Sù PH¸T TRIÓN §¹O Tin lµnh Vµ MéT Sè VÊN §Ò §ÆT RA CHO VIÖC B¶O TåN, PH¸T HUY GI¸ TRÞ V¡N HãA TRUYÒN THèNG NG¦êI £ §£ ë T¢Y NGUY£N HIÖN NAY
NguyÔn V¨n Th¾ng(*)
1. Mét sè vÊn ®Ò chung
T©y Nguyªn hiÖn nay gåm 5 tØnh (tÝnh theo khu vùc ®Þa lý hµnh chÝnh) lµ: Kon Tum, Gia Lai, §¾k L¾k, §¾k N«ng vµ L©m
§ång, cã diÖn tÝch tù nhiªn 54.700 km2, chiÕm 16,8% diÖn tÝch c¶ n−íc, d©n sè trªn 5 triÖu ng−êi, víi 47 téc ng−êi kh¸c nhau.
XÐt trªn khÝa c¹nh kh«ng gian lÞch sö - v¨n hãa, vïng T©y Nguyªn ®−îc tÝnh thªm mét sè huyÖn thuéc 6 tØnh l©n cËn do cã cïng ®iÒu kiÖn tù nhiªn, d©n téc vµ tËp qu¸n x· héi(*).
Téc ng−êi £ §ª ë T©y Nguyªn c− tró ë
§¾k L¾k, §¾k N«ng, Gia Lai... nh−ng tËp trung ®«ng nhÊt ë §¾k L¾k. Ng−êi £ §ª cã c¸c nhãm chÝnh lµ: Ktǔl, Kp¨, Kung, Adham, Bl«, £pan... vµ thuéc ng÷ hÖ Nam
§¶o, nhãm ng«n ng÷ Malayo – P«linªdi.
Trªn ®Þa bµn T©y Nguyªn hiÖn cã 4 t«n gi¸o chÝnh ®ang ho¹t ®éng lµ: C«ng gi¸o, PhËt gi¸o, Tin lµnh vµ Cao §µi víi tæng sè 1.735.761 tÝn ®å, bªn c¹nh ®ã cßn cã mét sè t«n gi¸o kh¸c nh−: Bahai, PhËt gi¸o Hßa H¶o,... Trong ®ã, cÇn nãi tíi sù ph¸t
(*) TØnh Qu¶ng Nam cã 93 x· vµ 06 thÞ trÊn thuéc 09 huyÖn; Qu¶ng Ng·i cã 64 x·, 03 thÞ trÊn thuéc 06 huyÖn; B×nh §Þnh cã 23 x·, 03 thÞ trÊn thuéc 3 huyÖn; Phó Yªn cã 33 x·, 03 thÞ trÊn thuéc 03 huyÖn; Kh¸nh Hßa cã 20 x·, 02 thÞ trÊn thuéc 02 huyÖn; B×nh Ph−íc cã 56 x·, 03 thÞ trÊn vµ 05 ph−êng thuéc 04 huyÖn.
triÓn nhanh vµ khã kiÓm so¸t cña ®¹o Tin lµnh, ®Æc biÖt lµ tæ chøc “Tin lµnh §Ò ga”
víi hµng ngµn chøc s¾c vµ hµng tr¨m thiÕt chÕ t«n gi¸o ®ang ho¹t ®éng.(*)
Sù ph¸t triÓn c¸c t«n gi¸o ë T©y Nguyªn mét mÆt gãp phÇn lµm phong phó
®êi sèng tinh thÇn cña ng−êi d©n, nh−ng mÆt kh¸c còng g©y ra t×nh tr¹ng mai mét, mÊt m¸t v¨n hãa truyÒn thèng cña c¸c téc ng−êi, nhÊt lµ c¸c téc ng−êi thiÓu sè t¹i chç ë ®©y vµ v¨n hãa truyÒn thèng cña ng−êi £ §ª còng kh«ng ngo¹i lÖ. Tíi nay,
®· cã nhiÒu t¸c gi¶, t¸c phÈm quan t©m tíi vÊn ®Ò nµy, nh−: Jean Bau BÐrot víi LÞch sö ®¹o Tin lµnh; B−íc ®Çu t×m hiÓu
®¹o Tin lµnh trªn thÕ giíi vµ ë ViÖt Nam cña NguyÔn Thanh Xu©n; NguyÔn B¹n víi
§¹o Tin lµnh ë T©y Nguyªn - Thùc tr¹ng vµ nh÷ng gi¶i ph¸p trong thêi gian tíi; §ç Quang H−ng víi Nh÷ng vÊn ®Ò cÊp b¸ch vÒ t«n gi¸o ë c¸c vïng d©n téc thiÓu sè ë n−íc ta hiÖn nay; Tin lµnh: vÊn ®Ò h«m nay vµ nh÷ng n¨m s¾p tíi trªn ®Þa bµn T©y Nguyªn; Kû yÕu Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña ®¹o Tin lµnh ë ViÖt Nam tõ n¨m 1911
®Õn 1975 cña Héi ViÖt - Mü, ViÖn Liªn kÕt toµn cÇu vµ ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o,...
(*) ThS. NCS., ViÖn KHXH vïng T©y Nguyªn, ViÖn Hµn l©m KHXH ViÖt Nam.
Tuy nhiªn, vÊn ®Ò ph¸t triÓn ®¹o Tin lµnh vµ t¸c ®éng cña nã trong ®êi sèng v¨n hãa truyÒn thèng cña ng−êi £ §ª ë T©y Nguyªn vÉn lµ chuyªn kh¶o lý thó, hÊp dÉn thu hót sù t×m hiÓu cña c¸c nhµ nghiªn cøu, nhÊt lµ vÒ vÊn ®Ò “b¶n ®Þa hãa t«n gi¸o” hay sù tiÕp nhËn c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng cña c¸c t«n gi¸o míi. §ã còng lµ chñ ®iÓm chÝnh mµ bµi viÕt nµy quan t©m, víi mong muèn gióp b¹n ®äc hiÓu s©u thªm vÒ sù tiÕp nhËn c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa ng−êi £ §ª cña ®¹o Tin lµnh; sù biÕn ®æi v¨n hãa ng−êi £ §ª d−íi t¸c ®éng cña ®¹o Tin lµnh. §ång thêi, ®−a ra mét sè kiÕn nghÞ, gi¶i ph¸p lµm c¬ së khoa häc cho c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch tham kh¶o khi triÓn khai c«ng t¸c qu¶n lý v¨n hãa, t«n gi¸o ë ®Þa ph−¬ng.
2. Sù ph¸t triÓn ®¹o Tin lµnh trong ng−êi £ §ª ë T©y Nguyªn
Sù ph¸t triÓn ®¹o Tin lµnh trong ng−êi £ §ª ë T©y Nguyªn thêi gian qua cã nhiÒu th¨ng trÇm, do bÞ t¸c ®éng bëi nhiÒu yÕu tè kh¸ch quan vµ chñ quan, nh−ng tùu chung l¹i cã thÓ ph©n thµnh 3 giai ®o¹n chÝnh nh− sau:
- Giai ®o¹n tõ khëi ®Çu ®Õn n¨m 1954 víi dÊu mèc 3 gi¸o sÜ cña Héi liªn hiÖp C¬
®èc vµ TruyÒn gi¸o (C.M.A) ®Æt ch©n ®Õn
§µ N½ng n¨m 1911 vµ b¾t ®Çu c«ng t¸c truyÒn gi¶ng tin mõng tíi c¸c tÝn ®å. N¨m 1929, «ng bµ gi¸o sÜ H. A. Jackson ®−îc Héi C.M.A cö tíi §µ L¹t më c¬ së truyÒn gi¸o, ph¸t triÓn gi¸o d©n ë ®©y. N¨m 1932 (cã tµi liÖu viÕt 1933; 1934), gi¸o sÜ G. H.
Smith ®−îc C.M.A cö lªn Bu«n Ma Thuét, tØnh §¾k L¾k ®Ó truyÒn ®¹o vµo vïng c¸c téc ng−êi thiÓu sè, trong ®ã, ng−êi £ §ª
®−îc chó ý nh− lµ ®èi t−îng chÝnh ®Ó ph¸t triÓn tÝn ®å cña gi¸o sÜ Smith bªn c¹nh ng−êi M¬ N«ng, Gia Rai. §©y còng lµ dÊu mèc quan träng ®¸nh dÊu viÖc ng−êi £ §ª chÝnh thøc tiÕp nhËn ®¹o Tin lµnh.
Cuèi nh÷ng n¨m 1930, phong trµo
“truyÒn ®¹o th−îng du” ®−îc ph¸t ®éng
bëi môc s− Tèng Th−îng TiÕt (ng−êi Hoa), hä ®· thµnh lËp Ban Bµo Ngo¹i Bè §¹o ThiÕt §¶o t¹i §µ N½ng. Giai ®o¹n nµy nhiÒu truyÒn ®¹o trÎ ®· tù nguyÖn lªn
®−êng truyÒn ®¹o, trong ®ã téc ng−êi £ §ª ë §¾k L¾k còng ®−îc c¸c truyÒn ®¹o trÎ th©m nhËp vµ rao gi¶ng tin mõng. N¨m 1947, «ng bµ gi¸o sÜ N. R. Zienmer ®−îc cö tíi tiÕp tôc c«ng t¸c truyÒn gi¶ng ®øc tin, ph¸t triÓn gi¸o d©n. Cïng n¨m, tr−êng Kinh th¸nh (hÖ trung cÊp) ®−îc thµnh lËp ®Ó ®µo t¹o ng−êi thiÓu sè t¹i chç lµm môc s−, truyÒn ®¹o nh»m ph¸t triÓn gi¸o d©n, më réng gi¸o phËn cña ®¹o Tin lµnh. N¨m 1950, §oµn truyÒn gi¸o Tin lµnh ViÖt Nam (®−îc ®æi tªn tõ Ban Bµo Ngo¹i Bè §¹o ThiÕt §¶o) víi nhµ truyÒn gi¸o NguyÔn HËu Nh−¬ng ®−îc cö tíi vïng Bu«n Ma Thuét ®Ó tiÕp tôc truyÒn ®¹o, sau ®ã, n¨m 1951 tiÕp tôc bæ sung thªm «ng §Æng V¨n Sung. Giai ®o¹n nµy tuy viÖc truyÒn gi¸o cña c¸c truyÒn
®¹o, môc s− cã tÝch cùc, nh−ng l−îng tÝn
®å theo kh«ng nhiÒu, ng−êi £ §ª cßn thËn träng víi t«n gi¸o míi, hÇu hÕt ®ång bµo vÉn theo tÝn ng−ìng hån linh truyÒn thèng cña cha «ng. Do vËy kÕt qu¶ chñ yÕu chØ lµ thµnh lËp ®−îc Tr−êng Kinh th¸nh t¹i Bu«n Ma Thuét; Tæ chøc §Þa h¹t Th−îng du cho c¸c chi héi Tin lµnh ë vïng Nam Tr−êng S¬n - T©y Nguyªn.
- Giai ®o¹n tõ 1954 ®Õn 1975 ®−îc xem nh− lµ thêi kú thuËn lîi cho ph¸t triÓn ®¹o Tin lµnh ë T©y Nguyªn, v×: vïng T©y Nguyªn ®−îc ®Æt d−íi sù qu¶n lý cña chÕ ®é Mü - Ngôy; C¸c Chi héi Tin lµnh
®−îc sù gióp ®ì tµi chÝnh trë l¹i tõ Héi C.M.A, C¸c môc s−, truyÒn ®¹o viªn ra søc ph¸t triÓn gi¸o d©n víi c¸c c¸ch thøc kh¸c nhau, lóc cao ®iÓm cã tíi 27 gi¸o sÜ cã mÆt th−êng xuyªn ë T©y Nguyªn ®Ó truyÒn ®¹o. N¨m 1959, thµnh lËp Héi th¸nh Tin lµnh ViÖt Nam, tõ ®©y §Þa h¹t Th−îng du lµ mét bé phËn trùc thuéc Tæng liªn Héi. N¨m 1956, gi¸o sÜ H. G.
Smith thµnh lËp Gi¸o ph¸i C¬ ®èc truyÒn
gi¸o t¸ch khái Héi C.M.A. Cuèi n¨m 1957, ViÖn Ng«n ng÷ häc mïa hÌ còng th©m nhËp vµ ho¹t ®éng t¹i miÒn Nam ViÖt Nam råi më réng lªn c¸c tØnh T©y Nguyªn. Hä nghiªn cøu ng«n ng÷, nh©n chñng, ph¸t triÓn céng ®ång, hç trî vÒ y tÕ... cho c¸c téc ng−êi thiÓu sè kÌm theo viÖc truyÒn gi¸o. N¨m 1969, do sù m©u thuÉn gi÷a c¸c chøc s¾c Tin lµnh, hä ®·
t¸ch §Þa h¹t Th−îng du thµnh: Nam Th−îng h¹t vµ Trung Th−îng h¹t. Ng−êi
£ §ª ë §¾k L¾k n»m trong trung Th−îng h¹t. ë giai ®o¹n nµy, c«ng t¸c truyÒn ®¹o
®−îc tæ chøc chÆt chÏ vµ ho¹t ®éng m¹nh víi 2 nguån lµ: 1) c¸c gi¸o sÜ n−íc ngoµi, 2) c¸c môc s−, truyÒn ®¹o viªn ®−îc ®µo t¹o bµi b¶n t¹i c¸c tr−êng Kinh th¸nh ë Bu«n Ma Thuét, §µ N½ng, §µ L¹t.
Víi søc m¹nh tµi chÝnh, sù hç trî cña chÝnh thÓ cò, ®éi ngò truyÒn ®¹o ®«ng ®¶o, ng−êi £ §ª ®· quen víi ®¹o Tin lµnh.
Trong giai ®o¹n nµy, l−îng tÝn ®å lµ ng−êi thiÓu sè ë T©y Nguyªn cã kho¶ng 50.000 ng−êi, 13.500 ng−êi ®· ®−îc lµm lÔ röa téi;
212 chi héi; 144 chøc s¾c t«n gi¸o, trong ®ã cã 37 môc s−, 60 truyÒn ®¹o, 47 truyÒn ®¹o sinh (NguyÔn Xu©n Hïng, 2010).
- Giai ®o¹n ph¸t triÓn ®¹o Tin lµnh tõ sau n¨m 1975 ®Õn nay cã thÓ chia thµnh 2 tiÓu giai ®o¹n lµ: giai ®o¹n khã kh¨n cña
®¹o Tin lµnh vµ giai ®o¹n ph¸t triÓn trë l¹i cña ®¹o Tin lµnh.
+ ë giai ®o¹n 1: Sau khi ViÖt Nam hoµn toµn thèng nhÊt, ®¹o Tin lµnh ®·
mÊt ®i nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi, sù hç trî, −u ®·i cña chÕ ®é cò, ®ång thêi, mét sè chøc s¾c t«n gi¸o ch¹y theo nhãm ph¶n
®éng chèng ph¸ c¸ch m¹ng cña §¶ng vµ Nhµ n−íc ta, trong ®ã, môc s− Y Nguª B®¾p - Chñ nhiÖm Trung Th−îng h¹t ng−êi
£ §ª ë Bu«n Ma Thuét còng n»m trong sè nµy. Trong kho¶ng 10 n¨m sau 1975, tr−íc nh÷ng khã kh¨n vÒ tµi chÝnh vµ t×nh h×nh x· héi trong n−íc, c¸c chøc s¾c, tæ chøc, thiÕt chÕ t«n gi¸o cña ®¹o Tin lµnh ë T©y
Nguyªn gÇn nh− kh«ng cßn ho¹t ®éng, tÝn
®å chuyÓn vÒ “sinh ho¹t t¹i gia”.
+ ë giai ®o¹n 2: Sau n¨m 1983, mét sè môc s−, truyÒn ®¹o trë vÒ sau khi ®· ®i c¶i t¹o tiÕp tôc c«ng viÖc ph¸t triÓn gi¸o d©n. ë §¾k L¾k sau n¨m 1975 cã h¬n 11.000 tÝn ®å c¸c téc ng−êi thiÓu sè, trong
®ã phÇn lín lµ ng−êi £ §ª, v× vËy, viÖc ph¸t triÓn ®¹o cã nhiÒu thuËn lîi h¬n.
Bªn c¹nh ®ã, viÖc ®æi míi vµ bæ sung thªm c¸c h×nh thøc truyÒn ®¹o, thu hót gi¸o d©n còng ®−îc tæ chøc l¹i nh»m l«i kÐo tÝn
®å hiÖu qu¶ h¬n, cô thÓ lµ ®· thµnh lËp c¸c Ban chøng ®¹o - hä lµ nh÷ng ng−êi cã
®iÒu kiÖn vÒ kinh tÕ, thêi gian, cã kh¶
n¨ng diÔn ng«n, vËn ®éng, thuyÕt phôc,...
§ång thêi, tiÕp tôc ®µo t¹o líp môc s−, truyÒn ®¹o míi vµ c¸c phong trµo truyÒn
®¹o t×nh nguyÖn...; hä tiÕp tôc nhËn ®−îc sù hç trî tµi chÝnh cña Héi C.M.A; tµi liÖu vµ ph−¬ng tiÖn truyÒn ®¹o; häc ph−¬ng ph¸p truyÒn ®¹o. §©y còng lµ giai ®o¹n chøng kiÕn sù truyÒn ®¹o vµ thu hót, giµnh giËt tÝn ®å cña c¸c gi¸o ph¸i, nh−:
Héi th¸nh Tin lµnh miÒn Nam ViÖt Nam;
Phong trµo Héi th¸nh T− gia; Ho¹t ®éng truyÒn gi¸o liªn hÖ ph¸i; Gi¸o ph¸i C¬ ®èc truyÒn gi¸o; C¬ ®èc Phôc l©m; Phóc ©m Ngò tuÇn; B¸p-tÝt; Liªn h÷u C¬ ®èc;... Víi sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña c¸c gi¸o ph¸i vµ viÖc truyÒn ®¹o tÝch cùc cña ®éi ngò chøc s¾c, ®Õn n¨m 2009, sè l−îng tÝn ®å Tin lµnh ë T©y Nguyªn lµ 362.689 ng−êi, trong ®ã 324.135 tÝn ®å lµ ng−êi d©n téc thiÓu sè. Riªng §¾k L¾k sè tÝn ®å lµ 147.672 ng−êi, trong ®ã 133.693 ng−êi thiÓu sè vµ phÇn lín lµ ng−êi £ §ª (trªn 100.000 ng−êi).
Cã thÓ nhËn ®Þnh r»ng, tr¶i qua nhiÒu b−íc ph¸t triÓn kh¸c nhau trong h¬n mét thÕ kû (1911-2013), ®¹o Tin lµnh ë T©y Nguyªn ®· cã nh÷ng b−íc ph¸t triÓn m¹nh mÏ vÒ sè l−îng tÝn ®å, nhÊt lµ ë c¸c téc ng−êi thiÓu sè T©y Nguyªn. Téc ng−êi
£ §ª tuy cã d©n sè ®øng thø 2 (sau Gia
Rai) nh−ng sè tÝn ®å Tin lµnh l¹i ®«ng nhÊt (trªn 100.000 ng−êi) so víi c¸c téc ng−êi thiÓu sè kh¸c. Vµ chÝnh ®iÒu nµy ®·
kÐo theo sù mai mét râ nÐt trong v¨n hãa truyÒn thèng cña ng−êi £ §ª ë T©y Nguyªn.
3. Sù tiÕp nhËn c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa ng−êi £ §ª cña
®¹o Tin lµnh
ViÖc tiÕp nhËn gi¸ trÞ v¨n hãa ng−êi £
§ª cña ®¹o Tin lµnh lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng thøc ®Ó dung hßa, tån t¹i vµ ph¸t triÓn ®¹o. Bëi, sù tiÕp nhËn tÝn ng−ìng cña c¸c téc ng−êi thiÓu sè t¹i chç kh«ng chØ lµm cho viÖc truyÒn ®¹o thuËn lîi h¬n mµ nã cßn lµm cho ®¹o Tin lµnh trë nªn gÇn gòi h¬n víi ®êi sèng thùc t¹i cña ng−êi d©n. Hä vÉn cã thÓ thùc hiÖn mét sè lÔ thøc truyÒn thèng vµ tin Chóa bªn c¹nh mét sè quy ®Þnh nghiªm ngÆt cña Gi¸o héi. Lµm cho céng ®ång thÊy v¨n hãa cæ truyÒn cña cha «ng vÉn tån t¹i, vÉn Èn hiÖn trong t©m thøc vµ ®−îc thùc hµnh trong ®êi sèng hiÖn t¹i, hoÆc gi¶, lµm gi¶m bít hay mÒm hãa sù ®øt g·y v¨n hãa truyÒn thèng khi chuyÓn ®æi t©m thøc tõ
®a thÇn sang ®éc thÇn. Xu thÕ nµy ngµy cµng ph¸t triÓn do nhËn ®−îc sù chia sÎ tÝch cùc tõ phÝa céng ®ång tÝn ®å. Sù tiÕp nhËn Êy thÓ hiÖn qua mét sè mÆt sau:
Qua kiÕn tróc: BiÓu hiÖn râ nhÊt chÝnh ë nhµ thê, nhµ nguyÖn. ë ®©y, ®¹o Tin lµnh ®· tiÕp thu nh÷ng ®Æc tr−ng tiªu biÓu trong kiÕn tróc nhµ dµi cña ng−êi £
§ª, nh−: c¨n nhµ m« pháng con thuyÒn;
hai m¸i ®Çu håi th−îng th¸ch h¹ thu, phÇn trªn vót cao vµ h¬i ng¶ ra ngoµi nh−
®Çu con thuyÒn, phÇn d−íi thu l¹i chèng vµo th©n nhµ; gç, lå «... xung quanh nhµ
®−îc lµm h¬i ng¶ ra ngoµi ë phÝa trªn vµ thu l¹i ë phÝa d−íi nh− m¹n con thuyÒn;...
®Ó t¹o nªn ng«i nhµ thê, nhµ nguyÖn phôc vô cho sinh ho¹t cña tÝn ®å, lµm cho hä c¶m thÊy tuy theo ®¹o míi nh−ng n¬i sinh ho¹t, thê tù... vÉn gÇn gòi víi t©m thøc truyÒn thèng cña téc ng−êi.
Trang phôc vµ mét sè yÕu tè trong trang phôc còng ®−îc ®¹o Tin lµnh tiÕp thu ®Ó phôc vô cho viÖc truyÒn ®¹o, ph¸t triÓn gi¸o d©n, nh−: hä khuyÕn khÝch tÝn
®å mÆc trang phôc truyÒn thèng khi ®i lÔ hoÆc gÇn nh− b¾t buéc víi c¸c lÔ träng(*); c¸c chi tiÕt h×nh häa ®Æc tr−ng trªn v¶i dÖt cña ng−êi £ §ª ®−îc tiÕp nhËn vµ tr×nh bµy cã hÖ thèng trong nhµ thê, nhµ nguyÖn, nhµ sinh ho¹t ®iÓm nhãm nh−
h×nh hoa t¸m c¸nh, h×nh qu¶ tr¸m, h×nh mÆt trêi, h×nh ch÷ chi... vµ bªn c¹nh ®ã lu«n ®i kÌm víi h×nh thËp tù gi¸ ë n¬i trang träng nhÊt; nh÷ng m¶nh thæ cÈm
®−îc bµy nhiÒu trong nhµ thê, nhµ nguyÖn, hä cã thÓ dïng thay kh¨n tr¶i bµn, bäc th¸nh kinh hoÆc cuén l¹i kª Kinh th¸nh khi rao gi¶ng tin mõng,... Tuy lµ nh÷ng chi tiÕt nhá nh−ng víi sù cÈn träng, tØ mØ ë tõng chi tiÕt, c¸c môc s−, truyÒn ®¹o ®· cho thÊy hä rÊt tinh t−êng trong viÖc nu«i d−ìng gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng, linh ho¹t trong sö dông ®Ó l«i cuèn tÝn ®å, t¹o c¶m gi¸c th©n thuéc gi÷a tÝn ng−ìng cò vµ t«n gi¸o míi.
Sù tiÕp nhËn mang tÝnh biÓu t−îng
®Æc biÖt chÝnh lµ Tin lµnh ®· “hîp nhÊt”
Chóa víi vÞ thÇn tèi cao cña ng−êi £ §ª - Aª Die. Ng−êi £ §ª coi Aª Die lµ vÞ thÇn trÞ v× cao nhÊt, trªn c¶ c¸c Yang (thÇn), lµ vÞ thÇn s¸ng t¹o ra mu«n loµi vµ v× thÕ sù t«n kÝnh nhÊt mùc lu«n ®−îc céng ®ång dµnh cho Aª Die. Khi ®¹o Tin lµnh vµo ViÖt Nam (1911) vµ lóc c¸c gi¸o sÜ truyÒn
®¹o tíi Bu«n Ma Thuét (1932) hä ®·
nhanh chãng nhËn ra ®iÒu nµy vµ gÇn nh− ngay lËp tøc, hä g¾n Chóa víi Aª Die, nh»m phôc vô c«ng t¸c truyÒn ®¹o, thu hót tÝn ®å. Vµ thµnh c«ng lín nhÊt cña viÖc hîp nhÊt Chóa vµ Aª Die lµ: tíi nay, ng−êi £ §ª lu«n coi Chóa chÝnh lµ Aª Die;
Aª Die lµ §øc Chóa trêi - mét niÒm tin gÇn nh− tuyÖt ®èi ë tÊt c¶ gi¸o d©n khi
(*)LÔ D©ng hiÕn, Ra m¾t ®iÓm nhãm, §¹i héi Chi héi,...
chóng t«i nghiªn cøu. Cßn rÊt Ýt tÝn ®å cã thÓ ph©n t¸ch gi÷a Chóa vµ vÞ thÇn truyÒn thèng tèi cao cña hä. Mét biÓu t−îng thÇn linh, ®øc tin cao nhÊt cña ng−êi £ §ª ®· ®−îc ®¹o Tin lµnh tiÕp nhËn vµ “chuyÓn hãa” thµnh c«ng trong
®êi sèng tinh thÇn cña hä.
Cång chiªng T©y Nguyªn nãi chung vµ cña ng−êi £ §ª nãi riªng lµ gi¸ trÞ v¨n hãa tiªu biÓu còng ®−îc ®¹o Tin lµnh tiÕp nhËn. Còng nh− viÖc tiÕp nhËn c¸c lÔ thøc, cång chiªng ®−îc tiÕp nhËn vµ diÔn tÊu trong nhµ thê, nhµ nguyÖn trong mét, hai thËp kû trë l¹i ®©y ë nh÷ng dÞp lÔ träng, vµ hä coi ®ã lµ mét phÇn trong ®êi sèng v¨n hãa Tin lµnh cña gi¸o d©n theo
®¹o. NhiÒu gi¸o d©n vÉn “say s−a” víi tiÕng cång, tiÕng chiªng cña d©n téc bªn c¹nh viÖc thê ph−îng Chóa. Cëi më, tiÕp nhËn vµ hßa hîp víi v¨n hãa cæ truyÒn chÝnh lµ mét ®Æc ®iÓm cña ®¹o Tin lµnh, miÔn sao viÖc ph¸t triÓn tÝn ®å, më réng gi¸o phËn ®−îc nh©n lªn th× viÖc sö dông, thùc hµnh mét sè gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng vÉn ®−îc ®¹o Tin lµnh chÊp nhËn.
Ph−¬ng thøc rao gi¶ng tin mõng ®−îc c¸c môc s−, truyÒn ®¹o tËn dông triÖt ®Ó tõ viÖc ch¾t läc nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa cña ng−êi £ §ª, nh−: sö dông ng«n ng÷ cña
®èi t−îng tiÕp cËn, lèi nãi vÇn; x©y dùng c¸c m¹ng l−íi liªn kÕt nhá, tranh thñ vai trß cña dßng hä vµ nh÷ng ng−êi cã uy tÝn ë trong d©n téc nh− giµ lµng, tr−ëng bu«n, tr−ëng dßng hä... ®Ó ph¸t triÓn gi¸o d©n.
Bªn c¹nh ®ã lµ m« h×nh nhãm tÝch cùc nh−: nhãm Êu nhi, phô n÷, thanh niªn, trung niªn, phô l·o...(*) ®−îc khai th¸c triÖt ®Ó víi mong muèn duy nhÊt lµ t¹o
®−îc nhiÒu h¬n nh÷ng tuyªn truyÒn viªn vÒ ®¹o vµ mêi ®−îc ng−êi theo ®¹o. Thêi kú tr−íc ®©y, hä cßn dïng ®éi ngò “chøng
(*)Mçi nhãm cã: Tr−ëng nhãm, Phã tr−ëng nhãm, Th− ký vµ Thñ quü. §©y lµ nh÷ng thµnh viªn sèt s¾ng trong viÖc tuyªn truyÒn ®¹o, mêi gäi tÝn
®å míi.
®¹o viªn” kÕt hîp víi ph−¬ng thøc “vÕt dÇu loang” ®Ó ph¸t triÓn tÝn ®å, thùc chÊt c¸c ban, nhãm hiÖn nay lµ b−íc ph¸t triÓn tiÕp sau cã hÖ thèng vµ quy cñ h¬n cña
“ban chøng ®¹o” trong qu¸ khø.
Kh«ng gian, thêi gian vµ ®Þa ®iÓm sinh ho¹t t«n gi¸o cña ng−êi £ §ª còng nh− c¸c téc ng−êi kh¸c theo Tin lµnh ë T©y Nguyªn mang nhiÒu nÐt gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng. Sù uyÓn chuyÓn, linh ho¹t, kho¸ng ®¹t chÝnh lµ yÕu tè phï hîp víi t©m thøc cña céng ®ång £ §ª. Víi hä, sù gß Ðp, bã buéc theo c¸c khu«n phÐp sÏ biÕn thµnh trë lùc cña c¸c ho¹t ®éng. N¾m râ ®Æc ®iÓm nµy, ®¹o Tin lµnh “chÊp nhËn” sù tho¶i m¸i cña tÝn ®å, n¬i nµo cã thËp tù tøc lµ mäi ng−êi cã thÓ cÇu nguyÖn; ®iÓm sinh ho¹t cã thÓ ë nhµ thê, nhµ nguyÖn, nhµ cña mét tÝn ®å, trªn rÉy hoÆc ë bÊt kú ®Þa ®iÓm nµo thÝch hîp víi
®iÒu kiÖn cña ®¹i bé phËn céng ®ång. Vµ dÜ nhiªn, Chóa còng cã mÆt ë ®ã ®Ó chøng gi¸m cho hä. §©y lµ ®Æc ®iÓm phï hîp víi t©m thøc vµ thãi quen sinh ho¹t cña ng−êi
£ §ª, v× vËy, hä dÔ dµng chÊp nhËn Chóa vµ ®Õn gÇn víi Chóa h¬n.
4. Mét sè vÊn ®Ò ®Æt ra
- Sù mai mét c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng ®·, ®ang vµ sÏ diÔn ra ®èi víi v¨n hãa cæ truyÒn cña ng−êi £ §ª. §©y lµ vÊn ®Ò dÔ nhËn biÕt vµ t×m thÊy nh÷ng dÊu hiÖu cña nã. Xu thÕ nµy ngµy cµng diÔn tiÕn m¹nh h¬n, réng h¬n vµ ®a diÖn h¬n víi c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa cña ng−êi £ §ª ë T©y Nguyªn. C¸c gi¸ trÞ Êy mÊt ®i bëi niÒm tin vµo c¸c gi¸ trÞ míi; hÖ thèng thÇn quyÒn ®· thay ®æi tõ tÝn ng−ìng hån linh sang t«n gi¸o ®éc thÇn víi sù trÞ v×
duy nhÊt lµ chóa. Do ®ã, viÖc b¶o l−u c¸c yÕu tè v¨n hãa truyÒn thèng trong t×nh h×nh míi ngµy cµng khã kh¨n h¬n, nãi c¸ch kh¸c, nã ®· trë thµnh trë lùc lín nhÊt ®èi víi c«ng t¸c b¶o tån, ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng cña c¸c téc ng−êi, trong ®ã, v¨n hãa £ §ª lµ mét vÝ dô ®iÓn
h×nh. V× vËy, cÇn cã nh÷ng chÝnh s¸ch vµ biÖn ph¸p b¶o tån c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng tèt ®Ñp, cßn phï hîp mét c¸ch cô thÓ, thùc chøng vµ ph¶i coi ®ã lµ nhiÖm vô träng t©m cña c¸c ®¬n vÞ qu¶n lý vÒ v¨n hãa.
- Sù ®an xen vµ lai c¨ng v¨n hãa. Qu¸
tr×nh giao l−u, tiÕp biÕn v¨n hãa lµ hiÖn t−îng phæ biÕn vµ gÇn nh− kh«ng thÓ ng¨n c¶n sù ph¸t triÓn cña chóng. Gi÷a niÒm tin cò vµ míi ®· cã sù xen cµi, thËm chÝ lµ lai c¨ng, hçn t¹p v¨n hãa, bëi sù tiÕp nhËn m¹nh, yÕu; chän läc vµ chän läc kÐm ë c¸c ®èi t−îng tiÕp nhËn kh¸c nhau.
Theo ®ã, líp ng−êi giµ th−êng Ýt tiÕp nhËn v¨n hãa míi, t«n gi¸o míi, nªn cßn b¶o l−u nhiÒu gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng;
líp trung niªn ®· chuyÓn biÕn cã tiÕp nhËn t«n gi¸o míi nh−ng cã chän läc vµ kh¸ dÌ dÆt; líp thanh niªn tiÕp nhËn m¹nh mÏ vµ Ýt chÞu ¶nh h−ëng tõ v¨n hãa cæ truyÒn. Vµ ®©y còng lµ líp ng−êi mang nhiÒu biÓu hiÖn cña sù lai c¨ng v¨n hãa víi c¸c biÓu hiÖn nh−: ng«n ng÷ pha t¹p gi÷a tiÕng £ §ª, tiÕng ViÖt vµ c¶ tiÕng Anh; hä ®· mÆc quÇn ¸o theo ng−êi ViÖt, kh«ng cßn mÆc trang phôc truyÒn thèng trõ nh÷ng lóc biÓu diÔn v¨n nghÖ; nhuém tãc xanh, ®á, vµng, tÝm,...
- Sù tiÒm Èn nguy c¬ mÊt an ninh chÝnh trÞ vµ an toµn x· héi. Trªn thùc tÕ, b¶n chÊt cña c¸c t«n gi¸o ®Òu h−íng con ng−êi tíi ®iÒu hay, lÏ ph¶i vµ hoµn thiÖn h¬n tÝnh c¸ch, nh©n phÈm cña con ng−êi.
Tuy nhiªn, ë T©y Nguyªn ®· cã viÖc c¸c thÕ lùc thï ®Þch lîi dông t«n gi¸o ®Ó tËp hîp quÇn chóng, g©y chia rÏ néi bé, ra yªu s¸ch ®ßi quyÒn lîi... ®em gi¸o d©n lµm b×nh phong cho ©m m−u chÝnh trÞ. Mét sè gi¸o d©n v× nhÑ d¹ ®· tin vµ nghe theo sù lõa phØnh ®ã g©y mÊt an ninh, an toµn x·
héi ë ngay chÝnh n¬i m×nh c− tró. V× vËy,
§¶ng vµ Nhµ n−íc ta cÇn ®Êu tranh lµm râ ©m m−u, thñ ®o¹n chÝnh trÞ lîi dông t«n gi¸o cña c¸c thÕ lùc ph¶n ®éng, kiªn
quyÕt lo¹i trõ nh÷ng phÇn tö cùc ®oan g©y rèi lµm ph−¬ng h¹i tíi ®êi sèng cña nh©n d©n.
5. Mét sè kiÕn nghÞ nh»m b¶o tån v¨n hãa ng−êi £ §ª ë T©y Nguyªn
- CÇn thùc hiÖn tèt Ph¸p lÖnh Thùc hiÖn d©n chñ ë x· ph−êng, thÞ trÊn (Ph¸p lÖnh sè 34/2007/PL-UBTVQH11); kÞp thêi tuyªn truyÒn chñ tr−¬ng, ®−êng lèi cña
§¶ng vµ chÝnh s¸ch ph¸p luËt cña Nhµ n−íc ®Õn ®ång bµo c¸c d©n téc; thùc hiÖn tèt ChØ thÞ sè 12/2000/CT-TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ t¨ng c−êng c«ng t¸c d©n vËn; thùc hiÖn cã hiÖu qu¶ QuyÕt
®Þnh sè 253/Q§-TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ Phª duyÖt §Ò ¸n “Mét sè gi¶i ph¸p cñng cè, kiÖn toµn chÝnh quyÒn c¬ së vïng T©y Nguyªn”; ®Æc biÖt lµ c«ng t¸c phæ biÕn vµ triÓn khai thùc hiÖn tèt chØ thÞ sè 01/2005/CT-TTg ngµy 4/2/2005 cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ mét sè c«ng t¸c ®èi víi ®¹o Tin lµnh.
- Thùc hiÖn c«ng t¸c s−u tÇm, thèng kª, ph©n lo¹i c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa. Trong ®ã c«ng t¸c s−u tÇm ph¶i ®−îc quan t©m ®Çu tiªn v× thùc tÕ cho thÊy nh÷ng nghi lÔ cã gi¸ trÞ v¨n hãa téc ng−êi ®· vµ ®ang mÊt
®i nhanh chãng. CÇn tiÕn hµnh nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu s−u tÇm mang tÝnh tæng thÓ, kÕt hîp b¶o tån v¨n ho¸ víi x©y dùng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi. Th−êng xuyªn trao ®æi nh÷ng ý t−ëng hay trong viÖc b¶o tån nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ téc ng−êi ®· ®−îc thùc tÕ kiÓm nghiÖm, ®Ó kÕ thõa c¸i hay, nÐt ®Ñp trong ®êi sèng v¨n hãa cña ®ång bµo ë m«i tr−êng biÕn ®æi hiÖn nay.
- Chó träng x©y dùng c¬ së h¹ tÇng, ®Æc biÖt lµ hÖ thèng ®−êng giao th«ng liªn bu«n, liªn x·, t¨ng c−êng x©y dùng tr−êng líp vµ
®éi ngò gi¸o viªn, nh»m ®¸p øng nhu cÇu n©ng cao d©n trÝ cña ng−êi d©n, cã vËy míi dÇn lo¹i bá ®−îc nh÷ng quan niÖm vµ tËp tôc kh«ng cßn phï hîp ra khái ®êi sèng
ng−êi d©n. T¨ng c−êng tuyªn truyÒn, gi¸o dôc thuÇn phong mÜ tôc, lµm cho mäi ng−êi hiÓu vµ tù b¶o vÖ nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa téc ng−êi.
- X©y dùng chÝnh s¸ch ®·i ngé phï hîp cho c¸c nghÖ nh©n, nh÷ng ng−êi ®ang l−u gi÷ sèng ®éng nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa téc ng−êi. Bëi hä ®ang dÇn Ýt ®i vµ nh− vËy sÏ
®em theo nh÷ng tri thøc téc ng−êi vÒ víi tæ tiªn. §ång thêi, cÇn cã chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch c¬ chÕ trao truyÒn hiÓu biÕt cho con ch¸u, ®©y lµ biÖn ph¸p b¶o tån ®éng tÝch cùc, −u viÖt h¬n viÖc b¶o tån tÜnh mµ chóng ta vÉn lµm.
- B¶o tån m«i tr−êng sinh ho¹t v¨n hãa truyÒn thèng, nh−: nhµ dµi, rõng, kh«ng gian bu«n lµng. Trong thùc tÕ hiÖn nay b¶n lµng ®ang bÞ pha trén, ph¸ vì cÊu tróc truyÒn thèng bëi viÖc xen c−, céng c−.
Nh÷ng ng«i nhµ dµi cña ng−êi £ §ª kh«ng cßn, ®ång nghÜa víi m«i tr−êng sinh ho¹t v¨n hãa còng bÞ ph¸ vì kÐo theo hµng lo¹t nh÷ng ph¶n øng d©y chuyÒn lµm cho kh«ng gian c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa dÇn mÊt ®i.
- T¹o dùng l¹i nh÷ng sinh ho¹t céng
®ång truyÒn thèng tèt ®Ñp ®· mÊt ®i hay
®ang bÞ suy gi¶m. §©y lµ viÖc lµm mang tÝnh chÊt t×nh thÕ, nh−ng còng sÏ h÷u Ých nÕu viÖc phôc dùng vµ thùc hiÖn c¸c nghi lÔ ®−îc chÝnh chñ thÓ tiÕn hµnh d−íi sù t−
vÊn, hç trî cña c¸c nhµ khoa häc vµ nhµ qu¶n lý v¨n hãa, tÝn ng−ìng.
- VËn dông linh ho¹t, s¸ng t¹o c¸c ho¹t ®éng cña c¸c tæ chøc x· héi víi gi¸o
®oµn t¹o ra mèi liªn hÖ mËt thiÕt gi÷a chÝnh quyÒn vµ t«n gi¸o; båi d−ìng kiÕn thøc vÒ chÝnh s¸ch ®èi víi T«n gi¸o, chÝnh s¸ch ®èi víi ®¹o Tin lµnh cña §¶ng vµ Nhµ n−íc ta hiÖn nay cho c¸n bé, tr−ëng bu«n, bon, giµ lµng ®ang c«ng t¸c, lµm viÖc, ho¹t ®éng ë vïng cã ®ång bµo theo t«n gi¸o.
- Thùc hiÖn c«ng t¸c kÕt nghÜa bu«n bon, tiÕp tôc thùc hiÖn tèt viÖc kÕt nghÜa
gi÷a c¸c c¬ quan ®¬n vÞ cÊp tØnh, cÊp huyÖn víi c¸c bu«n, bon coi ®©y lµ nhiÖm vô chÝnh trÞ th−êng xuyªn cña c¬ quan
®¬n vÞ; th−êng xuyªn cö c¸n bé c«ng chøc tham gia c¸c ho¹t ®éng t¹i c¸c bu«n, bon
®Ó s©u s¸t ®ång bµo h¬n, n¾m b¾t ®−îc t×nh h×nh kinh tÕ x· héi ë tõng bu«n, bon, gióp ®ì ®ång bµo s¶n xuÊt, x©y dùng ®êi sèng v¨n hãa, tuyªn truyÒn chñ tr−¬ng,
®−êng lèi cña §¶ng vµ chÝnh s¸ch, ph¸p luËt cña Nhµ n−íc vµ quan träng nhÊt lµ x©y dùng vµ cñng cè ®éi ngò c¸n bé bu«n, bon gãp phÇn x©y dùng vµ cñng cè chÝnh quyÒn
TµI LIÖU THAM KH¶O
1. Ban §¹i diÖn Tin lµnh tØnh §¾k L¾k (2012), Kû yÕu: Kû niÖm 80 n¨m Tin lµnh truyÒn ®Õn §¾k L¾k, §¾k L¾k.
2. Lª Hoµng Phu (1974), LÞch sö Héi th¸nh Tin lµnh ViÖt Nam, Trung t©m nghiªn cøu Phóc ©m, Sµi Gßn.
3. NguyÔn V¨n Th¾ng (2010), “Vai trß cña thiÕt chÕ c¬ së trong ph¸t triÓn bÒn v÷ng ë T©y Nguyªn”, t¹p chÝ Khoa häc x· héi ViÖt Nam, sè 6, tr.90-103.
4. NguyÔn V¨n Th¾ng (2012), “§µo t¹o nh©n lùc ë T©y Nguyªn hiÖn nay”, t¹p chÝ Khoa häc x· héi ViÖt Nam, sè 7, tr.54-62.
5. V¨n phßng Ban ChØ ®¹o T©y Nguyªn (2009), “Mét sè t− liÖu vÒ kinh tÕ-x·
héi T©y Nguyªn vµ c¸c huyÖn miÒn nói gi¸p T©y Nguyªn”, tr.65.
6. Xem bµi: NguyÔn Xu©n Hïng (2010),
“TruyÒn gi¸o Tin Lµnh n¬i c¸c d©n téc Ýt ng−êi ë vïng Nam Tr−êng S¬n - T©y Nguyªn tõ khëi ®Çu cho ®Õn n¨m 1975”, trong: Kû yÕu Héi th¶o: “Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ®¹o Tin lµnh ë ViÖt Nam tõ n¨m 1911 ®Õn n¨m 1975”, do ViÖn Liªn kÕt toµn cÇu, ViÖn nghiªn cøu T«n gi¸o vµ Héi ViÖt - Mü ®ång tæ chøc.
