Tuy nhiªn, kh«ng dÔ ®Ó tr¶ lêi cho c©u hái: TrÝ tuÖ lµ g×

(1)

Quan điểm mác xít và một số lý thuyết

phương Tây đương đại về bản chất của trí tuệ

NguyÔn ChÝ HiÕu^(*)

Tãm t¾t: Trong thêi ®¹i hiÖn nay, ng−êi ta ®Òu nhËn ®Þnh r»ng, cuéc c¹nh tranh khèc liÖt ®ang diÔn ra gi÷a c¸c c−êng quèc vµ gi÷a c¸c quèc gia trong céng ®ång thÕ giíi vÒ thùc chÊt còng lµ cuéc c¹nh tranh vÒ trÝ tuÖ. Tuy nhiªn, kh«ng dÔ ®Ó tr¶ lêi cho c©u hái: TrÝ tuÖ lµ g×? CÊu tróc cña nã ra sao? Nã cã nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n nµo?

Bµi viÕt tËp trung ph©n tÝch quan ®iÓm m¸c xÝt vÒ b¶n chÊt vµ vai trß cña trÝ tuÖ víi t− c¸ch lµ nguån lùc; ®ång thêi ®iÓm qua mét sè lý thuyÕt hiÖn ®¹i vÒ trÝ tuÖ cña c¸c t¸c gi¶ ph−¬ng T©y nh−: Spearman, Cattell, Thurstone, Jaeger, Sternberg, Gardner... Qua ®ã cho thÊy, trÝ tuÖ bao gåm nhiÒu yÕu tè kh¸ phøc t¹p vµ cuéc tranh luËn vÉn ch−a cã håi kÕt.

Tõ khãa: Quan ®iÓm m¸c xÝt, Ph−¬ng T©y, Nguån lùc trÝ tuÖ, B¶n chÊt trÝ tuÖ

1. Quan ®iÓm m¸c xÝt vÒ b¶n chÊt vµ vai trß cña trÝ tuÖ^(*)

B¶n chÊt cña trÝ tuÖ

Theo quan ®iÓm m¸c xÝt, trÝ tuÖ con ng−êi ®−îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn tõ viÖc c¶i t¹o thÕ giíi tù nhiªn th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn. Qua qu¸ tr×nh ho¹t

®éng thùc tiÔn, ®Æc biÖt lµ qu¸ tr×nh lao

®éng s¶n xuÊt, thÕ giíi ®−îc ph¶n ¸nh vµo bé n·o ng−êi vµ trë thµnh nguån cung cÊp nguyªn liÖu cÇn thiÕt, v« tËn cho sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña trÝ tuÖ. Song, sù ph¶n ¸nh ®ã kh«ng ph¶i lµ nhÊt thêi, gi¶n ®¬n, thô ®éng vµ m¸y

(*) TS., Häc viÖn ChÝnh trÞ Khu vùc I; Email:

nguyenchihieu_05@yahoo.com.

mãc, mµ lµ mét qu¸ tr×nh phøc t¹p cña ho¹t ®éng trÝ tuÖ ®Çy tÝch cùc vµ s¸ng t¹o.

Ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng−êi ngay tõ ®Çu ®· bÞ quy ®Þnh bëi nhu cÇu sèng, nhu cÇu tån t¹i cña con ng−êi. §Ó tån t¹i, con ng−êi ph¶i s¶n xuÊt vËt chÊt, c¶i t¹o tù nhiªn vµ x· héi. Nh−

vËy, th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn, con ng−êi t¸c ®éng vµo sù vËt lµm cho chóng béc lé c¸c thuéc tÝnh, tÝnh chÊt, quy luËt cña m×nh. Trªn c¬ së ®ã, con ng−êi míi cã hiÓu biÕt (tri thøc) vÒ sù vËt vµ dÇn dÇn kh¸i qu¸t nh÷ng hiÓu biÕt nµy thµnh lý luËn, n©ng cao tr×nh

®é vµ n¨ng lùc trÝ tuÖ cña m×nh.

Bªn c¹nh ®ã, c¸c nhµ kinh ®iÓn m¸c xÝt ®Òu nhÊn m¹nh tíi kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña con ng−êi vµ coi s¸ng t¹o lµ mét

(2)

®Æc tr−ng quan träng nhÊt cña trÝ tuÖ.

S¸ng t¹o ®−îc hiÓu lµ sù v−ît tho¸t khái çi cò, lçi thêi, kh¸m ph¸ ra çi míi trªn c¬ së kÕ thõa, bæ sung vµ ph¸t triÓn nh÷ng tri thøc cò, nh÷ng kinh nghiÖm mµ chñ thÓ ®· tÝch luü ®−îc. TrÝ tuÖ kh«ng chØ dõng ë n¨ng lùc t− duy, tÝch luü tri thøc, mµ cßn ph¶i cã sù s¸ng t¹o, ph¸t hiÖn çi míi. V× vËy, cã thÓ nãi kh¸i niÖm “trÝ tuÖ” bao hµm bèn yÕu tè g¾n bã chÆt chÏ víi nhau: n¨ng lùc t− duy, tri thøc tÝch luü ®−îc, sù s¸ng t¹o çi míi vµ vËn dông çc yÕu tè ®ã vµo thùc tÕ (Xem: D−¬ng Phó HiÖp, 2008, tr.51).

TrÝ tuÖ ph¶i biÕn thµnh trÝ lùc, thµnh n¨ng lùc thùc tiÔn gi¶i quyÕt vÊn ®Ò mét c¸ch phï hîp, linh ho¹t vµ s¸ng t¹o.

Theo ®ã, cã t¸c gi¶ ®−a ra “®Þnh nghÜa kh¸i qu¸t” tõ gãc ®é triÕt häc Marx vÒ trÝ tuÖ nh− sau: “TrÝ tuÖ lµ s¶n phÈm s¸ng t¹o vÒ tinh thÇn cña con ng−êi, thÓ hiÖn qua viÖc huy ®éng cã hiÖu qu¶ l−îng tri thøc tÝch luü vµo qu¸

tr×nh s¸ng t¹o c¸i míi, nh»m c¶i biÕn tù nhiªn, x· héi vµ b¶n th©n con ng−êi trong sù ph¸t triÓn ngµy cµng tiÕn bé, v¨n minh” (Xem: Bïi ThÞ Ngäc Lan, 2002, tr.21). §ång thêi, t¸c gi¶ nµy coi trÝ tuÖ lµ mét trong c¸c h×nh thøc ho¹t

®éng tinh thÇn cña con ng−êi, nã thuéc ph¹m trï ý thøc vµ lµ sù kÕt tinh cña ý thøc ë tr×nh ®é cao; chñ yÕu lµ tr×nh ®é nhËn thøc lý tÝnh (cao nhÊt lµ nhËn thøc b¶n chÊt, quy luËt vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña sù vËt) nªn nã còng cã nh÷ng ®Æc tÝnh chung cña ý thøc (Xem:

Bïi ThÞ Ngäc Lan, 2002, tr.13-14). Còng gièng nh− ý thøc, mäi qu¸ tr×nh trÝ tuÖ x¶y ra trong con ng−êi tÊt yÕu ph¶i cã mét c¬ së vËt chÊt t−¬ng øng vµ ®ã chÝnh lµ bé n·o con ng−êi - mét d¹ng vËt chÊt ph¸t triÓn cao nhÊt, tinh vi nhÊt vµ lµ c¬ quan vËt chÊt cña trÝ tuÖ.

V× vËy, cã t¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh trÝ tuÖ

chÝnh lµ bé ãc biÕt t− duy vµ ®ang t−

duy cña con ng−êi (Xem: Ph¹m ThÞ Ngäc TrÇm, 1993, tr.22).

Theo chóng t«i, c¸c t¸c gi¶ trªn vÉn ch−a lµm râ ®−îc sù kh¸c biÖt gi÷a trÝ tuÖ, tinh thÇn, ý thøc vµ t− duy, nhÊt lµ gi÷a trÝ tuÖ vµ ý thøc, tõ ®ã dÉn tíi viÖc coi cÊu tróc cña trÝ tuÖ kh«ng kh¸c mÊy so víi cÊu tróc cña ý thøc; tøc lµ còng gåm tri thøc, t×nh c¶m (c¶m xóc), niÒm tin, lý t−ëng, ý chÝ... Trong khi ®ã, ë ph−¬ng T©y, ®· cã rÊt nhiÒu lý thuyÕt nghiªn cøu theo h−íng t×m kiÕm, x¸c

®Þnh vµ “mæ xÎ” c¸c yÕu tè cña trÝ tuÖ ®Ó tõ ®ã xem xÐt c¸c ¶nh h−ëng cña chóng tíi trÝ tuÖ vµ tíi nguån lùc trÝ tuÖ cña con ng−êi (Xem thªm: http://de.

wikipedia.org...). ChÝnh v× vËy, ®Ó gãp phÇn lµm râ h¬n vÒ b¶n chÊt cña trÝ tuÖ, trong bµi viÕt nµy, chóng t«i ®iÓm qua mét sè lý thuyÕt ph−¬ng T©y ®−¬ng ®¹i

®· h−íng tíi ph©n tÝch c¸c yÕu tè cña trÝ tuÖ mét c¸ch cô thÓ h¬n.

Vai trß cña trÝ tuÖ nãi chung

Trong bé T− b¶n, K. Marx ®¸nh gi¸

cao vai trß cña trÝ tuÖ trong qu¸ tr×nh lao ®éng s¶n xuÊt, ®ång thêi còng ph©n

®Þnh, chØ râ sù kh¸c biÖt gi÷a lao ®éng phøc t¹p ®ßi hái chuyªn m«n, tr×nh ®é trÝ tuÖ cao h¬n so víi lao ®éng gi¶n ®¬n.

Kh«ng chØ thÕ, theo K. Marx, chÝnh con ng−êi khi ph¸t triÓn sù s¶n xuÊt vËt chÊt vµ sù giao tiÕp vËt chÊt cña m×nh

®· lµm biÕn ®æi, cïng víi hiÖn thùc ®ã cña m×nh, c¶ t− duy lÉn s¶n phÈm t−

duy cña chÝnh m×nh.

Bªn c¹nh ®ã, F. Engels còng chØ ra vai trß quan träng cña trÝ tuÖ con ng−êi víi t− çch lµ chñ thÓ lÞch sö trong viÖc nhËn thøc çc quy luËt kh¸ch quan nhËn thøc ®−îc çi tÊt yÕu ®Ó tõng b−íc v−¬n tíi v−¬ng quèc cña tù do. ¤ng cho r»ng: “Trong kinh nghiÖm, çi quan

(3)

träng chÝnh lµ trÝ tuÖ mµ ng−êi ta dïng

®Ó tiÕp xóc víi hiÖn thùc. Mét trÝ tuÖ vÜ

®¹i thùc hiÖn ®−îc nh÷ng kinh nghiÖm vÜ ®¹i, vµ thÊy ®−îc c¸i g× lµ quan träng trong sù vËn ®éng mu«n vÎ cña c¸c hiÖn t−îng” (C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen, Toµn tËp, TËp 20, 1994, tr.687).

KÕ thõa, b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn c¸c t−

t−ëng cña K. Marx vµ F. Engels trong

®iÒu kiÖn míi, V. I. Lenin ®· tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh, ®Ò cao vai trß cña t− duy, trÝ tuÖ con ng−êi trong qu¸ tr×nh kh¸m ph¸ b¶n chÊt ®Ých thùc cña sù vËt, hiÖn t−îng: “T− t−ëng cña ng−êi ta ®i s©u mét c¸ch v« h¹n, tõ hiÖn t−îng ®Õn b¶n chÊt, tõ b¶n chÊt cÊp mét, nÕu cã thÓ nãi nh− vËy, ®Õn b¶n chÊt cÊp hai,v.v…

cø nh− thÕ m·i” (V. I. Lª nin, Toµn tËp, TËp 29, tr.268). Tuy nhiªn, Lenin còng chØ râ: nÕu trÝ tuÖ vµ nh÷ng kiÕn thøc khoa häc bÞ nh÷ng kÎ cã ®Æc quyÒn, nh÷ng lùc l−îng thèng trÞ ph¶n ®éng kiÒm chÕ vµ sö dông th× nã sÏ trë thµnh vò khÝ n« dÞch quÇn chóng. C¸ch m¹ng v« s¶n ph¶i cã nhiÖm vô giµnh l¹i vò khÝ ®ã v× sù nghiÖp gi¶i phãng con ng−êi vµ x©y dùng chñ nghÜa x· héi.

Thùc tiÔn ngµy cµng chøng minh tÝnh ®óng ®¾n cña c¸c nhµ kinh ®iÓn m¸c xÝt vÒ vai trß hÕt søc quan träng cña trÝ tuÖ vµ nguån lùc trÝ tuÖ nãi chung.

2. Mét sè lý thuyÕt ph−¬ng T©y hiÖn ®¹i vÒ trÝ tuÖ vµ c¸c yÕu tè cÊu thµnh trÝ tuÖ

Lý thuyÕt hai yÕu tè cña Spearman Charles Spearman, nhµ t©m lý häc ng−êi Anh, x©y dùng lý thuyÕt vÒ trÝ tuÖ bao gåm hai yÕu tè lµ yÕu tè trung t©m, phæ qu¸t (g - factor; g=general) vµ c¸c yÕu tè ®Æc thï (s - factors; s=specific).

YÕu tè g bao trïm toµn bé trÝ tuÖ nãi chung vµ cã tÝnh chÊt quyÕt ®Þnh, ®Æc biÖt lµ ®èi víi tèc ®é xö lý th«ng tin,

tiÒm n¨ng tinh thÇn vµ n¨ng lùc trÝ tuÖ.

Nãi tãm l¹i, nã lµ c¸i cho ta biÕt mét c¸

nh©n cã n¨ng lùc trÝ tuÖ b×nh th−êng hay c¸ nh©n Êy lµ mét “thiªn tµi”.

Bªn c¹nh yÕu tè g nµy, Spearman cßn trõu t−îng hãa mét lo¹t çc yÕu tè trÝ tuÖ ®Æc thï kh¸c vµ gäi chóng lµ çc yÕu tè s. Chóng lµ çc yÕu tè kh«ng phô thuéc lÉn nhau vµ cã vai trß thÊp h¬n yÕu tè g, ®Òu bÞ yÕu tè g chi phèi. Chóng quyÕt ®Þnh ®Õn n¨ng lùc trÝ tuÖ cña çc ç nh©n trong tõng lÜnh vùc x¸c ®Þnh, vÝ dô nh− n¨ng lùc gi¶i çc bµi tËp to¸n hoÆc kh¶ n¨ng n¾m b¾t kh«ng gian.

Nh− vËy, theo Spearman, mçi ng−êi

®−îc ®Æc tr−ng bëi mét tr×nh ®é trÝ tuÖ chung x¸c ®Þnh, mµ phô thuéc vµo nã lµ viÖc ng−êi ®ã thÝch nghi thÕ nµo víi m«i tr−êng xung quanh. Ngoµi ra, tÊt c¶ mäi ng−êi ë møc ®é kh¸c nhau ®Òu cã nh÷ng kh¶ n¨ng ®Æc thï kh¸ ph¸t triÓn, biÓu hiÖn trong viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ. V× vËy, theo lý thuyÕt nµy, nh©n tè trÝ tuÖ chung cã tû träng lín nhÊt khi thùc hiÖn c¸c bµi tËp trõu t−îng vµ nhá nhÊt khi thùc hiÖn c¸c bµi tËp cã tÝnh chÊt Ýt trõu t−îng.

Lý thuyÕt hai yÕu tè cña Cattell Raymond Bernard Cattell, nhµ t©m lý häc ng−êi Mü, gäi hai yÕu tè cña trÝ tuÖ lµ trÝ tuÖ “mÒm” vµ trÝ tuÖ “kÕt tinh”. TrÝ tuÖ “mÒm” lµ bÈm sinh, cã tÝnh di truyÒn vµ kh«ng bÞ t¸c ®éng bëi m«i tr−êng; ch¼ng h¹n nh− tiÒm n¨ng tinh thÇn, kh¶ n¨ng bao qu¸t, tr×nh ®é xö lý th«ng tin nãi chung. Theo «ng, trÝ tuÖ “mÒm” cã chøc n¨ng ph©n tÝch çc nhiÖm vô, çc kh¶ n¨ng nh− t− duy logic vµ viÖc t¹o ra, sö dông çc tæ hîp phøc t¹p còng thuéc vÒ nã. TrÝ tuÖ

“mÒm” quyÕt ®Þnh tr−íc hÕt tíi kh¶

n¨ng thÝch øng víi c¸c vÊn ®Ò míi vµ trong c¸c t×nh huèng míi.

(4)

TrÝ tuÖ “kÕt tinh” bao hµm toµn bé nh÷ng kh¶ n¨ng, nh÷ng n¨ng lùc mµ con ng−êi häc ®−îc trong toµn bé cuéc

®êi vµ bÞ quy ®Þnh bëi m«i tr−êng bªn ngoµi; do vËy, gi¸o dôc, ®µo t¹o vµ v¨n hãa lµ nh÷ng nh©n tè chñ chèt t¹o nªn néi dung cña lo¹i h×nh trÝ tuÖ nµy. DÜ nhiªn, trÝ tuÖ “kÕt tinh” còng bÞ quy ®Þnh bëi trÝ tuÖ “mÒm” vµ c¶ hai lo¹i trÝ tuÖ nµy tån t¹i trong mèi liªn hÖ mËt thiÕt, kh«ng t¸ch rêi nhau. Do vËy, cã thÓ nãi, trÝ tuÖ “kÕt tinh” lµ “s¶n phÈm” do trÝ tuÖ “mÒm” vµ gi¸o dôc, ®µo t¹o cïng nhau “s¶n xuÊt” ra. Ngoµi ra, Cattell cßn cho r»ng, trÝ tuÖ “kÕt tinh” ph¸t triÓn chñ yÕu tõ 18 ®Õn 20 tuæi, nh−ng còng cã thÓ kÐo dµi cho tíi 50 tuæi.

M« h×nh c¸c yÕu tè −u tréi cña Thurstone

Louis Leon Thurstone, nhµ t©m lý häc ng−êi Mü, b¸c bá lý thuyÕt cho r»ng cã yÕu tè trung t©m n»m trªn çc yÕu tè kh¸c cña trÝ tuÖ. ¤ng nhÊn m¹nh tíi çc lÜnh vùc ®Æc thï, −u tréi ngang nhau cña trÝ tuÖ vµ coi trÝ tuÖ lµ sù kÕt hîp çc yÕu tè kh¸c nhau ®ã mét çch h÷u c¬ l¹i víi nhau. Theo ®ã, Thurstone ®−a ra 7 yÕu tè −u tréi sau: 1/ Kh¶ n¨ng n¾m b¾t kh«ng gian; 2/ N¨ng lùc tÝnh to¸n; 3/ HiÓu ng«n ng÷; 4/ Kh¶ n¨ng nãi, diÔn ®¹t tr«i ch¶y, l−u lo¸t; 5/ TrÝ nhí; 6/ Tèc ®é tri gi¸c vµ 7/ T− duy logic.

M« h×nh cÊu tróc trÝ tuÖ cña Jaeger M« h×nh nµy ®−îc Adolf Otto Jaeger - gi¸o s− t¹i §¹i häc Berlin - x©y dùng n¨m 1984 t¹i Berlin (m« h×nh Berlin).

Jaeger ®−a ra 7 bé phËn chñ yÕu cña trÝ tuÖ nh− sau:

a) Tèc ®é xö lý: tèc ®é lµm viÖc, kh¶

n¨ng tËp trung vµ n¾m b¾t khi gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò ®¬n gi¶n vµ cã ®é khã thÊp.

b) Kh¶ n¨ng nhí: cã thÓ kh«i phôc l¹i nhanh chãng nh÷ng t¸c ®éng vÒ ph−¬ng diÖn tõ ng÷, sè liÖu vµ biÓu t−îng.

c) TrÝ t−ëng t−îng phong phó: cã thÓ s¶n sinh rÊt nhiÒu ý t−ëng kh¸c nhau vµ sö dông rÊt nhiÒu th«ng tin, cã thÓ thÊy ®−îc c¸c mÆt kh¸c nhau, c¸c kh¶

n¨ng vµ nguyªn nh©n kh¸c nhau cña

®èi t−îng.

d) Kh¶ n¨ng xö lý bËc cao: ®èi víi c¸c tæ hîp th«ng tin, c¸c nhiÖm vô cã mèi quan hÖ ®a d¹ng, phøc t¹p, t− duy logic h×nh thøc vµ kh¶ n¨ng ph¸n ®o¸n hîp lý.

e) T− duy g¾n liÒn víi ng«n ng÷:

t−¬ng øng víi tr×nh ®é sö dông ng«n ng÷.

f) T− duy liªn quan ®Õn con sè: kh¶

n¨ng tÝnh to¸n hoÆc nhí c¸c con sè.

g) T− duy b»ng trùc quan: liªn quan tíi c¸c h×nh t−îng, biÓu t−îng.

Theo Jaeger, trÝ tuÖ nãi chung ph¶i bao gåm 7 bé phËn chñ yÕu trªn, nh−ng

®©y kh«ng ph¶i lµ nh÷ng yÕu tè cuèi cïng mµ chóng chØ ®ãng vai trß lµ “h¹t nh©n” cña m« h×nh trÝ tuÖ vµ do vËy, trong t−¬ng lai cã thÓ vµ cÇn ph¶i tiÕp tôc bæ sung thªm c¸c yÕu tè kh¸c vµo m« h×nh nµy.

Tuy vËy, çc nhµ nghiªn cøu theo khuynh h−íng “lý thuyÕt vÒ qu¸ tr×nh th«ng tin” l¹i b¸c bá ý t−ëng vÒ çc yÕu tè c¬ b¶n cña trÝ tuÖ trong çc m« h×nh lý thuyÕt cña çc t¸c gi¶ mµ chóng t«i

®· ®Ò cËp ë trªn. ë ®©y, nh÷ng ng−êi nµy l¹i quan t©m chñ yÕu ®Õn c¸c qu¸

tr×nh tiÕp nhËn vµ xö lý th«ng tin. VÒ c¬

b¶n, hä h−íng ®Õn ba c©u hái sau: 1/Cã c¸c qu¸ tr×nh tiÕp nhËn lo¹i nµo? 2/ Qu¸

tr×nh ®ã diÔn ra nh− thÕ nµo? 3/ Nã dùa trªn c¬ së t©m thÇn nµo?

(5)

M« h×nh ba lý thuyÕt vÒ trÝ tuÖ cña Sternberg

Robert Sternberg, gi¸o s− vÒ ph¸t triÓn con ng−êi t¹i §¹i häc Cornell, ®−a ra m« h×nh 3 lý thuyÕt vÒ trÝ tuÖ nh− sau:

a) Lý thuyÕt bèi c¶nh: Mçi mét ng−êi ®Òu së h÷u trÝ tuÖ liªn quan tíi

®Æc thï v¨n hãa vµ ®Æc thï m«i tr−êng.

ChÝnh lo¹i trÝ tuÖ nµy lµm cho con ng−êi cã kh¶ n¨ng hoµ hîp víi m«i tr−êng sèng, nhê nã hä míi cã thÓ t¹o dùng vµ g×n gi÷ c¸c mèi quan hÖ x· héi hoÆc Ýt nhiÒu míi cã thÓ tu©n theo ®−îc c¸c chuÈn mùc v¨n hãa.

b) Lý thuyÕt kÐp: §iÒu quan träng

®èi víi nghiªn cøu vÒ trÝ tuÖ kh«ng chØ lµ viÖc n¾m b¾t ®−îc c¸c qu¸ tr×nh gi¶i quyÕt vÊn ®Ò vµ kÕt qu¶ cña chóng, mµ cßn ph¶i n¾m b¾t ®−îc “tiÕn tr×nh tù

®éng” diÔn ra cña qu¸ tr×nh nµy, v× nã cã ¶nh h−ëng hÕt søc quan träng ®èi víi kÕt qu¶ cña mét “chiÕn l−îc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò” nµo ®ã.

c) Lý thuyÕt c¸c bé phËn cña trÝ tuÖ:

Sternberg ph©n biÖt 5 bé phËn chÝnh cña qu¸ tr×nh tiÕp nhËn th«ng tin, bao gåm: 1/ Kh¶ n¨ng ®Æc thï trong tõng tr−êng hîp cô thÓ; 2/ N¨ng lùc kiÓm tra;

3/ Kh¶ n¨ng l−u gi÷ trong trÝ nhí; 4/

Kh¶ n¨ng “lÊy ra” th«ng tin tõ trÝ nhí;

vµ 5/ N¨ng lùc chuyÓn giao th«ng tin.

Mét trong nh÷ng ®ãng gãp quan träng cña Sternberg chÝnh lµ viÖc më réng kh¸i niÖm trÝ tuÖ. Theo ®ã, trÝ tuÖ bao hµm viÖc häc tËp tõ kinh nghiÖm, n¨ng lùc suy lý trõu t−îng, kh¶ n¨ng thÝch øng víi m«i tr−êng ®ang th−êng xuyªn biÕn ®æi, ph¸t triÓn vµ lµ ®éng c¬

thóc ®Èy con ng−êi ®¹t tíi tri thøc míi vµ n¨ng lùc míi nãi chung.

Lý thuyÕt ®a trÝ tuÖ theo quan niÖm cña Howard Gardner

Howard Gardner - nhµ t©m lý häc næi tiÕng cña §¹i häc Harvard - cho r»ng chóng ta kh«ng së h÷u mét trÝ tuÖ mµ së h÷u rÊt nhiÒu trÝ tuÖ, tån t¹i kh«ng phô thuéc lÉn nhau vµ tõ quan niÖm nµy, «ng ®−a ra lý thuyÕt ®a trÝ tuÖ. Mçi mét trÝ tuÖ do mét “khu vùc”

®éc lËp trªn n·o “phô tr¸ch”, c¸c khu vùc nµy ho¹t ®éng mét c¸ch t−¬ng ®èi

®éc lËp víi nhau vµ do vËy, khi mét lo¹i trÝ tuÖ bÞ tæn th−¬ng th× ®iÒu ®ã còng kh«ng g©y ra ¶nh h−ëng trÇm träng tíi c¸c lo¹i trÝ tuÖ kh¸c.

Ngoµi ra, Gardner cßn ph©n ®Þnh hai lÜnh vùc cña trÝ tuÖ, ®ã lµ: lÜnh vùc trÝ tuÖ ç nh©n (bao gåm nh÷ng tri thøc vÒ b¶n th©n m×nh, sù luËn gi¶i vÒ nh÷ng t×nh c¶m vµ çch thøc øng xö cña ç nh©n...) vµ lÜnh vùc trÝ tuÖ liªn ç

nh©n (liªn quan tíi tri thøc vÒ sù øng xö gi÷a çc ç nh©n víi nhau, hay nh÷ng ph¸n ®o¸n, pháng ®o¸n vÒ nh÷ng øng xö cña çc ç nh©n kh¸c ®Ó tõ ®ã cã çch thøc øng xö phï hîp...).

Trong cuèn s¸ch Frames of Mind:

The Theory of Multiple Intelligences (Çc khu«n khæ cña trÝ tuÖ: Lý thuyÕt ®a trÝ tuÖ), Gardner kh¼ng ®Þnh çc ç

vËy, kh¸i niÖm “®a trÝ tuÖ” ®èi lËp víi c¸ch nh×n truyÒn thèng vµ phæ biÕn hiÖn nay vÒ th«ng minh nh− lµ mét kh¶

n¨ng nãi chung vµ cã thÓ ®o ®−îc b»ng mét th−íc ®o vµ tãm l−îc l¹i chØ bëi mét con sè nh− chØ sè IQ ch¼ng h¹n. Do vËy, Gardner cho r»ng: VÊn ®Ò kh«ng ph¶i lµ b¹n th«ng minh nhiÒu ®Õn møc nµo mµ chÝnh lµ viÖc b¹n th«ng minh nh− thÕ nµo (lÜnh vùc nµo)?

Theo Gardner, c¸c bµi tr¾c nghiÖm vÒ trÝ th«ng minh chØ giíi h¹n ph¹m vi

®o l−êng vµo c¸c kh¶ n¨ng lý luËn to¸n

(6)

häc vµ ng«n ng÷, mµ hÇu nh− ®· bá quªn nh÷ng n¨ng khiÕu kh¸c mµ häc sinh cã thÓ xuÊt s¾c, ch¼ng h¹n nh− sù khÐo tay trong ngµnh thñ c«ng, kh¶

n¨ng cña c¬ thÓ trong vËn ®éng thÓ thao, kh¶ n¨ng giao tiÕp víi ng−êi kh¸c,

®Çu ãc s¸ng t¹o trong ©m nh¹c vµ nghÖ thuËt, tµi thuyÕt phôc, th−¬ng l−îng, v.v… C¸c bµi tr¾c nghiÖm th−êng bá qua nh÷ng yÕu tè nh− sù cè g¾ng vµ kiªn tr×, chóng ph¶i ®−îc coi lµ yÕu tè quan träng gióp häc sinh ®¹t ®−îc thµnh c«ng ngoµi x· héi.

Tuy nhiªn, lý thuyÕt ®a trÝ tuÖ cña Gardner vÊp ph¶i nhiÒu sù chØ trÝch, ch¼ng h¹n nh− nhµ nghiªn cøu Detlef Rost ®· phª ph¸n lý thuyÕt nµy lµ ch−a cã ®ñ c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc chøng thùc.

3. KÕt luËn

XuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm m¸c xÝt vµ kÕ thõa nh÷ng thµnh tùu cña c¸c lý thuyÕt ph−¬ng T©y tiªu biÓu vÒ b¶n chÊt vµ cÊu tróc cña trÝ tuÖ, cã thÓ thÊy trÝ tuÖ kh«ng chØ liªn quan ®Õn n¨ng lùc nhËn thøc, mµ cßn ®Õn n¨ng lùc thÝch nghi cña con ng−êi vµ m«i tr−êng xung quanh. TrÝ tuÖ ®−îc hiÓu lµ mét tr×nh ®é t− duy ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña con ng−êi x· héi ®¶m b¶o kh¶ n¨ng tiÕp thu nh÷ng kiÕn thøc ngµy cµng míi vµ sö dông chóng cã hiÖu qu¶ trong ®êi sèng.

Tõ ®ã, cã thÓ ®ång t×nh víi quan niÖm cô thÓ sau ®©y vÒ trÝ tuÖ: “Víi tÝnh çch lµ thµnh tè c¬ b¶n cña nh©n çch, trÝ tuÖ lµ sù tæng hîp cña n¨ng lùc nhËn thøc (n¨ng lùc c¶m gi¸c, trÝ nhí, t−ëng t−îng, t− duy trõu t−îng, ph©n tÝch, tæng hîp, ph¸t hiÖn çc mèi liªn hÖ, tÝnh quy luËt vµ sù kh¸c biÖt, rót ra kÕt luËn, n¨ng lùc thÊu hiÓu, n¨ng lùc trùc gi¸c,v.v…) vµ n¨ng lùc thùc tiÔn (n¨ng lùc vËn dông tri thøc, sö dông ng«n ng÷, lËp kÕ ho¹ch, thùc hiÖn kÕ ho¹ch,

n¨ng lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, hµnh ®éng cã môc ®Ých) cña con ng−êi trong viÖc thÝch nghi mét c¸ch s¸ng t¹o vµ cã hiÖu qu¶ víi m«i tr−êng xung quanh” (Xem:

NguyÔn V¨n Kh¸nh, 2010, tr.26).

ThiÕt nghÜ, ®Ó cho nguån nh©n lùc nãi chung, nguån lùc trÝ tuÖ nãi riªng phôc vô ®¾c lùc cho sù ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi vµ trë thµnh ®éng lùc th× ph¶i kÝch thÝch nã (tr−íc hÕt th«ng qua kh©u c¬ b¶n lµ nhu cÇu vµ lîi Ých) vµ ph¶i t¹o

®−îc mét m«i tr−êng thuËn lîi nhÊt (d©n chñ, tù do, c«ng b»ng) cho c¸c c¸ nh©n vµ cho c¶ céng ®ång cã ®iÒu kiÖn s¸ng t¹o, cèng hiÕn ®−îc ë møc cao nhÊt

Tµi liÖu trÝch dÉn

1. C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen, Toµn tËp (1994), Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi.

2. D−¬ng Phó HiÖp (2008), TriÕt häc vµ ®æi míi, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi.

3. NguyÔn V¨n Kh¸nh (chñ biªn, 2010), X©y dùng vµ ph¸t huy nguån lùc trÝ tuÖ ViÖt Nam, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi.

4. Bïi ThÞ Ngäc Lan (2002), Nguån lùc trÝ tuÖ trong sù nghiÖp ®æi míi ë ViÖt Nam, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi.

5. V. I. Lª nin, Toµn tËp (2005), Nxb.

ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi.

6. Ph¹m ThÞ Ngäc TrÇm (1993), “TrÝ tuÖ - nguån lùc v« tËn cña sù ph¸t triÓn x· héi”, T¹p chÝ TriÕt häc, sè 1.

7. http://de.wikipedia.org/wiki/intellige nztheorie