Nh÷ng tõ l¸y ®éc ®¸o trong th¬ hµn mÆc tö

ng«n ng÷ & ®êi sèng sè 1+2 (159+160)-2009 70

Ng«n ng÷ víi v¨n ch−¬ng

Nh÷ng tõ l¸y ®éc ®¸o trong th¬ hµn mÆc tö

nguyÔn m¹nh hµ

Hå thÞ h¹nh (§¹i häc Vinh) 1. Hµn MÆc Tö ®−îc ®¸nh gi¸ lµ mét

trong ba ®Ønh cao cña th¬ Míi (1932 - 1945) bëi sù ®éc ®¸o trong th¬ ca. Sù ®éc

®¸o Êy thÓ hiÖn trong t− duy th¬ vµ do ®ã thÓ hiÖn trong sù m· ho¸ b»ng kÝ hiÖu, v¨n b¶n (tøc c©u th¬, bµi th¬). Ng«n ng÷

th¬ Hµn MÆc Tö ®iÓn h×nh cho ®Þnh nghÜa

“th¬ ca lµ sù tæ chøc ng«n ng÷ hÕt søc qu¸i

®¶n” trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn, gãc ®é. ë bµi

viÕt nµy, xin ®Ò cËp ®Õn mét ph−¬ng diÖn Ýt ng−êi quan t©m trong th¬ «ng ®ã lµ tõ l¸y.

2. Qua kh¶o s¸t 77 bµi th¬ trong tuyÓn tËp Th¬ Hµn MÆc Tö, cã thÓ thÊy tõ l¸y trong th¬ Hµn MÆc Tö ®Òu lµ tõ l¸y ®«i.

D−íi ®©y lµ kÕt qu¶ cô thÓ thu ®−îc:

C¸c tõ lo¹i tõ l¸y

Sè l−îng TØ lÖ % L−ît dïng HÖ sè sö dông VÝ dô

Hoµn toµn 37 11.3 52 1.4 Rµo rµo, len

lÐn…

Bé phËn 290 88.7 424 1.5 Chíi víi, t¬

t−ëng…

Tæng 327 100 476

(Trong tõ l¸y bé phËn, tõ l¸y phô ©m

®Çu cã 215 tõ víi 322 l−ît dïng, tõ l¸y vÇn cã 75 tõ víi 102 l−ît dïng)

Nh− vËy tr−íc hÕt cÇn kh¼ng ®Þnh, tõ l¸y trong th¬ Hµn MÆc Tö cã sè l−îng kh¸

nhiÒu. Hµn MÆc Tö sö dông tõ l¸y nhiÒu, nh−ng ®iÓm ®éc ®¸o l¹i kh«ng n»m ë ®ã (v× trong th¬ ca tiÕng ViÖt cã rÊt nhiÒu nhµ th¬ khi lµm nªn t¸c phÈm cña m×nh ®· sö dông tõ l¸y dµy ®Æc) mµ ë nh÷ng sù vËn dông linh ho¹t. Cô thÓ nh÷ng ®iÓm sau:

Thø nhÊt: Sö dông tõ l¸y míi (hoÆc tõ l¸y Ýt sö dông) vµ tõ l¸y chuyÓn ®æi vÞ trÝ.

Trong 327 tõ l¸y Hµn MÆc Tö sö dông cã rÊt nhiÒu tõ l¸y míi hoÆc tõ l¸y Ýt sö dông nh−: thÑn thuång, s−îng sïng, diªu diªu, thÑn thß, lán lÎn, diªu déng…

§ªm nay ta l¹i ph¸t ®iªn cuång Quªn c¶ hæ ng−¬i, c¶ thÑn thuång.

(T×nh thu) Anh nh×n tr¨ng lán lÎn ®Ëu ngµnh cao Ph¶i giê nµy ®ang lóc em chiªm bao ChÝnh giê nµy anh ®ang yªu em thiÖt H·y nhËp hån em trong bãng nguyÖt.

(H·y nhËp hån em)

§−¬ng cÇu xin äc ra th¬ ®−êng s÷a Ta ngÊt ®i trong kho¸i l¹c cña hån ®au Trªn chÝn tÇng, diªu déng c¶ tr©n ch©u D−êng sèng l¹i mu«n ngµn hoa phÈm tiÕt.

(§ªm xu©n cÇu nguyÖn) Bªn c¹nh ®ã, trong th¬ Hµn MÆc Tö còng xuÊt hiÖn mét sè tõ l¸y chuyÓn ®æi vÞ trÝ, nh−: nh¬ nhën, mai mØa, hê höng, l¸ng

Sè 1+2 (159+160)-2009 ng«n ng÷ & ®êi sèng 71

lai… §iÒu nµy kh«ng ph¶i chØ Hµn MÆc Tö lµm ®−îc, tuy nhiªn còng ph¶i ghi c«ng cho sù cè g¾ng cña nhµ th¬ nµy. Ch¼ng h¹n:

T«i th−êng muèn thÊy ng−êi t«i yªu Nh¬ nhën ®åi th«ng lóc xÕ chiÒu

§Ó ngùc phËp phång cho giã giìn

§−a tay høng lÊy t×nh thanh cao

(T«i kh«ng muèn gÆp) ë chèn xa x«i em cã hay

N¾ng m−a ®· tr¶i biÕt bao ngµy Nô c−êi ý vÞ nh− mai mØa MØa c¸i nh©n t×nh lóc ®æi thay.

Thø hai: Sö dông tõ l¸y theo tr−êng ng÷ nghÜa tõ vùng trong mçi bµi th¬

Tr−êng lµ tËp hîp nh÷ng tõ ®ång nhÊt víi nhau Ýt nhÊt ë mét ®iÓm vÒ nghÜa hoÆc n»m trong mèi quan hÖ ng÷ nghÜa nhÊt

®Þnh.

Trong mçi bµi th¬, Hµn MÆc Tö th−êng sö dông tõ l¸y theo mét tr−êng ng÷ nghÜa tõ vùng. §iÒu nµy thÓ hiÖn trong nhiÒu tËp th¬, ë ®©y chóng t«i xin dÉn chøng b»ng hai tËp cã vai trß quan träng trong sù nghiÖp th¬ ca Hµn MÆc Tö: G¸i quª vµ

§au thu¬ng.

G¸i quª lµ tËp th¬ kh¼ng ®Þnh thiªn tµi th¬ ca Hµn MÆc Tö khi «ng ®· b−íc sang

®Þa h¹t th¬ Míi (ban ®Çu Hµn MÆc Tö s¸ng t¸c th¬ §−êng). Lêi th¬ duyªn d¸ng, c¶nh quª, t×nh quª g¾n víi nh÷ng kh«ng gian vµ sù vËt quen thuéc nh−: n¾ng míi, tre giµ, v−ên cau, v¹t d−a… víi mét t×nh yªu nhÑ nhµng, trong s¸ng. §©y cã lÏ lµ tËp th¬ trong trÎo nhÊt cña Hµn MÆc Tö, dï cã nçi buån nh−ng lµ nçi buån rÊt nhÑ nhµng, ®«i khi v« cí. TËp th¬ lµ tiÕng yªu

®Çu tiªn cña chµng thi sÜ hä Hµn, cho nªn nh÷ng tõ l¸y ®−îc sö dông ë ®©y d−êng nh− ®· th©u tãm ®−îc c¸i hån cña tËp th¬.

C¸c tõ l¸y nµy mét khi ®øng bªn c¹nh

nhau th× lËp tøc lµm cho ng−êi ta nhí ®Õn nh÷ng côm tõ kh¸c, nghÜa lµ chóng ®· thu ph¸t x¹ cña nhau ®Ó t¹o ra mét tr−êng nghÜa míi.

Trong bµi th¬ Uèng tr¨ng, Hµn MÆc Tö dïng nh÷ng tõ l¸y thÓ hiÖn, gîi t¶ c¶m gi¸c ¸i ©n nhÑ nhµng: ng¶ nghiªng, l¶ l¬i, rung rinh

Bãng h»ng trong chÐn ng¶ nghiªng L¶ l¬i t¾m m¸t lµm duyªn gîi t×nh Giã lïa mÆt n−íc rung rinh Lßng ta kh¸t miÕng chung t×nh tõ l©u

(Uèng tr¨ng) Trong bµi T«i kh«ng muèn gÆp nhµ th¬

l¹i sö dông rÊt nhiÒu nh÷ng tõ l¸y miªu t¶ hµnh ®éng, tr¹ng th¸i mét thiÕu n÷

b−íc vµo yªu e Êp mµ vÉn hÊp dÉn: nhën nh¬, phËp phång, nân nµ, ng−îng nghÞu, len lÐn

T«i th−êng muèn thÊy ng−êi t«i yªu Nhën nh¬ ®åi th«ng lóc xÕ chiÒu

§Ó ngùc phËp phång cho giã giìn

…

B−íc ®i ng−îng nghÞu trªn ®−êng c¸i

…

Len lÐn ®−a tay vèc n−íc röa

Hay ®Ó gîi t©m tr¹ng vµ kh«ng gian buån, c¸i buån v« cí trong buæi chiÒu quª, Hµn MÆc Tö sö dông c¸c tõ: th¬ thÈn, man m¸c, hê h÷ng, bµng b¹c:

Tr−íc s©n anh th¬ thÈn

§¨m ®¨m tr«ng nh¹n vÒ D−íi trêi thu man m¸c

Bµng b¹c kh¾p s¬n khª (T×nh quª)

§au th−¬ng lµ tËp th¬ Hµn MÆc Tö lµm trªn gi−êng bÖnh, víi nçi ®au ®ín, dµy vß vÒ thÓ x¸c lÉn t©m hån, hi väng vµ thÊt väng, lµ tËp th¬ tiªu biÓu nhÊt trong gia tµi thi ca cña thi sÜ. Hoµi Thanh viÕt:

“ThÊt väng trong t×nh yªu, chuyÖn Êy trong th¬ ta kh«ng thiÕu g×, nh−ng th−êng

ng«n ng÷ & ®êi sèng sè 1+2 (159+160)-2009 72

lµ mét thø buån rÇu cã thÊm thÝa vÉn d×u dÞu. ChØ cã trong th¬ Hµn MÆc Tö míi cã nçi ®au th−¬ng m·nh liÖt ®Õn nh− thÕ. Lêi th¬ nh− dÝnh m¸u”⁽²⁾. V× thÕ nh÷ng tõ l¸y

®−îc t¸c gi¶ sö dông trong tËp th¬ nµy còng rÊt kh¸c tËp G¸i quª, ®ã lµ nh÷ng tõ diÔn t¶ nçi ®au, nçi buån ®Õn tét bËc.

Trong bµi Mu«n n¨m sÇu th¶m, Hµn MÆc Tö dïng nh÷ng tõ l¸y gîi c¶m gi¸c ®au

®ín, buån b· ®Õn cùc ®iÓm, nh−: rÇu rÇu, bêi bêi, b¶i ho¶i:

Th©n tµn ma d¹i ®i råi

RÇu rÇu n−íc m¾t, bêi bêi ruét gan Nhí l¾m lóc nh− si nh− d¹i

Nhí lµm sao b¶i ho¶i tay ch©n Trong bµi Hån lµ ai, Hµn MÆc Tö ®· sö dông rÊt nhiÒu tõ nãi vÒ hµnh ®éng (ng¶

nghiªng, l¨n lén), nãi vÒ c¶m gi¸c (ngÊu nghiÕn, s−îng sÇn, rïng rîn, thæn thøc) ®Ó nãi lªn nçi ®au ®ín, qu»n qu¹i:

Hån ®· cÊu, ®· cµo, nhai ngÊu nghiÕn ThÞt da t«i s−îng sÇn vµ tª ®iÕng T«i ®au v× rïng rîn ®Õn v« biªn…

…Hai chóng t«i lÆng yªn trong thæn thøc

Råi bay lªn cho tíi mét hµnh tinh Cïng ng¶ nghiªng l¨n lén gi÷a mu«n h×nh

§Ó gµo thÐt cho mét h¬i rën èc

C¶ thiªn ®−êng, trÇn gian vµ ®Þa ngôc.

Trong bµi R−ím m¸u, nhµ th¬ l¹i dïng nh÷ng tõ l¸y biÓu hiÖn c¶m gi¸c m¹nh, nçi ®au ®ín kh«ng lµm chñ ®−îc cña con ng−êi:

Bao nÐt ch÷ quay cuång nh− m¸u vät Nh− mª man chÕt ®iÕng c¶ lµn da.

Thø ba: KÕt hîp ®éc ®¸o gi÷a tõ ng÷ chØ sù vËt, hiÖn t−îng víi tõ l¸y chØ tÝnh chÊt

®Æc ®iÓm cña sù vËt, hiÖn t−îng ®ã

Th¬ Hµn MÆc Tö kh«ng ®i vµo lßng ng−êi b»ng thø ng«n ng÷ ch©n quª gi¶n dÞ nh− NguyÔn BÝnh, b¸c häc nh− ChÕ Lan

Viªn, míi mÎ nh− Xu©n DiÖu, mµ b»ng thø ng«n ng÷ ®éc ®¸o cña riªng «ng, thø ng«n ng÷ nh− vôt ra tõ sù ®au ®ín, cuång lo¹n. §ã lµ thø ng«n ng÷ kh«ng gät giòa, kh«ng chuÈn bÞ tr−íc theo c¸ch nh×n cña nh÷ng nhµ ph©n t©m häc, tøc sù “v« thøc trong s¸ng t¹o”. Hµn MÆc Tö kh«ng cã ý

®Þnh viÕt ®Ó trë thµnh nhµ th¬ mµ viÕt lµ

®Ó gi¶i tho¸t. Qu»n qu¹i trong niÒm ®au thÓ x¸c vµ t©m hån, Hµn MÆc Tö ®· viÕt nªn nh÷ng bµi th¬ lµm kinh ®éng lßng ng−êi, c©u ch÷ ma qu¸i ®Õn k× l¹. NÕu ai

®ã vÝ nhµ th¬ víi mét nhµ luyÖn quÆng th×

e r»ng sÏ kh«ng ®óng víi Hµn MÆc Tö.

Nh÷ng tõ ng÷ mµ nhµ th¬ sö dông, nÕu b»ng lÝ trÝ sÏ kh«ng cã ®−îc, mµ vôt ra tõ nh÷ng rung c¶m bÊt ngê, nh÷ng dån nÐn cña t©m tr¹ng. Nh÷ng tõ ng÷ Êy chØ ®−îc sinh ra mét lÇn vµ kh«ng thÓ thay thÕ.

Chóng t«i tin r»ng Hµn MÆc Tö sÏ kh«ng ph¶i dµy c«ng t×m kiÕm lêi th¬, v× nh−

Xu©n Quúnh ®· nãi: “§õng lo ®i t×m ng«n ng÷, c¶m xóc sÏ tù lùa chän ®−îc ng«n ng÷ cña m×nh”. Víi Hµn MÆc Tö, lµm th¬

chÝnh lµ ®Ó “hån trµo ra ®Çu ngän bót”, lêi th¬ lµ “m¸u tim anh vät l¸ng lai”, v× thÕ ng«n ng÷ cña Hµn MÆc Tö dïng rÊt l¹ vµ

®éc ®¸o. Cã nh÷ng sù kÕt hîp nÕu ®Æt ra ngoµi ng÷ c¶nh sÏ lµ kh«ng b×nh th−êng, lµ v« lÝ. Sù vËt trong thiªn nhiªn qua con m¾t Hµn MÆc Tö lu«n hiÖn lªn nh− mét con ng−êi, mét c« g¸i ®ang b−íc vµo tuæi yªu, võa e Êp, kÝn ®¸o võa hÊp dÉn, ®«i khi nh− lé liÔu. VÇng tr¨ng lµ mét m«tip, mét biÓu t−îng cña nhiÒu thi sÜ ViÖt Nam.

Tr¨ng xuÊt hiÖn trong th¬ ThiÒn víi mét c¸i g× ®ã l¹nh vµ tÜnh lÆng tuyÖt ®èi, cßn vÇng tr¨ng trong “th¬ Míi” l¹i cã c¸i g× r¹o rùc, nång Êm h¬n. Riªng víi Hµn MÆc Tö, cã thÓ nãi tr¨ng vµ ¸nh tr¨ng ®· ®Ó l¹i nh÷ng c¶m gi¸c vËt chÊt lªn th©n x¸c chµng. Bëi thÕ, trong khi c¸c nhµ th¬ l·ng

Sè 1+2 (159+160)-2009 ng«n ng÷ & ®êi sèng 73

m¹n thi vÞ ho¸ tr¨ng, Hµn l¹i trÇn tôc ho¸

nã:

Tr¨ng n»m sãng so·i trªn cµnh liÔu

§îi giã §«ng vÒ ®Ó l¶ l¬i.

(BÏn lÏn) Ta thÊy khi viÕt vÒ tr¨ng, giã hay mäi vËt v« tri kh¸c, Hµn MÆc Tö ®Òu nh×n b»ng con m¾t cña kÎ si t×nh, thÊy tÊt c¶

®Òu ®éng ®Ëy, duyªn d¸ng, kh¬i gîi nh− lµ mét thùc thÓ sèng, mét thiÕu n÷ ®−¬ng xu©n. Nh÷ng c¸ch nh×n nhËn ®ã, c¸ch kÕt hîp tõ ng÷ ®ã chØ x¶y ra ®ång lo¹t trong th¬ Hµn MÆc Tö.

Khi l¾ng nghe tiÕng ca cña ng−êi th«n n÷ trong Mïa xu©n chÝn, «ng viÕt:

TiÕng ca v¾t vÎo l−ng chõng nói Hæn hÓn nh− lêi cña n−íc m©y ThÇm thÜ víi ai ngåi d−íi tróc Nghe ra ý vÞ vµ th¬ ng©y

V¾t vÎo lµ tõ l¸y gîi h×nh ¶nh cña t−

thÕ sù vËt, ng−êi ta th−êng nãi: ngåi v¾t vÎo, c¸i ®Çu v¾t vÎo… nh−ng tiÕng ca v¾t vÎo th× chØ cã Hµn MÆc Tö. Tõ v¾t vÎo ®·

gîi nªn h×nh ¶nh ng−êi con g¸i tinh nghÞch vµ ®Çy søc sèng.

Tuy lµ ng−êi chÞu nhiÒu ®au khæ trong t×nh yªu nh−ng kh«ng tuyÖt väng, Hµn MÆc Tö lu«n t×m thÊy t×nh yªu vµ niÒm tin cuéc sèng. Tr¸i tim yªu cña chµng vÉn lu«n thæn thøc cïng m©y n−íc, con ng−êi.

Víi mét t©m hån nh¹y c¶m vµ tinh tÕ, Hµn MÆc Tö ®· t×m thÊy nh÷ng tr¹ng th¸i c¶m xóc ngÇm Èn trong tõng sù vËt, ph¶

vµo ®ã mét c¸i nh×n t×nh tø, ©u yÕm nh−

nh÷ng t×nh nh©n:

Giã n©ng khóc h¸t lªn cao vót VÇn th¬ uèn Ðo l¸ch rõng m©y Ta hiÓu ta råi trong mét phót Lêi t×nh chíi víi gi÷a c¬n say.

(Ngñ víi tr¨ng) ë ®©y nhµ th¬ ®· phãng chiÕu nh÷ng r¹o rùc cña b¶n th©n ra ngoµi vò trô. C¸i nh×n cña thi sÜ ve vuèt, m¬n trín víi c¶ t¹o

vËt. C¶m gi¸c nµy ®−îc nhµ th¬ thÓ hiÖn theo lèi øng xö ph−¬ng §«ng, rÊt kÝn ®¸o vµ gîi c¶m. Nã kh¸c víi c¸ch nãi hiÖn ®¹i cña c¸c nhµ th¬ cïng thêi nh− Xu©n DiÖu, Vò Hoµng Ch−¬ng. Nh÷ng tõ nh− giã m©y, lêi t×nh vµ tõ l¸y uèn Ðo, chíi víi khi

®øng c¹nh nhau th× lËp tøc lµm ng−êi ta nhí ®Õn nh÷ng côm tõ kh¸c ®−îc chuyªn dïng ®Ó chØ chuyÖn t×nh ¸i, c¸c tõ nµy ®·

thu ph¸t x¹ cña nhau ®Ó cho ng−êi ®äc liªn t−ëng ®Õn mét kh«ng gian ¸i ©n, t×nh tø, kh«ng gian cña yªu ®−¬ng. Sù kÕt hîp

®éc ®¸o nµy kh«ng nh÷ng t¨ng tÝnh gîi h×nh cho sù vËt ®−îc nãi ®Õn mµ cßn thæi vµo sù vËt mét linh hån, nh÷ng “vÇn th¬”,

“lêi t×nh” ®−îc c¶m nhËn nh− nh÷ng t×nh nh©n ®ang sèng trong tr¹ng th¸i ngät ngµo cña yªu ®−¬ng, võa m¬ méng, bay bæng, võa ®¾m ®uèi, thiÕt tha.

3. Tõ sù ph©n tÝch nh÷ng c¸ch sö dông tõ l¸y ®éc ®¸o trªn ®©y, cã thÓ thÊy r»ng tõ l¸y trong th¬ Hµn MÆc Tö ®· ®ãng gãp vai trß to lín trong thÕ giíi nghÖ thuËt th¬

«ng. Cô thÓ: chóng gãp phÇn thÓ hiÖn t©m tr¹ng, c¶m xóc víi nh÷ng cung bËc kh¸c nhau cña chñ thÓ tr÷ t×nh; gãp phÇn t¹o nªn tÝnh nh¹c trong th¬; vµ gãp phÇn kh¼ng ®Þnh phong c¸ch th¬ Hµn MÆc Tö.

Tõ ®ã cã thªm c¨n cø ®Ó lÝ gi¶i t¹i sao th¬

Hµn MÆc Tö l¹i chiÕm mét vÞ thÕ ®Æc biÖt trong t− trµo “th¬ Míi” nãi riªng vµ th¬ ca ViÖt Nam thÕ kØ XX nãi chung ®Õn nh−

vËy.

Tµi liÖu tham kh¶o

1. V©n Long, Th¬ Hµn MÆc Tö, Nxb VH-TT, HN, 2006.

2. Hoµi Thanh-Hoµi Ch©n, Thi nh©n ViÖt Nam, Nxb VH, HN, 1998, tr.197.

(Ban Biªn tËp nhËn bµi ngµy 08-07-2008)