Xã hội học, số 4 - 1990
53
Từ hệ giá trị tiểu nông bị biến dạng trong cơ chế quan liêu tiến dần lên hệ giá trị của người Fec - mi - e
ĐỨC UY*
Đầu đề trên có thể xem là một trong những cách tiếp cận và chương trình nghiên cứu trong 5 năm tới của giá trị học, xã hội học và tâm lý học xã hội về đồng bằng Bắc Bộ, một đối tượng, khu vực có tính đại diện cho toàn hệ giá trị của dân tộc Việt Nam trong quá khứ, tuy có khác với người dân Nam Bộ và khác chút ít với khu vực Trung Bộ (Khu vực miền núi, dân tộc ít người nên xem là đối tượng đặc thù).
Nền tiểu nông - người tiểu nông với hệ giá tri của nó nên xem là giá trị - khái niệm hạt nhân của chùm giá tri khái niệm và phải được thiết kế trên cơ sở trở lại phương thức sản xuất Châu Á, do Mác viết cuối đời, một di sản đồ sộ chưa được khai thác triệt để. Theo tôi, nên đặt ra những câu hỏi, bài toán sau đấy đề nghiên cứu:
1. Hệ giá trị của tiểu nông theo nghĩa kinh điển và đặc thù của tiểu nông Việt Nam là gì? (Củ khoai tây khác với khoai sọ, khoai lang ở chỗ nào? có bị bỏ trong cái bao tải hay nằm rải rác trong làng xã?)
2. Giá trị tiểu nông bị biến dạng ra sao trong chiến tranh 30 năm và trong cơ chế quan liêu - cửa quyền?
Trong mô hình cũ của chủ nghĩa xã hội?
3. Các xu hướng biến đổi có tính alternatip, tức là theo nhiều phương án giáp ranh (marginal) mà chưa phương án nào thắng thế, tạo nên tính đa dạng, đa tạp của hệ giá trị tiểu nông (vừa an phận, vừa muốn làm giàu, vừa thích làm giàu bốc, ăn lớn, vừa trông vào số đỏ đen, của bọn con buôn, của người lao động chăm chỉ, năng nhặt chặt bị, lấy công làm lãi) 1 .
4. Các nhân tố và điều kiện khách quan, chủ quan của sự chuyển dần từ hệ giá trị tiểu nông lên hệ giá trị Féc - mi - ê. Các chủ trang trại Việt Nam và những người làm thuê trong nông nghiệp là hai mặt của một chỉnh thể - đối tượng, hai kiểu người, hai hệ giá trị, gắn bó tương tác với nhau.
5. Từ hệ giá trị đang chuyển đổi của người tiểu nông, tiến tới hệ giá tri của dân tộc Việt Nam mà đa số vẫn là tiểu nông. Đặc tính chung và đặc thù xét theo trình độ phát triển và cấp độ nghiên cứu.
6. Sự phá sản tất yếu của sản xuất nhỏ trước sự cạnh tranh toàn diện của sản xuất lớn theo nghĩa rộng, trong đổ cổ hàng ngoại với các tác dụng tích cực hơn là tiêu cực trong nền kinh tế thị trường, hướng nội và hướng ngoại, kéo theo sự chuyển đổi hệ bơm tri tiểu nông.
7. Cơ chế xã hội và cơ chế kinh tế mà chúng ta mới chỉ chú ý lệch lạc tới cơ chế kinh tế, đến lượt nó lại làm biến dạng hệ giá trị mới của dân cư nông thôn và thành thi, cả hai đều được tính đến trong sự hình thành hệ thống giá trị mới của dân cư nông thôn và dân cư cả nước.
Về phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu cụ thể tôi xin nêu mấy ý sau:
1- Cấp độ hóa hệ khái niệm: cấp cao, cấp trung, cấp thấp, lấy lý thuyết cấp trung, như xã hội học thế giới cho thấy, là cấp vừa với tầm sức và đặc thù để nâng lên cấp độ cao, tức cấp trừu tượng nhất, như hệ giá trị của
* Phó tiến sĩ tâm lý - Viện Mác - Lênin
1 Ở đây cần tìm ra chùm hệ giá tri - vật cản như tình an phận, tính ỳ không muốn di động (di chuyển, đi làm ăn nơi khác, xa quê hương. . . ) tính ghen ghét, đố ki với người hơn mình, giàu, giỏi hơn, cạnh tranh theo kiểu xấu. . . (dèm, phá nhau, nói xấu).
Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn
Xã hội học, số 4 - 1990
54
nhân loại, loài người, rồi đến hệ giá trị Việt Nam trong các thời kỳ lịch sử: hệ giá trị phong kiến, hệ giá trị dân gian. . .
2- Khu vực hóa cấp độ nghiên cứu, tạm chia làm ha hay bốn, năm khu vực kinh tế như: sông Hồng, Trung Bộ, đồng bằng Nam Bộ, Trung du, miền núi. . . Đáng chú ý nhất là đối sánh giữa hai khu vực đồng bằng sông Hồng với sông Cửu Long.
3- Khu biệt cấp độ nghiên cứu xã hội - xã hội học và tâm lý xã hội với các đối tượng nghiên cứu khác nhau, liên quan với nhau, tầng sâu là tầng tâm lý (vô thức về hữu thức) . Chỉ có như thế mới có thể tìm ra "cái hồn"
nằm trong các con số tỷ lệ của dữ kiện xã hội học.
Những vấn đề sau đây theo tôi đáng được quan tâm khi triển khai các nghiên cứu cụ thể.
1 ) Cần phân biệt khái niệm giá trị và định hướng giá trị để tìm ra các phương pháp hiện đại, ít tốn kém, giản đơn, trong đó hết sức chú ý áp dụng những máy mốc kỹ thuật mới như Video, ghi âm, phân tích văn bản (content analyse), tránh say sưa quả đáng phương pháp hỏi giấy (Angkét) và hỏi miệng (nếu cố thì nên phỏng vấn chiều sâu là giá trị hơn tuy nghệ thuật hỏi rất tinh vi phát rèn luyện, hướng dẫn công phu).
2) Cần tách bóc giá trị kinh tế "con người kinh tề' với giá trị đạo đức "Con người đạo đức" và giá trị tôn giáo (vì sao, như M. Veber đã nhận xét trong "Tinh thần thanh giáo và chủ nghĩa tư bản" người theo đạo thiên chúa giỏi làm giàu và trật tự, lề thối thôn xóm giữ được tốt, ít ăn trộm, ăn cắp. . . ) ở Việt Nam có thể lấy ví dụ như ở vùng Hải Hậu.
3) Nên hết sức chú ý xây dựng luận chứng lý luận, phương pháp luận cho đề tài nghiên cứu, chớ "ăn xổi ở thì", mới cố công trình khoa học nghiêm túc, cố giá trị quốc gia và sẽ có giá trị quốc tế một điều cần tính đến khi mở cửa giao lưu và cộng tác nghiên cứu với nước ngoài.
Cuối cùng, cần tuyển chọn hằng cơ chế đấu thầu, cổ nghiệm thu khách quan các chương trình nghiên cứu về giá trị, tránh độc quyền, độc đoán. Cơ chế thị trường có thể giúp ta làm việc này.
