèi

quan hÖ gi÷a khoa häc hiÖn ®¹i vμ Islam gi¸o truyÒn thèng. ¤ng tin t−ëng mét c¸ch s©u s¾c r»ng, gi÷a ng«n ng÷ cña Allah - kinh Koran vμ t¹o vËt cña Allah - thÕ giíi tù nhiªn hoμn toμn kh«ng cã m©u thuÉn; gi÷a thiªn kh¶i cña Th−îng §Õ vμ khoa häc cã mèi quan hÖ bæ sung cho nhau, ®iÒu hßa thèng nhÊt. Cßn Muhammad Abdul cña Ai CËp cho r»ng, t«n gi¸o vμ khoa häc bæ sung cho nhau:

mét mÆt, sù thiªn kh¶i lμ siªu nghiÖm, do

®ã cao h¬n lÝ trÝ cña con ng−êi, mÆt kh¸c, tÝnh thËt gi¶, ®óng sai trong t«n gi¸o l¹i cÇn ®Õn ph¸n ®o¸n khoa häc; t−¬ng tù, gi÷a t«n gi¸o vμ khoa häc còng cã sù ®ång thuËn: khoa häc lμ nhËn thøc vÒ tù nhiªn, cßn tù nhiªn lμ t¹o vËt cña Th−îng

§Õ, t«n gi¸o lμ sù thiªn kh¶i cña Th−îng

§Õ, chóng ®Òu b¾t nguån tõ Th−îng §Õ.

Muhammad Abdul nhÊn m¹nh tÝnh thèng nhÊt gi÷a Islam gi¸o vμ tiÕn tr×nh hiÖn ®¹i, nh»m lμm cho Islam gi¸o tho¸t khái sù gi¶i thÝch cøng nh¾c. VÒ truyÒn thèng, lμm cho nã thÝch øng víi sù biÕn

®æi cña ®iÒu kiÖn lÞch sö, nh−ng ®ång thêi l¹i kh«ng nhÊt thiÕt vøt bá nh÷ng tÝn

®iÒu c¬ b¶n lÊy kinh Koran lμm c¬ së.

Mét h×nh thøc kh¸c cña chñ nghÜa hiÖn ®¹i Islam gi¸o ®−îc nh÷ng ng−êi −a thÝch tÝnh chÝnh x¸c cña lÞch sö ñng hé chó träng vμo nh÷ng th«ng ®iÖp cã trong kinh Koran vμ sö dông phÐp lo¹i suy ®Ó

®−a ra nh÷ng kÕt luËn thÝch hîp víi t×nh h×nh hiÖn t¹i. Fazlur Rahman, mét häc gi¶ ng−êi Pakistan, cho r»ng ®iÒu cÇn thiÕt ®èi víi ng−êi Muslim lμ ph¶i ®¶m

5. Husein Nasr. Traditional Islam in the Modern World Islam. NewYork, 1987, pg 98. DÉn theo cuèn T«n gi¸o vµ ®êi sèng hiÖn ®¹i, ViÖn Th«ng tin khoa häc x· héi, tËp II, 1997, tr 44.

6. T«n gi¸o vµ ®êi sèng hiÖn ®¹i. ViÖn Th«ng tin khoa häc x· héi, tËp II, 1997, tr 47.

(6)

®iÓm lÞch sö tæng thÓ vÒ sù thiªn kh¶i, thÓ hiÖn th«ng ®iÖp chung cña kinh Koran h¬n lμ viÖc diÔn gi¶i c¸c tiÕt cô thÓ. Cho ®Õn nay, ng−êi Muslim vÉn tiÕp tôc ph©n tÝch kinh Koran, nh−ng chØ nh»m ph¸t hiÖn sù m©u thuÉn gi÷a c¸c tiÕt, vμ dÉn tíi khuynh h−íng cô thÓ hãa chø kh«ng ph¶i kh¸i qu¸t hãa. Môc ®Ých cña F. Rahman nh»m tá râ ë thêi gian thiªn kh¶i, kinh Koran ®· thÓ hiÖn sù tiÕn bé vμ tù do, ®ång thêi ®ã còng chÝnh lμ tinh thÇn chung cña kinh Koran ph¶i

®−îc ng−êi Muslim øng dông trong thêi hiÖn ®¹i. F. Rahman h−íng sù chó ý tíi vÞ trÝ cña ng−êi phô n÷ trong Islam gi¸o, v× nhiÒu häc gi¶ kh¼ng ®Þnh viÖc diÔn gi¶i tù do çc ®o¹n trong kinh Koran phñ nhËn ng−êi phô n÷ cã çc quyÒn t−¬ng tù nh− cña nam giíi ®èi víi vÊn ®Ò thõa kÕ vμ sù b×nh ®¼ng trong çc tranh chÊp ph¸p lÝ. ¤ng cho r»ng, trªn thùc tÕ kinh Koran c¶i thiÖn vÞ trÝ cña ng−êi phô n÷

rÊt nhiÒu so víi thêi k× tr−íc khi Islam gi¸o ra ®êi, v× tôc lÖ giÕt bÐ g¸i s¬ sinh ®· ®−îc ng¨n cÊm, vμ ng−êi phô n÷ Ýt nhÊt còng

®−îc ®¶m b¶o mét sè lîi Ých vÒ thõa kÕ vμ

®−îc thõa nhËn vÒ ph¸p lÝ, trong khi ë thêi tiÒn Islam gi¸o t×nh h×nh kh«ng ph¶i nh−

thÕ. Bëi thÕ trong thêi ®¹i hiÖn nay, ng−êi phô n÷ nªn ®ßi thªm nh÷ng quyÒn lîi kh¸c ngoμi viÖc ®äc kinh Koran.

Mét häc gi¶ ng−êi Angiªri theo chñ nghÜa hiÖn ®¹i lμ Muhammad Arkoun còng khuyÕn khÝch ng−êi Muslim chÊp nhËn nh÷ng c¸ch chó gi¶i kinh th¸nh phï hîp ®Ó hiÓu vÒ Islam gi¸o. Quan

®iÓm cã tÝnh chÊt häc thuËt cña «ng b¸c bá khuynh h−íng cña nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa duy lÝ ®−îc ®¹i diÖn bëi tr−êng

ph¸i thÇn häc Mu‘tazilites, c¸c triÕt gia Islam gi¸o vμ ch©n lÝ phæ qu¸t, vÜnh cöu cña F. Rahman d−íi h×nh thøc tinh thÇn cña kinh Koran. M. Arkoun kh«ng chÊp nhËn bÊt cø sù nhÊn m¹nh nμo vμo nguyªn b¶n gèc hoÆc vμo b¶n chÊt kh«ng thay ®æi. Nãi c¸ch kh¸c, «ng ñng hé viÖc gi¶i thÝch më vÒ Islam gi¸o.

Trong viÖc ph©n lo¹i çc nhμ hiÖn ®¹i chñ nghÜa Islam gi¸o, Husein Nasr còng tÝnh ®Õn nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa d©n téc vμ chñ nghÜa x· héi. NhiÒu ng−êi theo chñ nghÜa d©n téc trong thÕ giíi Islam gi¸o ë nöa ®Çu thÕ kØ XX chÞu ¶nh h−ëng cña çc m« h×nh thÕ tôc ph−¬ng T©y. Nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa d©n téc nhËn ®−îc sù b¶o trî cña Thæ NhÜ Kú vμ Iran tõ nh÷ng n¨m 1920 cho ®Õn khi næi lªn phong trμo phôc h−ng Islam gi¸o ë cuèi thÕ kØ XX lμ nh÷ng ®èi thñ chñ yÕu cña Islam gi¸o. Tuy nhiªn, còng cã nh÷ng h×nh thøc kh¸c cña chñ nghÜa d©n téc mμ ë ngay trong b¶n th©n Islam gi¸o, tr−êng hîp Pakistan, ®−îc thμnh lËp n¨m 1947, t¸ch ra tõ tiÓu lôc ®Þa Ên §é, lμ mét minh chøng râ rμng. Chñ nghÜa d©n téc còng cã søc m¹nh trong thÕ giíi ¶rËp, vμ ë gi÷a thÕ kØ XX còng cã ng−êi ñng hé cho çi gäi lμ chñ nghÜa ¶rËp bao gåm çc quèc gia Ai CËp, Xyri, Ir¾c, Libi vμ Yªmen (thùc tÕ cßn cã Céng hßa ¶rËp Thèng nhÊt thμnh lËp n¨m 1958, tån t¹i trong mét thêi gian ng¾n gi÷a Ai CËp, Xyri vμ B¾c Yªmen). Husein Nasr còng gép nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa x· héi Islam gi¸o vμ chñ nghÜa M¸c vμo trong nhãm nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa hiÖn ®¹i. §ã lμ tr−êng hîp cña Tæng thèng Nasser cña Ai CËp, lμ

®¶ng Ba’ath ë Xyri vμ Ir¾c trong nh÷ng n¨m 1960, 1970. H×nh thøc chñ nghÜa x·

(7)

Chñ nghÜa truyÒn thèng Islam gi¸o Nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa truyÒn thèng Islam gi¸o ®−îc x¸c ®Þnh lμ nh÷ng ng−êi Muslim chÊp nhËn di s¶n cña Islam gi¸o lμ mét phÇn thÕ giíi quan cña hä, bao gåm kinh th¸nh, truyÒn thuyÕt vÒ Nhμ Tiªn tri Muhammad, gi¸o luËt, thÇn häc, triÕt häc, Sufi vμ c¸ch thøc cô thÓ nh×n nhËn thÕ giíi tù nhiªn. Theo Husein Nasr, chñ nghÜa truyÒn thèng cã ®iÓm kh¸c so víi c¸ch diÔn gi¶i Islam gi¸o cña nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa hiÖn ®¹i, bëi v× «ng nhËn thÊy nhiÒu ng−êi trong sè nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa hiÖn ®¹i chÞu

Rahman còng cã nh÷ng yÕu tè tÝch cùc trong c¸c t¸c phÈm cña hä). Chñ nghÜa truyÒn thèng Islam gi¸o còng kh¸c víi chñ nghÜa chÝnh thèng Islam gi¸o v× chñ nghÜa chÝnh thèng cã chiÒu h−íng phñ nhËn nhiÒu truyÒn thèng Islam gi¸o trong nh÷ng nç lùc cña hä ®Ó lÊy l¹i c¸ch gi¶i thÝch "ban s¬" vÒ Islam gi¸o mμ hä tin t−ëng ®· tån t¹i d−íi thêi Nhμ Tiªn tri Muhammad vμ bèn vÞ Caliph ®Çu tiªn.

ThËt khã −íc ®o¸n tØ lÖ nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa truyÒn thèng so víi c¸c nhãm kh¸c, nh−ng cã kh¶ n¨ng nhãm nμy ®«ng h¬n nhãm theo chñ nghÜa hiÖn ®¹i vμ chñ nghÜa chÝnh thèng. ë møc ®é nhÊt ®Þnh, c¶ chñ nghÜa hiÖn ®¹i Islam gi¸o vμ chñ nghÜa chÝnh thèng Islam gi¸o ®Òu næi lªn ë thêi ®−¬ng ®¹i nh− mét ph¶n øng ®èi víi qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i hãa vμ ph−¬ng T©y. Chñ nghÜa truyÒn thèng Islam gi¸o còng lμ mét d¹ng ph¶n øng ®èi víi nh÷ng th¸ch thøc míi, nh−ng theo c¸ch riªng cña nã. Chñ nghÜa truyÒn thèng Islam gi¸o còng lμ sù kÕt hîp cña nhiÒu nhãm kh¸c nhau. Mét sè nhãm hi väng cã thÓ

trë l¹i Islam gi¸o thña s¬ khai b»ng ph−¬ng ph¸p hßa b×nh, nhãm kh¸c l¹i cho r»ng cÇn ph¶i dïng çc biÖn ph¸p ®Êu tranh chÝnh trÞ. VÝ dô, ë Ên §é, mét nhãm nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa truyÒn thèng, næi danh víi çi tªn Deobandis⁽⁷⁾ (nhãm nμy thuéc tr−êng ph¸i Hanafi), kh¼ng ®Þnh b¶n s¾c cña hä b»ng çch lê

®i lÒ thãi cña ng−êi Anh vμ ®−a ra sù h−ëng øng víi thêi hiÖn ®¹i tõ trong truyÒn thèng cña Islam gi¸o. Ph¸i Deobandis ®· thμnh lËp mét c¬ së ®μo t¹o gi¸o sÜ vμ tr−êng häc ngay bªn ngoμi Delhi sau cuéc binh biÕn n¨m 1857, nh»m ®μo t¹o ng−êi Muslim Ên §é trë thμnh nh÷ng gi¸o viªn, h−íng dÉn cÇu nguyÖn, b¶o vÖ th¸nh mé, b¸c sÜ, v.v… C¬

së ®μo t¹o gi¸o sÜ nμy ®· thèng nhÊt hai dßng t− t−ëng Islam gi¸o: thÇn häc truyÒn thèng vμ sù trang nghiªm cña Sufi; Kh«ng khuyÕn khÝch ®ông ®é víi ng−êi Anh v× sù thay ®æi sÏ dÇn dÇn ®Õn th«ng qua viÖc c¶i thiÖn céng ®ång, b»ng tinh thÇn cña mçi c¸ nh©n vμ nh÷ng nç lùc t«n gi¸o. Sù chØ ®¹o céng ®ång Muslim ®−îc ®−a ra d−íi d¹ng fatawi (quan ®iÓm cña tßa ¸n), tøc lμ ng−êi l·nh

®¹o tr−êng häc ph¶i thùc hiÖn phÐp lo¹i suy (ijtihad) trong ph¹m vi cña tr−êng ph¸i Hanafi. ViÖc nhÊn vμo fatavi gi¶i thÝch cho mong muèn c¶i c¸ch céng ®ång Muslim vμ còng lμ ®Ó ph¸ vì hÖ thèng tßa

¸n cña ng−êi Anh. Ng−êi Muslim ®−îc khuyÕn khÝch ®−a çc tranh chÊp tíi tr−êng häc h¬n lμ ®Ö tr×nh tíi ng−êi Anh, vμ b»ng çch ®ã míi b¶o vÖ ®−îc v¨n hãa vμ luËt Islam gi¸o. Cïng víi sù di c− cña ng−êi Muslim Ên §é vμ Pakistan tíi Anh, ph¸i Deobandis ®· thμnh lËp ®−îc 7. §Æt theo tªn ng«i tr−êng ë Deoband, çch Delhi 90 dÆm vÒ phÝa ®«ng b¾c, ®−îc thµnh lËp n¨m 1867

®Ó c¶i c¸ch Islam gi¸o ë Ên §é

(8)

chi nh¸nh ë ®ã. Ph¸i Deobandis ®ang nç lùc giμnh quyÒn l·nh ®¹o céng ®ång Muslim ë c¶ Anh vμ Pakistan v× ph¶i ®Êu tranh víi tæ chøc Jama‘at-i-Islami - mét tæ chøc theo chñ nghÜa chÝnh thèng do Abu al-Al© Mawdudi s¸ng lËp ®Çu nh÷ng n¨m 1940 víi môc ®Ých biÕn Pakistan thμnh mét nhμ n−íc Islam gi¸o chÝnh trÞ thÇn quyÒn, vμ ph¸i Barelwis ë Ên §é do Ahmad Riz© Khan (1856 - 1921) s¸ng lËp, tÝn ®å cña ph¸i nμy tr¶i kh¾p Nam ¸ vμ cã nhiÒu m«n ®å ë Anh.

ng−êi Mü, S. Huntington ®· viÕt trong Xung ®ét v¨n minh víi viÖc x©y dùng l¹i trËt tù thÕ giíi: “Phong trμo phôc h−ng Islam gi¸o Ýt ra còng lμ mét sù kiÖn lÞch sö quan träng tùa nh− cuéc çch m¹ng Mü, çch m¹ng Ph¸p hay çch m¹ng Nga vËy”⁽⁸⁾. Çc nhμ nghiªn cøu cßn nhËn

®Þnh r»ng, phong trμo phôc h−ng Islam gi¸o rÊt cã thÓ trë thμnh ®èi t−îng mμ c¶

thÕ giíi ph¶i chó ý vμ quan t©m ®óng møc trong thÕ kØ XXI. Phong trμo phôc h−ng Islam gi¸o giê ®©y kh«ng cßn lμ c«ng viÖc néi bé thÕ giíi Islam gi¸o, mμ

¶nh h−ëng cña nã liªn quan ®Õn côc diÖn quan hÖ quèc tÕ, ®Õn sù ph¸t triÓn kinh tÕ vμ chÝnh trÞ thÕ giíi.

Tuy nhiªn, còng cÇn ®Ò cËp ®Õn c¸c vÊn ®Ò mμ Islam gi¸o ®ang ph¶i ®èi mÆt.

Sù thùc cã thÓ ®óng lμ cuéc sèng du môc trªn b¸n ®¶o ¶rËp ®· thay ®æi Ýt nhiÒu kÓ tõ thêi ®¹i cña Nhμ Tiªn tri Muhammad, nh−ng còng râ rμng r»ng, thÕ giíi ®ang cã nh÷ng thay ®æi lín lao trong khung c¶nh cña toμn cÇu hãa. §iÒu ®ã cho thÊy, mong muèn trë l¹i víi Islam gi¸o thêi Nhμ Tiªn tri vμ giai ®o¹n bèn vÞ Caliph ®Çu tiªn lμ

®iÒu bÊt hîp lÝ. Nh÷ng t− t−ëng luËt ph¸p c¬ b¶n cña Islam gi¸o lμ ®óng ®¾n, nh−ng chóng còng cÇn ph¶i ®−îc ®iÒu chØnh cho thÝch hîp víi hoμn c¶nh ®·

thay ®æi hiÖn nay. §iÒu thiÕt yÕu lμ ng−êi Muslim nªn häc c¸ch chung sèng víi nh÷ng ®æi thay cña thÕ giíi, trong khi vÉn duy tr× ®−îc ®øc tin c¬ b¶n.

Ng−êi Muslim còng cÇn ph¶i suy xÐt nhiÒu h¬n vÒ vÞ trÝ cña Islam gi¸o trªn thÕ giíi. §Ó Islam gi¸o cã vÞ trÝ thÝch ®¸ng trong mét thÕ giíi ®a t«n gi¸o, ng−êi Muslim cÇn cã sù ®¸nh gi¸ réng r·i sù ch©n thùc ë çc t«n gi¸o kh¸c. §èi tho¹i gi÷a çc t«n gi¸o lμ xu thÕ chung trªn thÕ giíi hiÖn nay dï ë çc cÊp ®é chÝnh thøc hay kh«ng chÝnh thøc. Sù hîp t¸c gi÷a çc t«n gi¸o cã thÓ c¶i thiÖn çc vÊn ®Ò quèc tÕ./.

8. TrÝch theo: NguyÔn §øc, ThÕ Tr−êng, Lª Yªn. Håi gi¸o, Nxb V¨n hãa Th«ng tin, H, 2002, tr 92.