T U TU'ONG DAO D U C CUA D.DIDEROT
L U O N G M Y V A N <*^
Mac dil khong thupc triidng phdi dgo diic hgc (moralihtes), nhiing Diderot • nhd trie't hgc tieu biiu cua trdo liiu Khai sdng Phdp • da de lgi nhiiu tii tiidng dgo diic dgc sdc vd cd vai tro gdi md rdt ldn cho cdc suy tii dgo diic sau ndy. Bd Id tii tiidng ve nguon gd'c cua dgo dde, cdc phgm trii dgo diic dgc triing (long dam me, sii nhiet tinh, hgnh phuc, diic hgnh), vd quan diem ve nhiing tdc dpng cua xd hpi dd'i vdi dgo diic. Ciing vdi cdc nhd triet hgc khde cting thdi, Biderot da gdp phdn khdng nho trong viec tgo dUng tii tiidng trief%gc ddo dde Khai sdng Phdp, mpt trong nhQng thdi ky quan trgng cua lich sd triet hgc dgo dde phiidng Tdy.
\enis Diderot (1713-1784) la mdt trong nhflng n h a tfl tfldng t i e u bieu cua / triet hgc K h a i s a n g P h a p , ngfldi dflng d i u p h a i Bach k h o a t o a n thfl. Tfl tfldng cua Diderot - eung nhfl eua eac n h a K h a i s a n g P h a p ndi e h u n g - h i e n dang n h a n dfldc sfl " q u a n t a m " trd lai trong gidi n g h i e n cflu t r i e t bgc. S a u mgt thdi gian dai chiu a n h hfldng cua nhflng da'u t r a n h ve m a t ly l u a n c h i n h tri, gid day, ngfldi t a lai t i m t h i y t r o n g tfl tfldng cua eac n h a K h a i s a n g ndi c h u n g va tfl tfldng cua Diderot ndi r i e n g mgt sudi ngudn mdi m e cho nhflng s u y tfl h i e n dai.
Ve n e n t a n g t h e gidi q u a n cua Diderot, ndi b a t nha't la t i n h c h i t duy vat, vd t h i n va duy ly ro net. "Diem x u i t p h a t cua triet hgc Diderot la sfl thfla n h a n t i n h v a t cha't eua t h e gidi"(l). Nhflng q u a n diem duy v a t ciia Diderot dfldc p h a n tich r i t ky trong cac sach giao k h o a t r i e t hgc v a cac tac p h a m c h u y e n luein eua n h i e u tac gia d d c nfldc xa hgi c h u n g h i a trfldc day, nhfl nhflng tfl tfldng ve v a t c h i t , v a n dgng, ve q u a n h e gifla l i n h h d n va t h e xae, nhflng q u a n n i e m t r o n g l i n h •viic ly l u a n n h a n
thflc, v.v..(2) O n g la mgt n h a duy v a t k i e n d i n h va cd de duy ly s i c sao. Vdi n e n t a n g t h e gidi q u a n nhfl vay, nhflng q u a n diem cua Diderot t r o n g l i n h viic dao dflc eung m a n g t i n b d u y vat, t h e t u c va duy ly.
1. V e n g u o n go'c c u a d a o dufc
Q u a n n i e m phd b i e n d c h a u Au trfldc thdi ky K h a i s a n g coi dao dflc cd n g u d n gd'c tfl C h u a Trdi - n g u d n gd'c tdn giao.
Didu n a y dfldc ly giai m d t each ddn gian:
n e u con ngfldi la t a o v a t cua Chua, cd n g u d n gd'c tfl sfl s a n g t a o t h i n t h a n h , t h i dao dflc - v a n de dac b i e t ngfldi - dfldng n h i e n p h a i x u i t p h a t tfl C h u a . T o a n bg eac v i n de dao dflc d e u g a n lien mdt each c h a t ehe vdi cac giao ly tdn giao. T a t n h i e n k h d n g p h a i den t a n thdi Diderot, ngfldi t a mdi t i m each gd dao dflc r a khdi t h i n hgc. Viec l a m n a y d a dfldc thflc h i e n
(*) Thac si, Vien Triet hpc, Vien Khoa hpc xa hpi Viet Nam.
(1) Vien Trie't hpc, Vien Han lam Khoa hpc Lien Xo. Lich sii triet hgc. Triet hoc Khai sdng tii ddu thek^ XVII deh the ky XIX. Nxb Sii that. Ha Npi, 1962, tr.l27.
(2) Xem: Vien Trie't hpc, Vien Han lam KLoa hpc LienXo. Scfd,tr.l35.
LU'ONG MY V A N
bdi nhflng nha vd t h i n cua thdi ky d i u Can dai, dien hinh la Spinoza. Cho den the ky XVIII, chau Au da cd vai the ky da'u tranh nham dfla dao dflc thoat khdi nhflng rang budc tdn giao. Tham gia vao
•viec luan chflng cho ngudn gd'c phi tdn giao eiia dao dflc, Diderot ed it nha't hai xuit phat diem quan trgng: nhflng dieu
"mit t h i y tai nghe", tfl thflc te cugc sd'ng tdn giao dfldng thdi va nhflng quan niem sieu hinh hgc cua dng.
Dfldng thdi Diderot, tdn giao van cd mdt dia vi dae biet trong xa hgi, ma thflc te "ba dang d p " la mdt minh chflng qua rd rang. Nhflng ddi sd'ng tdn giao, do anb hfldng cua nhflng dao ldn manh me cua xa hdi, da bdc Id tinh chat dao dflc gia eua nd.
Trong khdng it cac tac pham cua Diderot, dac biet trong Nd tu si, ta thay nhflng nhan vat t h i y tu bien chit, nhflng boat dgng phi nhan tinh dien ra trong nhflng nha tu kin - ndi d cua eac con chien dfldc coi la hien dang ddi minh phung sfl dflc Chua Trdi(3). Trong cai nhin eua Diderot, nha thd, ndi truyen ba thfl dao dflc b i t ngudn tfl Thien Chua, da the hien tinh eha't phan dao dflc eua nd - it nhat la trong thdi ky ay. Dieu nay d i n den hai he qua: sfl xae thflc va tinh tham quyen cua nhflng ehuan mflc dao dflc mang tinh tdn giao bi nghi ngd; sau xa hdn, dao dflc cd the khdng phai x u i t phat tfl Chua Trdi va mang ban chit thanh t h i n .
Nhflng b l n g chflng thflc te cang khang dinh cho sfl phan dd'i cua Diderot ddi vdi quan diem ve ngudn gd'c tdn giao eua dao dflc. Sfl phan dd'i nay b i t ngudn sau xa tfl nhflng quan diem the gidi quan, xuyen sud't cac quan diem ve nhan sinh eua dng.
Khdi d i u eua triet hoc Diderot la sfl
khang dinh tinh vat c h i t cua the gidi:
"the gidi la mgt toan the vat chat. Tfl nhien quy tu lai chi la mgt thflc the vat chit (...). Vat chit, khdng trdng rdng, dfldc tao thanh tfl nhflng phan tQ khdng ddng nhat (khdng c6 hai phan tQ gidng het nhau). Sfl van dgng la hoan toan mang tinh vat chit, nghia la nd tfl van dgng ma khdng d n den mgt xung dgng t h i n thanh nao ea"(4). The gidi hflu ed ed ngudn gd'c tfl va cd md'i quan he chat ehe vdi the gidi vd cd. Con ngfldi ve mat sinh hgc cung la mgt m i t xich trong tfl nhien vd tan. Y thflc cua eon ngfldi phu thude vao the xae cua nd: "Sflc khoe td't x l u anh hfldng de'n triet hgc cua chung ta", trong Thu gdi Vialet, Diderot da •viet nhfl vay.
Cd the tha'y qua do, vai trd cua d e Iflc Ifldng sieu nhien bi loai bd. The gidi tfl nhien va con ngfldi ed the tfl "xoay sd" ma khdng d n den t h i n thanh. Va khi cae Iflc Ifldng sieu nhien khdng cdn ly do de tdn tai, thi thfl dao dflc bat ngudn tfl nhflng lute Ifldng a'y cung khdng the cdn nfla.
Khi bac bd ngudn gd'c tdn giao eua dao dflc, Diderot da cd cd sd de xay dflng mgt quan niem khae, tfl nhien chu nghia (trong trfldng hdp nay, ed nghia la duy vat chu nghia(5)) ve ngudn gd'c cua dao
(3) Xem: A.F.Prevost, D.Diderot, P.Merimee. Bdy truyen ngdn hay cua Phdp, t . l . Nxb Hpi Nha van.
Ha Npi, 1999, tr.350-352.
(4) QJette Kixiadio.Zfefcrofc httpfas.chilosochie&ee&'didacitiJip (5) Trong Bdch khoa todn thU, Diderot da noi ve sii tUdng ddng gifla "ngiidi theo chu nghia tu nhien"
va "ngiidi duy vat" nhii sau: "NgUdi ta cung dung t i ngudi theo chd nghla tU nhien de chi nhflng ngfldi khong tin vao Chua, ma tin rang chi c6 mpt thflc the vat chat, cd vo van nhflng thupc tinh quan trpng nhfl dp dai, rpng, sau, va theo dung nhflng thupc tinh do ma hoat dpng y nhfl chung ta nhin thay trong tfl nhien; ngUdi theo chu nghla tU nhien nhfl vay ddng nghia vdi v6 thdn, theo quan diem cua Spinoza, ngUdi theo chu nghla duy vdt, v.v."
dflc. Do dao dflc la va'n dd thude ve con ngfldi, nen con ngfldi sinh ra tfl dau tbi cac va'n de dao dflc b i t d i u tfl dd, eon ngfldi mang ban chat nao thi dao dflc dfldc xay diing tren nen tang dd.
Nhu tren da ndi, Diderot quan niem rang con ngUdi la mdt bg phan ciia ehudi tien hoa tii nhien ("chuoi vat the" - chaine des etres - nhU each dung tfl eua dng), con ngfldi thugc ve tut nhien, cd ngudn gd'c tfl tfl nhien, ed ban c h i t tfl nhien: "chung ta la mdt bg phan ket dinh cua mgt ehudi •vi dai nhflng nguyen nhan va ket qua, va khdng phai la "nguyen nhan d i u tien" - theo nghia la thfl khdng dfldc tao ra tfl nguyen nhan nao khac" (6).
Nhfl vay, dao dflc dfla tren ed sd ban chat tfl nhien cua con ngfldi. Nhflng ehuan mflc dao dflc, nhflng danh gia dao dflc, cae quan h$ dao dflc phai tuan theo cd sd a'y. De biet mgt sfl •viee, mdt vat trong quan he vdi con ngfldi la td't hay xlu, la thien hay ac, v.v., phai tfl ban chat tfl nhien eua con ngfldi ma phan xet. Day cung la quan diem phd bien eua eac nha Khai sang the ky XVIII - lay ban chat tfl nhien cua con ngfldi lam diem tfla xem xet cac van de xa hgi va nhan sinh.
Loai bd tinh c h i t than thanh d ngudn gd'c cua dao dflc, Diderot cung vdi cac nha Khai sang khac da dfla dao dflc trd lai vi tri la linh vfle y thflc xa hgi eua con ngfldi, thudc ve con ngfldi cd ban tinh tfl nhien. Tfl do, cac v i n de dao dflc dfldc quan niem theo each thflc khae vdi nhflng quan niem dao dflc hgc trUdc dd, trong thdi ky Trung cd.
2. Q u a n n i e m ve sii say m e
Mdt trong nhflng pham tru ehu chd't trong suy tU dao dflc cua Diderot la pham
tru "say me" (passion). Chi rieng dieu nay da eho thay tinh c h i t tfl nhien chu nghia ro ret trong tfl tfldng dao dflc cua dng.
Cung d n ndi them rang, day la quan diem khdng chi cd trong tfl tfldng cua Diderot, ma ca trong mgt so' nha Khai sang khac.
Van de ve sfl say me, gid'ng nhfl nhflng v i n de khac thugc linh viic dao dflc trong triet bgc Diderot, cung x u i t phat tfl nhflng quan niem "sieu hinh hgc". Theo Diderot, the gidi la ed tinh vat chit, khdng cd gi ngoai vat chat dang tdn tai va van ddng. Quan diem duy vat nay ddi hdi ngfldi theo nd phai chflng minh dfldc v i n de van ddng mgt each duy vat — neu khdng cd than thanh, thi cai gi se khie'n the gidi van dgng, hay ndi each khac, van dgng phat sinh tfl dau, cai gi tao nen sfl chuyen ddng, sfl bien hoa, sfl da dang khdng cung cua the gidi? Diderot khdng ne tranh van de nay. Theo dng, van dgng khdng the tach rdi vat chit: "that la vd ly khi ndi r i n g vat c h i t ed sfl dd'i lap thflc te vdi ^van dgng'X?). Qng khang dinh:
"Nguyen tfl lam eho the gidi chuyen dgng;
khdng cd gi dung hdn nguyen ly ly, dieu dd cung dung nhfl nguyen ly cho rang nguyen tfl la do the gidi lam cho chuyen dgng; vi nguyen tii cd Iflc rieng cua nd, cho nen nd khdng the khdng hoat dgng"(8).
"Nguyen tfl cd Iflc rieng cua nd", dd la mgt each dien dat khac cua pham tru
(6) Sophie Audidiere. Sa vie. http://www.univ- paris7.fr/diderot/presentation/savie. html
(7) Diderot. Principes philosophiques sur la matiere et le mouvement. http://perso.orange.fr/dboudin/ Diderot/
index.html
(8) Vien Trie't hpc, Vien Han lam Khoa hpc Lien Xo. Scfd, tr.l29.
LUONG MY V A N
"nang Ifldng tfl nhien" (energie de la nature). Mgi vat trong the gidi nay deu cd nang Ifldng tfl nhien (nang Ifldng vdi tfl each ban chit, nang Ifldng ed tinh tfl nhien), la cai lam cho vat van ddng, tac dgng vao vat khae va qua dd ca •vu tru van ddng va bien dd'i. Nang Ifldng tfl nhien cd trong mgi vat the va hien tfldng, dfldi nhflng hinh thflc khae nhau, cd sfl chuyen hoa l l n nhau. Mdt trong nhflng hinh thflc cua nang Ifldng tfl nhien d con ngfldi la sfl say me. Nhfl vay, sfl say me theo each ly giai cua Diderot la mgt thfl xung nang tfl nhien, hoan toan mang tinh cha't tfl nhien, tflc la phi tdn giao (khdng t h i n thanh, khdng ma quy). Sfl say me la mdt thudc tinh s i n cd cua con ngfldi, nd khien cho con ngfldi van dgng, tiep xuc, cd quan he vdi the gidi, thuc day the gidi eung van ddng va tien trien.
Diderot luan chflng cho tinh chat tfl nhien eua sfl say me trfldc tien la de chd'ng lai sfl ap dat cua tdn giao, hay ndi hep bdn la sfl ap dat cua giao ly tdn giao, eua ehuan mflc dao dflc cQa nha thd len cudc sd'ng cua con ngfldi. Tdn giao thdi dd coi say me la mdt thfl tdi ldi ma ma quy da dfla lai cho con ngfldi, lam cho con ngfldi xa rdi Chua; con ngfldi d n phai loai bd nd mdi ed the ed mgt ddi sd'ng dflc hanh. Dflng vflng tren lap trfldng tfl nhien ehu nghia ve mat dao dflc cua minh, Diderot phan ddi quan diem dd eua tdn giao: "Dfl dinh buy hoai nhflng say me la dinh cao eua sfl dien rd. Cai ke hoach dep de dd cua. ngfldi sflng dao, dang rat mflc bflt rflt, la de khdng cdn mong fldc gi, khdng cdn yeu d i gi, khdng cdn cam thay gi, va nhfl vay neu ke hoach thanh cdng ngfldi dd se trd thanb mdt
quai vat that sfl"(9). Nghia la, say me la mdt thfl nang Ifldng tfl nhien, khdng the nao xoa bd bang ly tri hay b l n g sfl hanh xae va eung khdng d n phai xoa bd nd.
Tim each kim ham hoae xoa bd nhflng say me, tflc la di ngfldc lai ban tinh tfl nhien, pha vd nhflng quy luat tfl nhien va dieu dd khdng the khdng mang lai nhflng hau qua tai hai.
Theo Diderot, say me nen dfldc tfl do the hien. Nang Ifldng tfl nhien - sfl say me - neu dfldc the hien tfl do se dfla lai sfl can bang "tfl nhien" cho con ngfldi, dem lai hanh phuc; va neu dfldc hfldng vao nhflng muc dieh td't dep, nd co the trd thanh ngudn gd'c cua sfl sang tao va tien bd: "chi cd nhflng sfl say me, hdn the nfla, nhflng say me cao ca, mdi cd the khien cho tam hdn dfldc nang len ddn nhflng dieu •vi dai. Khdng cd chung, khdng ed nhflng dinh cao, du la trong phong tuc tap quan hay trong ddi sdng tri thflc;
nghe thuat quay lai thua thd dai, va dflc hanh trd thanh tun mun"(10).
Pham tru sfl say me dfldc sii dung theo nghia tfldng dfldng vdi pham tru sfl nhiet tinh (enthousiasme). Nhiet tinh eung la hinh thflc bieu hien, mang tinh tinh t h i n , eua nang Ifldng tfl nhien. Khi nhiet tinh phat 16, nd se lam cho eon ngfldi ed dfldc mgt sflc manh y chi ma trong nhflng hoan canh thfldng nhat ngfldi ta khdng the cd; sflc manh a'y ket hdp vdi ly tri sang sud't hoac tai nang se tao nen nhflng ket qua khdng ngd. Theo Diderot, chi cd sfl nhiet tinh mdi tao nen nhflng bfldc
(9) Diderot. Pensees philosophiques. httpy/pprsn.pran^ fi./
dboudin/Diderot4ndex.html
(10) Diderot. Pensees philosophiques. htl dboudin/E)iderot&idex.html
tien trien vfldt bac trong nghe thuat, khoa hgc va triet hgc. Ngfldi dgc tac pham Chdu dng Rameau se khdng the quen dfldc nhflng trfldng doan J.-F.Rameau the hiSn tai nang am nbac eua minh: "Han bat d i u say sfla va khe khe hat. H i n cang say sfla thi cang eao gigng hdn; tie'p den la tay chan mua may, net mat dieu bg, than the van veo (...). Han nhao trdn lung tung vdi nhau ba chuc ca khuc Italia, Phap, bi kich, hai kich, du mgi loai tinh each; khi thi bang gigng t r i m t r i m , b i n -xudng tan am phu; khi thi gao len va cd' bat ehflde gigng kim, b i n xe toang khdng trung cao vdi vdi, (...). Lfle nay h I n la mdt thieu nfl dang khde va h I n diln ta mgi ve nung niu; lue khac b i n la tu si, ban la dng vua, b i n la bao chua, ban doa dim, h I n ra lenh, ban ndi ndng; ban la nd le, ban tuan lenh; ban diu di, b i n budn r i u , b i n than van, b i n cfldi; chang bao gid sai gigng, sai nhip, sai nghia cac ngdn tfl va sic thai cua ca khue"(ll). Dd la bieu hien eua ldng nhiet tinh eao do, ma Diderot khdng giau giem sfl kham phuc. Ldng nhiet tinh dem lai c h i t thd cho cugc sd'ng, cflu cugc sd'ng ra khdi sfl te nhat va budn chan, mac du ddi lue - thai qua - nd la ngudn gdc cQa nhflng dau khd cua ke mang nd. O day, Diderot td ra la ngfldi phan tich tam ly sau sic. Cd le •vi vay ma nhflng luan diem cua dng ve dao dflc ludn sd'ng dgng va khdng bao gici khd khan.
Trong cam hflng cua Rameau, trong nhflng bieu hien l y cua long nhiet tinh, ngfldi ta dgc thay nhflng da'u hieu d i u tien cua quan diem ve sfl tha hoa (alienation).
Sfl tha hoa d day dfldc hieu theo nghia ly luan chfl khdng phai theo sfl phan xet thdng thfldng cua nhflng chuin mflc xa
hdi - khdng phai la sfl bien chit eua dflc hanh. Khi Rameau bi cudn vao cam hflng am nhac, anh ta quen mat ban than minh, dat qua mgt ben nhflng toan tinh, nhflng ehua chat cua cugc sd'ng. Rameau luc dd bien thanh mdt con ngfldi khac. Trang thai a'y, san pham cua sfl nhiet tinh hay ndi rdng hdn, cQa "nang Ifldng tfl nhien", cung ehinh la sfl "ngoai boa" cua con ngfldi - dem nhflng pham chat cua ban than dat vao mgt san pham "ben ngoai minh" do minh tao ra - do la y nghia d i u tien eua
"tha hoa" (bien thanh cai khac). Trong trfldng hdp eu the nay, sfl tha hoa dfldc hieu vdi y nghia tich cflc cua nd: con ngfldi
"ngoai boa" ban than de keo dai sfl sd'ng hflu ban cua minh, de lam nen sfl vinh cQu cua pham chat eua minh, thdng qua sfl •vinh cQu eua san pham ngoai boa. Cd sfl tha h o i nay mdi cd Heh sQ va sfl phat trien xa hgi.
Sau eung, cd the dat eau hdi: nhflng quan diem nhfl tren ve sfl say me rd rang la mang tinh duy cam ehu nghia, vay ed phai tfl tfldng dao dflc cua Diderot mang tinh duy cam, dd'i lap vdi duy ly nhfl tren da ndi hay khdng? Tren thflc te, Diderot x u i t phat tfl ddi hdi danh cho eon ngfldi quyen tfl do the hien "nang Ifldng tfl nhien", nhflng khdng cd nghia la dng yeu d u de eho due vgng tfl do budng tha va de cho tinh d m lan I t ly tri. Trong ddng suy tfl cQa Diderot, d i yeu d u chat che eua tinh than duy ly - dat mgi thfl d n t h i m tra dfldi anh sang nghiem khac cua ly tinb — khdng bao gid rdi bd vi tri trung tam. Ong •viet, ngay sau nhflng ldi tan
(11) Diderot. Chdu ong Rameau (Phung Van T i u dich). Nxb Tri t h i c , Ha Npi, 2006, tr.157-158.
LUONG MY V A N
dfldng sfl say me, rang: "sfl that, dde lap vdi nhflng y thich that thfldng cua tdi, ludn phai la thfldc do cua nhflng phan doan cua tdi"(12). Khdng cd gi la mau thuan trong nhflng lap luan cua Diderot, bdi theo dng, ly tri ma con ngfldi cd dfldc cung la mgt thugc tinh tfl nhien (phi tdn giao) eua con ngfldi; do vay, dat dd'i lap gifla ly tri va tinh cam tfl nhien la viec lam hoan toan vd ly, van de la phai de ehung vao dung •vi tri cua chung trong tinh t h i n cua con ngfldi.
3. Quan n i e m ve h a n h phuc
Quan niem ve hanh phuc cua Diderot cd nhflng net tfldng ddng ro ret vdi mgt nha triet hgc Co dai, ngfldi dfldc C M I c ggi la "nha Khai sang chan chinh va nhat quan" - Epicure. Diem trung tam trong hgc thuyet dao dfl'c cua Epicure la coi thu vui la cai thien, sfl dau khd la cai ac.
epicure cd vu cho cudc sd'ng tranh xa nhflng dau khd va tim kiem sfl thanh than cho the xae hay tam hdn. Theo dng, mgi hanh ddng deu cd the d i n den nhflng he qua vui ve (tich cflc) hay khd dau (tieu cflc); do vay, d n phai cd ly tri tinh tao va sang sudt vdi tfl each phfldng tien giup chflng ta phan biet dfldc nhflng he qua dd do banh ddng cua minh. Cd dfldc ly tri tinh tao thi se cd hanh phuc(13). Dao dflc bgc Epicure la dao dflc duy ly, dn hoa va trung dung, nd da anh hfldng trfle tiep den Diderot kbi dng xem xet nhflng v i n de ve banh phuc cua con ngfldi.
Nhfl tren chung ta da ndi, theo Diderot, viee dung y chi de chd'ng lai, kim ham sfl say me (nang Ifldng tfl nhien) cua con ngfldi ludn dem lai hau qua tai hai la sut dau khd trong ddi sd'ng hay khung khiep hdn la sfl lech lac ve mat tinh t h i n
cua con ngfldi. Nghia la, dd'i vdi Diderot, chdng lai ban tinh tfl nhien se dem den b i t hanh, ngfldc lai, thuan theo tfl nhien se khien cho eon ngfldi dam bao dfldc hanh phuc cua minh. Hanh phuc theo nghia td'ng quat n h i t la trang thai dat dfldc do sfl thuan theo ban tinh tfl nhien.
Quan diem nhfl vay hoan toan nhat quan vdi y kien ve ngudn gd'c tfl nhien eua dao dflc va nhflng luan diem ve sfl say me va nang Ifldng tfl nhien.
Cu the h o i hdn nfla luan diem hanh phuc la t h u a n theo ban tinh tfl nhien, Diderot viet: "Hgnh phdc la tfl dung d§
chi [trang thai ma d do] cai thien den vdi chung ta va cai ac rdi bd chung ta".
Hanh phuc la trang thai ehung ta ed dfldc cai thien, va cai thien dfldc dinh nghia "hoac la thd vui dem lai cho ta hanh phuc, hoac la nguyen nhdn cda thd vui"{14i). Nhfl vay, hanh phuc ed mgt quan he chat che vdi thu vui. Hanh phuc la cd dfldc thu vui va bd xa dfldc dau khd.
Luan diem nay dac biet tfldng ddng vdi tfl tfldng cua Epicure.
Tuy nhien, neu chi ket luan ddn gian
"hanh phuc la thuan theo ban tinh tfl nhien" nghia la ed dfldc thu vui va •vflt bd dfldc dau khd, thi con ngfldi cd le khdng khac gi cac loai vat khac trong boat dgng sd'ng, tham chi con vat cdn hanh phuc hdn •vi nhflng gi chung lam deu t h u i n tuy la "thuan theo tfl nhien". Diderot, cung
(12) Diderot. Pensees philosophiques. http://perso.orangR.fr/
dboudin/DiderotAndex.html
(13) Ataraxie - "hanh phuc" trong tfl tfldng cua Epicure, trong tieng Hy Lap cd nghia la sfl thie'u ving c i a me lam, t i c sfl sang suot.
(14) Diderot et DAlembert. Encyclopedie ou Dictionnaire raisonne des sciences, des arts et des metiers. hVtxyJI portail.atilf fr/ennyclopedie/Formulaire-de - recherpVig lit^n
nhfl nhflng nha Khai sang khac, nhflng ngfldi nhan van ehu nghia ludn de eao con ngfldi, khdng bao gid de ly lu^n rdi vao tinh trang a'y. Qua nhflng phan tich ve thu vui, ta phan biet dfldc hanh phuc ciia con ngfldi vdi trang t h i i thoa man eua loai vat.
Trong muc tfl "Sfl vui thu" (Plaisir) {Bdch khoa todn thU), ngfldi ta dgc thay:
"Sfl vui thu la mdt cam giac eua tam hdn dem lai cho chung ta hanh phuc it n h i t la trong khoang thdi gian ma chung ta tan hfldng nd (...). Neu ehi qua van ddng, tfl nhien dan d i t vat chat, thi cung ehi qua sfl vui thu ma tfl nhien dan d i t eon ngfldi"(15). Sfl vui thu la mdt cam giac r i t tfl nhien eua con ngfldi, do tfl nhien mang lai cho con ngfldi. Cae thu vui dfldc tae gia muc tfl nay phan thanh 4 loai: 1) thu vui g i n vdi sfl ren luyen than the ma khdng lam cho than the bi yeu di; 2) thu vui gan vdi boat ddng cua tinh t h i n , nhflng thu vui mang tinh tinh t h i n , sfl boat ddng cua tri dc sang sud't ma khdng den mflc rdi vao trang t h i i khung hoang;
3) nhflng thu vui cua trai tim (nhflng tinh d m dep de cua con ngfldi nhfl tinh yeu, tinh ban, long t r i e an); 4) thu vui gin vdi sfl hoan thanh nhiem vu cua ngfldi dd'i vdi Chua, dd'i vdi ban than minh va ngfldi khac.
3 trong so' 4 loai thu vui tren day la thugc ve linh vfle tinh t h i n (khdng mang tinh the c h i t hay ban nang). Qua dd cd the thay, ro rang, ddi vdi cac nha Khai sing viec khang dinh thu vui mang lai hanh phuc eho eon ngfldi hoan toan khdng lam eon ngfldi bi ha xudng eung bac ydi loai vat trong tfl nhien. Trang
thai banh phflc ma eon ngfldi cd dfldc chu yeu thdng qua boat dgng cua tinb t h i n . O day, cac nha Khai sang vfla dflng vflng tren lap trfldng tfl nhien chu nghia khi lap luan ve nhflng thfl vui the chat (tfl nhien trong trfldng hdp Khai sang ludn dfldc dung trong sfl dd'i lap vdi t h i n t h a n h chii khdng phai vdi xa hgi hay "nhan tao" L.M.V.); vfla the bien quan diem nhan van chu nghia ro ret khi khdng ngflng hfldng tdi nhan d e b cua con ngfldi, de cao tinb than con ngfldi vdi tfl each cai lam eho con ngfldi khac ban va hdn b a n toan bd gidi tfl nhien cdn lai.
Hoan toan ddng tinh vdi quan diem eua tae gia eua mue tfl "Sfl vui thu" nhfl tren (cd le chi khae biet d quan niem ve Chua, trong loai thu vui thfl 4), Diderot cung nhieu l l n ndi ve cac d m giac vui sfldng cua con ngfldi - nhflng cam giac mang lai hanh phuc. Thdng qua nhan vat
"Tdi" trong Chdu dng Rameau, Diderot cung cd sfl phan biet gifla hai loai thu vui mang tinh cam giac the c h i t va mang tinh tinh t h i n : "Tdi khdng khinh bi nhflng thu vui v a t chat (...). Nhflng tdi tha'y thu vi hdn r i t nhieu khi da cflu giup dfldc mdt ke ngheo khd, da hoan thanh dfldc mdt cdng •viec gai gdc, da khuyen dfldc mgt ldi khuyen bd ich, da dge dfldc mdt quyen sach hay, da dao chdi vdi mgt ngfldi dan dng hoac mdt ngfldi phu nfl than thiet vdi long minh, da cd vai tieng ddng hd bao ban con cai, da •viet dfldc mgt
(15) Diderot et D'Alembert. Encyclopedie ou Dictionnaire raisonne des sciences, des arts et des metiers. http://portail.atiLF.fr/encvclopedie/FormuIaire- de-recherche.htm
LUONG MY V A N
trang sach sudn se, da lam trdn nhflng bdn phan eua cfldng •vi tdi, da ndi vdi ngfldi tdi yeu mgt so' ldi au yem diu dang"(16). Khi nhan vat "Tdi" thflc hien dfldc nhflng cdng viec ma dng ggi la thu vui, tbi dng dat dfldc trang t h i i hanh phflc. Ta nhan t h i y md'i quan he ro ret gifla hanh phuc va sfl vui thfl, thdng qua
•viec Diderot cung nhfl nhflng nha Khai sang khac da sQ dung sfl vui thu de ndi ve banh phuc.
O day, cung dat ra mdt v i n de tfldng tfl khi ta xem xet quan niem eua Diderot ve sfl say me: banh phuc vdi tfl each trang thai vui sfldng cd dfldc khi eon ngfldi cd nhflng thu vui (dfl vat chat hay tinh thin), nghia la hanh phuc dfldc nhin nhan b l n g con mat duy d m chu nghia - la'y cam giac lam nen tang de phan xet, vay tai sao lai coi tfl tfldng cua Diderot ve dao dflc la duy ly ehu nghia? Bdi vi, trang thai vui sfldng l y chi cd dfldc thdng qua nhflng phan xet eua "ly tri sang sud't" - trfldc khi yeu thich cai gi phai biet cai dd la gi da. Ly tri nay cd the khdng cd hinh thflc dac trflng - nhflng suy tfl eu the, mang tinh ly luan, ma chi la nhflng hinh thflc thdng thfldng nhfl sfl danh gia, sfl xae dinh, sfl nhin nhan, v.v.. Cd the thay tinh t h i n duy ly I n sau dfldi mgi van de, ke d trong nhflng v i n de tfldng chflng t h u i n tuy thude ve xuc cam.
Trong trieh d i n tren ve nhflng thu vui ma Diderot ndi den, ta thay nhflng thu vui mang tinh tinh t h i n dd cdn -cd the dfldc ggi bang mdt eai ten khac - "dflc hanh". Nhfl vay, ro rang cd mdt md'i lien he dae biet gifla hanh phflc, thu vui va dflc hanh trong d c quan niem dao dflc
cua Diderot.
Dflc hanh la pham chat ehi cd d con ngfldi, bieu hien sfl hoan thanh nhflng chuan mflc dao dflc dfldc xa hdi thfla nhan. Neu viec xay dflng he thd'ng nhflng chuin mflc dao dflc la muc tieu cua mdi ly luan dao dflc hgc, thi dflc hanh la mue tieu eua mdi nen dao dflc xa hdi. Trong xa hgi cd nhieu ngfldi dflc hanh, nghia la xa hgi dd cd dao dflc. T i t nhien -vi chuin mflc la xae dinh, cd tinh cu the dd'i vdi mdi thdi dai va mdi nen van hoa, nen ngfldi dflc hanh cung dfldc quan niem mgt each xae dinh va cu the.
Du dflc hanh cd dfldc nhin nhan nhfl the nao (dfldi anh hfldng cua the gidi quan nao) thi nd cung deu bao ham "sflc manh cua y c h f dung de bao ve hoac tuan thu mgt he gia tri, mdt h§ thd'ng chuan mflc dfldc coi la cai thien. Tac gia eua muc tfl "Dflc hanh" trong Bdch khoa todn thu da viet: "ngfldi ta biet rang tfl dde hgnh tfldng flng, trong nghia ban d i u cua nd, vdi tfl sdc mgnh va long dung cdm; tren thflc te, nd ehi phu hdp vdi nhflng ngfldi, yeii dt trong ban tinh tfl nhien, td r a manh me qua y ehi cua minh, tfl chien thang ban t h a n (...);
trong vai tfl cd the ndi rang [dflc hanh]
la sfl bao ve chic c h i n dd'i vdi nhflng luat le rang huge chung ta, d phfldng dien nao dd ma eon ngfldi coi trgng"(17).
Dflc hanh, vi vay, thfldng tao I n tfldng cflng r i n , nghiem nghi va tham chi la
(16) Diderot. Chdu dng Rameau, Sdd., tr.89-90.
(17) Diderot et D'Alembert. Encyclopedie ou Dictionnaire raisonne des sciences, des arts et des metiers, httpy/portail.atilf.fr/encvclopedie/ Formnlairo - de-recherche.htm
khac khd. NhQng I n tfldng nay trai ngfldc vdi cai ggi la thu vui.
Tuy the, trong tfl tfldng dao dflc cua Diderot, dflc hanh va thu vui lai ed mdt quan he hd tfldng rd ret. Tren thflc te, md'i quan he nay hoan toan hdp ly va huge phai tdn tai. Bdi neu khdng ed quan hd vdi dflc hanh, thu vui se chi dflng lai d sfl thoa man nhflng nhu d u the c h i t mang tinh sinh hgc. Cd md'i quan he nay, hanh phuc mdi thflc sfl mang tinh ngfldi.
Ngfldc lai, khi coi dflc hanh la thu vui, ngfldi ta se cd cam giac tinh c h i t nghiem khac cua dflc hanh "mem" lai, dflc hanh dfldc dfla vao linh vfle cam giac (chfl khdng chi t h u i n tuy y chi nfla) thi kha nang thflc hien dflc hanh se cang cao hdn.
Diderot da dien dat tfl tfldng nay mdt each n g l n ggn: "Chi cd mgt bdn phan, dd la dfldc hanh phuc".
4. T a c d o n g c u a x a h o i do'i vdi cac van de d a o dufc
Diderot, cung nhfl cae nha tfl tfldng khae trong thdi ky Khai sang, ludn lay
"ban tinh tfl nhien" cua con ngfldi lam di§m tfla de xem xet cac van de nhan sinh, trong dd cd cac v i n de dao dflc.
Nhflng se that sai lam neu tfl dd ma cho rang hg quay Iflng lai vdi xa hgi, ehu trfldng xa Ilnh xa hgi de "quay ve vdi tfl nhien". Ngfldc lai, cac nha Khai sang la nhflng ngfldi cd vu ndng nhiet cho tinh xa hdi cua con ngfldi, cho mgt xa hgi hai hoa va binh dang, trong dd con ngfldi cd the phIt huy het ban tinh tfl nhien cua minh.
Hg dac biet quan tam den eac v i n de xa hgi, khdng ehi ly luan ve ehung, ma cdn that sfl tham gia giai quyet chung. Nhfl vay, 'Tsan tinh tfl nhien" dfldc cae nha
Khai sang luan chflng va bao ve nham thoat khdi "ban tinh t h i n thanh" va anh hfldng cua nha thd Thien Chua giao luc dd, chfl khdng phai de dat dd'i lap vdi "ban tinh xa hgi".
Tfl dd, ta cd the khang dinh rang, mac du Diderot x u i t phat tfl ban tinh tfl nhien cQa con ngfldi de giai thich cae v i n de dao dflc va xay dflng ly luan ve dao dflc, nhflng dao dflc hgc cua dng khdng phai la thfl dao dflc hgc tut nhien chu nghia hay khoai lac ehu nghia coi mgi ehuan mflc dao dflc ehi la tuan theo tieng ggi eua tfl nhien, cQa ban nang. Trong quan niem cua Diderot, xa hdi cd mdt anh hfldng rd ret dd'i vdi dao dflc — dao dflc ca nhan, nhflng chuan mflc dao dflc, cac danh gia dao dflc, v.v..
Den day, ta quay lai v i n de "tha hoa"
da dfldc de cap d tren. Nhin tfl gdc do xa hdi, "tha boa" cd the dfldc hieu la sfl tach biet gifla ban than con ngfldi va sfl th§
hien cua mdi ngfldi trong xa hgi - thdng qua vai trd ma xa hdi yeu elu. Con ngfldi khi tham gia vao ddi sd'ng xa hgi, d mdi thdi diem, mdi cfldng •vi lai phai thflc hien mgt vai trd khac nhau. Xa hdi xem xet va danh gil eon ngfldi - ve pham chit, ve dao dflc - thdng qua •viec ngfldi ta thflc hien cae vai trd do nhfl the nao. Sfl tha boa, theo nghia tieu cflc, xay ra khi cac vai trd ma con ngfldi phai ddng khdng tfldng hdp vdi ban chat that cua con ngfldi. Dd'i vdi nhflng ngfldi khdng du nghi Iflc va kha nang phan tfl, ban c h i t eua hg se d i n bien ddi de phu hdp vdi nhflng yeu d u dd'i vdi nhflng vai trd eua hg, va dieu nay se mang y nghia tai hai trong nhflng hoan canh xa bdi dao ldn va
LUONG MY V A N
bien chat, nhfl thdi ky trfldc Cach mang 1789 d Phap.
T i t nhien, trong nhflng tac pham cQa Diderot khdng ed ddng nao de cap den van de tha boa (cbi den Heghen, "tha boa" mdi trd thanh mdt v i n de cua suy tQ triet hgc). Nhflng ro rang cd mdt sfl tfldng hdp r i t ldn gifla nhflng ly luan dd vdi quan diem cua Diderot, dung nhQ M.Skrzypek da nhan xet: "mdi ngQdi mud'n "tii y" hanh ddng, va tim kiem tinh ddng nha't eua minh, deu phai thiie hien vai trd ciia mdt "ngQdi khae". Va tfl dd dan den eai cam xuc ve sfl chia eat ndi tai va sfl tha boa. Hien tfldng tha boa mang tinh xa bdi do dfldc mieu ta b l n g nhflng khai niem "ban chat" [etre] va "be ngoai"
[paraetre]. Diderot eung sfl dung d day mdt nhdm nhflng khai niem phu trd xung quanh sfl I n du ban d i u ve "hai kich the gidi". Tfl dd, xa hgi bieu bien vdi Diderot nhfl la mdt canh tren san khiu, ndi ma nhflng dien vien xua't hien an minb sau mat na, mua may nhflng dieu bg kich cam va diln vai nhflng ke dien"(18). Xem xet nhflng tac pham van chfldng cua Diderot, ngfldi ta t h i y ro hinh anh eua san k h i u cugc ddi ay, vdi vd van nhflng vai hai kieh va bi kich, ndi ma so Ifldng ngfldi ddng nhflng vai dung vdi ban chat cua minh cd the dem tren d i u ngdn tay.
Nhin ra nhflng net bi kich va hai kich cua cugc ddi, nhQng Diderot, chiu anh hQdng ciia khdng khi chung eua thdi dai, ludn •vQng tin vao sii tien bd va tQdng lai td't dep. Cii nhin lac quan l y anh hQdng den v i n de ve tac dgng eiia xa hdi dd'i vdi dao dflc, dfldi hinh thflc nay: neu xa hdi cd the khien con ngfldi thay dd'i ban chat
tfl nhien tdt dep cua minh, thi ngfldc lai chinh xa hgi, tfl nhflng gdc do khac, cd the cai boa con ngfldi, thdng qua nhflng hoan canh tdt dep va giao due. Viec Diderot danh mgt p h i n ldn thdi gian eua ddi minh, chiu rat nhieu ndi vat va va cflc nhgc, de tap hdp cac nha tri thflc bien soan va cho x u i t ban bd Bdch khoa todn thu, la mdt minh chflng hung hdn n h i t eho niem tin manh me ay.
Xfla nay trong lich sfl triet hgc, hiem cd triet gia ldn nao, trong he thd'ng hgc thuyet eua minh, lai khdng ban ve v i n de dao dflc - mgt linh •vfle dac biet ngfldi.
Diderot khdng phai ngoai le. Trong so' Ifldng dd so nhflng tac pham cua dng, ngfldi ta cd the tim tha'y, khi thi tap trung khi thi rai rac, y kien cua nha triet hgc ve nhflng v i n de dao dflc - ngudn gd'c phi tdn giao cua dao dflc, ve hanh phuc, thu vui, ve sfl say me, ve dflc hanh, v.v..
Trong lich sQ phong trao Khai sang, Diderot khdng thugc phai nhflng nha dao dflc hgc (moralistes) - mgt phai rieng biet vdi nhflng nhan vat tieu bieu nhfl Vauvenargue hay Chamfort - , va tren thflc te dng cung khdng ed tac pham nao chuyen ban ve dao dflc hgc hay eac ly luan dao dflc. Tuy vay, nhflng tfl tfldng dao dflc cua Diderot da ddng vai trd gdi md r i t ldn cho nhieu nha triet hgc ldn sau nay, trong dd cd Heghen va C.Mac. •
(18) Marian Skrzypek. Les categories centrales dans la philosophie de Diderot. http://rde.revues nrp;/
index.html
