t«n gi¸o ë n−íc ngoμi
T×m hiÓu Phong trμo tam tù cña ®¹o Tin lμnh Trung Quèc giai ®o¹n tr−íc c¸ch m¹ng v¨n ho¸
I. S¬ l−îc lÞch sö ®¹o Tin Lμnh Trung Quèc
So víi C«ng gi¸o, ®¹o Tin Lμnh truyÒn vμo Trung Quèc muén h¬n rÊt nhiÒu. Mèc thêi gian ®¸nh dÊu ®¹o Tin Lμnh b¾t ®Çu truyÒn vμo Trung Quèc lμ n¨m 1807 khi môc s− Robert Morrison (1782 – 1834), gi¸o sÜ truyÒn gi¸o cña Héi TruyÒn gi¸o Lu©n §«n cña n−íc Anh ®Æt ch©n ®Õn Trung Quèc. KÓ tõ ®ã ®Õn nay ®¹o Tin Lμnh Trung Quèc ®· tr¶i qua 200 n¨m tån t¹i vμ ph¸t triÓn, víi 3 giai ®o¹n sau:
Thêi k× x· héi phong kiÕn (1807 - 1840).
Giai ®o¹n nμy ngoμi Héi TruyÒn gi¸o Lu©n §«n cña n−íc Anh cßn cã c¸c hÖ ph¸i Tin Lμnh kh¸c truyÒn vμo Trung Quèc nh−: Tin Lμnh Luther cña §øc (1830), Tin Lμnh Foreign Mossions cña Mü (1834), Héi Th¸nh kinh cña Mü (1835), Tin Lμnh Baptist cña Mü (1836), Tin Lμnh Tr−ëng L·o cña Mü (1837). Lóc
®ã Trung Quèc ®ang ë vμo thêi k× cuèi cña x· héi phong kiÕn, triÒu ®×nh nhμ Thanh thùc thi chÝnh s¸ch ®ãng cöa tù thñ, cÊm ng−êi n−íc ngoμi truyÒn gi¸o.
§ång thêi vμo thÕ kØ XIX ë Trung Quèc t−
t−ëng PhËt, §¹o, Nho ®· l−u truyÒn réng
Vò ThÞ Thu Hμ(*)
r·i vμ cã ¶nh h−ëng s©u réng trong nh©n gian vμ giíi trÝ thøc nªn ®¹o Tin Lμnh thêi k× nμy ph¸t triÓn rÊt chËm, ®Õn tr−íc ChiÕn tranh Nha phiÕn n¨m 1840 sè tÝn
®å míi ch−a tíi 100 ng−êi(1).
Thêi k× nöa phong kiÕn nöa thuéc
®Þa (1840 – 1949)
N¨m 1840 ®Õ quèc Anh dïng ph¸o h¹m më c¸nh cöa vμo Trung Quèc, chÝnh phñ nhμ Thanh buéc ph¶i kÝ ®iÒu −íc bÊt b×nh
®¼ng, tõ ®ã lÞch sö Trung Quèc b−íc vμo thêi k× nöa phong kiÕn nöa thuéc ®Þa.
Trong c¸c ®iÒu −íc bÊt b×nh ®¼ng cã ®iÒu kho¶n quy ®Þnh vÒ x©y dùng nhμ thê vμ b¶o hé Kit« gi¸o(2). Do ®ã, c¸c hÖ ph¸i Tin Lμnh Ph−¬ng T©y dùa vμo thÕ m¹nh vμ
®Æc quyÒn ®Ó truyÒn gi¸o vμo Trung Quèc.
Hμng ngμn gi¸o sÜ truyÒn gi¸o tõ c¸c n−íc Anh, Mü, §øc, Ph¸p … ®· ®Õn Trung Quèc vμo thêi k× nμy. Kinh tÕ cña Héi Th¸nh Tin Lμnh Trung Quèc lμ do c¸c gi¸o ®oμn truyÒn gi¸o Tin Lμnh Ph−¬ng T©y tμi trî nªn hä n¾m quyÒn qu¶n lÝ vμ
*. ThS., ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o.
1. V−¬ng TrÞ T©m. Kit« gi¸o Trung Quèc sö c−¬ng.
Nxb Cæ TÞch, Th−îng H¶i 2007.
2. ThuËt ng÷ Kit« gi¸o dïng trong bµi viÕt nµy chØ C«ng gi¸o, Tin Lµnh gi¸o vµ ChÝnh Thèng gi¸o.
chi phèi. Tõ néi dung ®Õn h×nh thøc truyÒn gi¸o ®Òu mang ®Æc tr−ng cña Ph−¬ng T©y, thËm chÝ rÊt nhiÒu nhμ thê cßn treo cê n−íc ngoμi(3).
Tõ n¨m 1840 ®Õn n¨m 1949 c¸c hÖ ph¸i Tin Lμnh Ph−¬ng T©y ®· ph¸i hμng ngμn gi¸o sÜ truyÒn gi¸o ®Õn Trung Quèc, x©y dùng 426 nhμ thê, 13 viÖn thÇn häc, 240 tr−êng trung häc, 6.812 tr−êng tiÓu häc, 174 tr−êng mÇm non, 28 tr−êng s−
ph¹m, 10 häc viÖn y häc, 58 tr−êng ®μo t¹o hé lÝ, 69 c¬ së tõ thiÖn, 332 bÖnh viÖn, 39 nhμ xuÊt b¶n(4). Tiªu hao nhiÒu nh©n lùc vμ vËt lùc nh− vËy nh−ng ®Õn n¨m 1949 Trung Quèc míi chØ cã 700.000 tÝn
®å ®¹o Tin Lμnh(5).
Thêi k× sau khi n−íc Céng hoμ Nh©n d©n Trung Hoa thμnh lËp (1949 ®Õn nay)
N¨m 1949 n−íc Céng hoμ Nh©n d©n Trung Hoa thμnh lËp, lÞch sö ®¹o Tin Lμnh Trung Quèc còng b−íc sang mét giai ®o¹n míi, dÇn ®i vμo æn ®Þnh vμ ph¸t triÓn nhanh chãng. Tõ con sè 700.000 tÝn
®å n¨m 1949 ®Õn nay con sè tÝn ®å ®¹o Tin Lμnh Trung Quèc ®· lªn ®Õn 10.000.000 ng−êi, h¬n 18.000 môc s−, h¬n 12.000 nhμ thê vμ h¬n 250.000 ®iÓm sinh ho¹t t«n gi¸o(6).
II. Nh÷ng tiÒn ®Ò dÉn ®Õn sù h×nh thμnh phong trμo Tam tù
1. VÒ tªn gäi “D−¬ng gi¸o” cña ®¹o Tin Lμnh ë Trung Quèc
Khi míi vμo truyÒn gi¸o ë Trung Quèc,
®¹o Tin Lμnh võa bÞ triÒu ®×nh nhμ Thanh h¹n chÕ, võa kh«ng nhËn ®−îc sù ñng hé cña nh©n d©n Trung Quèc. H¬n n÷a t«n gi¸o mμ Morrison vμ c¸c gi¸o sÜ truyÒn b¸ lμ mét t«n gi¸o hoμn toμn xa l¹ víi nh©n d©n Trung Quèc, v× vËy nªn gÆp
v« vμn khã kh¨n, thμnh qu¶ ®¹t ®−îc rÊt thÊp. §Ó thay ®æi côc diÖn, mét sè gi¸o sÜ
®· dïng kh«ng Ýt thñ ®o¹n phi t«n gi¸o
®Ó ph¸t triÓn viÖc truyÒn ®¹o. Sè gi¸o sÜ truyÒn gi¸o nμy ®· dùa vμo søc m¹nh cña c¸c thÕ lùc thùc d©n, ®Õ quèc buéc triÒu
®×nh nhμ Thanh kÝ “®iÒu kho¶n b¶o hé t«n gi¸o” trong §iÒu −íc bÊt b×nh ®¼ng ®Ó vμo s©u trong néi ®Þa Trung Quèc x©y dùng nhμ thê, ph¸t triÓn tÝn ®å. Héi Th¸nh Tin Lμnh Trung Quèc do c¸c thÕ lùc n−íc ngoμi trùc tiÕp khèng chÕ vμ trë thμnh c«ng cô cã Ých trong chiÕn tranh x©m l−îc Trung Quèc. Sö liÖu Trung Quèc ®· chøng minh ®iÒu nμy.
Thø nhÊt, mét sè gi¸o sÜ truyÒn gi¸o ®·
tham gia vμo bu«n b¸n thuèc phiÖn. N¨m 1807 Morrison ®Õn Trung Quèc. Lóc nμy triÒu ®×nh nhμ Thanh cÊm gi¸o, ®ång thêi cÊm ng−êi n−íc ngoμi tuú tiÖn l−u tró, do vËy, Morrison ®μnh ph¶i trèn trong khoang hμng cña tÇu bu«n Anh - Mü ®Ó häc tiÕng Trung, vμ ®Ó cã thÓ c− tró hîp ph¸p ë Qu¶ng Ch©u «ng ®· lμm phiªn dÞch kiªm th− kÝ cho C«ng ti Th−¬ng m¹i §«ng Ên cña Anh (mét tæ chøc lòng ®o¹n thÞ tr−êng mua b¸n thuèc phiÖn)(7).
3. Vu Kh¶ (chñ biªn). Kit« gi¸o ®−¬ng ®ai. Nxb ph−¬ng §«ng, B¾c Kinh 1993, tr. 291.
4. Theo thèng kª cña V−¬ng TrÞ T©m. Kit« gi¸o Trung Quèc sö c−¬ng. S®d.
5. La Minh H¹, Hoµng B¶o La (chñ biªn). Kit« gi¸o vµ v¨n ho¸ Trung Quèc. Nxb KHXH Trung Quèc, B¾c Kinh 2004, tr. 329.
6. Theo Ch−¬ng ChÝ C−¬ng, L©u Vò LiÖt (chñ biªn).
LÞch sö giao l−u t«n gi¸o cña Trung Quèc víi n−íc ngoµi. Nxb gi¸o dôc Hå Nam, Hå Nam 1989, tr. 494.
§©y còng lµ con sè thèng kª trong bµi “T«n gi¸o vµ ph¸p quyÒn ë Trung Quèc” cña gi¸o s− L−u Bµnh, Nghiªn cøu viªn ViÖn Nghiªn cøu Mü thuéc ViÖn Khoa häc x· héi Trung Quèc. Bµi viÕt nµy ®−îc thuyÕt tr×nh t¹i ViÖn nghiªn cøu T«n gi¸o ngµy 14/3/2007.
7. Vô Nghiªn cøu T«n gi¸o thÕ giíi ViÖn KHXH Trung Quèc (chñ biªn). KiÕn thøc vÒ 5 t«n gi¸o lín ë Trung Quèc. Nxb V¨n hiÕn KHXH, B¾c Kinh 2007, tr. 404.
Thø hai, mét sè gi¸o sÜ truyÒn gi¸o ®·
tham gia vμo chiÕn tranh x©m l−îc Trung Quèc. Ngay tõ tr−íc khi ChiÕn tranh Nha phiÕn næ ra, c¶ th−¬ng nh©n vμ gi¸o sÜ truyÒn gi¸o ®Òu n«n nãng muèn vμo Trung Quèc, nªn cïng nhau ®i diÔn thuyÕt ®Ó chÝnh phñ n−íc hä sö dông chÝnh s¸ch cøng r¾n, dïng vò lùc ®Ó chinh phôc Trung Quèc. Mét sè gi¸o sÜ truyÒn gi¸o ®· ®−a ra quan ®iÓm: Muèn ng−êi Trung Quèc tiÕp nhËn ®¹o Tin Lμnh chØ cã mét biÖn ph¸p duy nhÊt lμ chiÕn tranh. Gi¸o sÜ ng−êi Mü Elijah Coleman Bridgeman (1801 - 1861) ®· viÕt trªn “Tïng b¸o Trung Quèc” nh− sau:
“NÕu c¸c n−íc kh«ng thÓ thuyÕt phôc
®−îc nã (chØ Trung Quèc - TG) th× ph¶i b¾t buéc nã ®i theo con ®−êng ®ång nhÊt gi÷a nghÜa vô cña nã víi quyÒn lîi cña c¸c n−íc” vμ “C¨n cø vμo th¸i ®é hiÖn nay cña ®Õ quèc Trung Hoa, nÕu kh«ng sö dông vò lùc th× ch¼ng cã chÝnh phñ nμo cã thÓ nãi chuyÖn b»ng lÔ nghÜa víi Trung Quèc”(8). Mét sè gi¸o sÜ muèn dùa vμo thÕ lùc thùc d©n ®Ó tiÕn hμnh truyÒn gi¸o, v× vËy hä ®· tËn dông −u thÕ vÒ ng«n ng÷ vμ sù th«ng th¹o t×nh h×nh Trung Quèc cña m×nh ®Ó trùc tiÕp tham gia vμo chiÕn tranh x©m l−îc. Trong kho¶ng thêi gian tõ n¨m 1831 ®Õn n¨m 1838 gi¸o sÜ Gutzlaff ®· nhiÒu lÇn ®i trinh th¸m vïng duyªn h¶i Trung Quèc,
®−a tin t×nh b¸o, ho¹ch ®Þnh s¸ch l−îc cho qu©n ®éi Anh. Trong thêi k× chiÕn tranh, gi¸o sÜ nμy ®· mÆc qu©n phôc ®i theo qu©n lÝnh ®Õn c¸c n¬i c−ìng bøc tr−ng thu l−¬ng th¶o qu©n nhu, ®ång thêi còng lμ ng−êi ®· chØ ®−êng cho T− lÖnh h¶i qu©n Anh tiÕn ®¸nh Th−îng H¶i. Khi qu©n Anh tiÕn ®¸nh TrÊn Giang, Guztlaff còng lμm nhiÖm dÉn ®−êng(9).
Thø ba, c¸c gi¸o sÜ truyÒn gi¸o ®·
tham gia vμo kÝ kÕt c¸c ®iÒu −íc bÊt b×nh
®¼ng. N¨m 1842 sau khi chiÕn tranh thuèc phiÖn thÊt b¹i, triÒu ®×nh nhμ Thanh buéc ph¶i kÝ “§iÒu −íc Nam Kinh”
víi n−íc Anh. §©y lμ ®iÒu −íc bÊt b×nh
®¼ng ®Çu tiªn mμ c¸c c−êng quèc Ph−¬ng T©y ¸p ®Æt cho Trung Quèc. Ng−êi khëi th¶o b¶n tiÕng Anh cña ®iÒu −íc nμy lμ John Robert Morrison, con trai cña Robert Morrison. Cßn b¶n tiÕng Trung th× do gi¸o sÜ Charles Guztlaff khëi th¶o(10) cïng víi sù trî gióp ®¾c lùc cña mét sè gi¸o sÜ kh¸c nh− George Tradseent Lay, Walter Henry Medhurst Jr, cßn c¸c gi¸o sÜ nh− Peter Parker (1804 - 1888), Elijah Comleman Bridgeman vμ Samuel Wells Williams (1812 - 1884) th×
trî gióp cho Cabeb Cushing - ®¹i diÖn n−íc Mü Ðp triÒu ®×nh nhμ Thanh kÝ
“§iÒu −íc Väng H¹” víi n−íc Mü. Ngoμi ra trong qu¸ tr×nh kÝ “§iÒu −íc Hoμng Phè” Trung - Ph¸p, “§iÒu −íc B¾c Kinh”
Trung - Ph¸p vμ “§iÒu −íc Thiªn T©n”
Trung - Mü còng cã sù gãp mÆt cña c¸c gi¸o sÜ truyÒn gi¸o.
ViÖc ®¹o Tin Lμnh trë thμnh c«ng cô x©m l−îc cña c¸c c−êng quèc vμ å ¹t truyÒn vμo Trung Quèc, c¸c gi¸o sÜ ®−îc h−ëng ®Æc quyÒn ®Æc lîi, sù nghiÖp truyÒn gi¸o ®−îc hËu thuÉn bëi vò lùc ®·
kÝch thÝch lßng yªu d©n téc cña nh©n d©n Trung Quèc. Dï r»ng t«n gi¸o vμ chÝnh trÞ lμ hai kh¸i niÖm kh¸c nhau nh−ng ®¹i
8. “Tïng b¸o Trung Quèc” th¸ng 12 n¨m 1834. tr.
363. DÉn theo: La VÜ Hång. §¹o Tin Lµnh Trung Quèc. Nxb TruyÒn gi¸o n¨m ch©u, B¾c Kinh 2004.
9. V−¬ng T¸c An. ChÝnh s¸ch t«n gi¸o vµ nh÷ng vÊn
®Ò t«n gi¸o cña Trung Quèc. Nxb V¨n ho¸ ThÕ giíi, B¾c Kinh 2002, tr. 167.
10. Vu Kh¶ (chñ biªn). Kit« gi¸o ®−¬ng ®¹i. S®d. , tr.291.
bé phËn d©n chóng Trung Quèc ®Òu trùc tiÕp c¶m thÊy ®¹o Tin Lμnh ®i cïng sù ¸p øc vμ x©m l−îc chÝnh trÞ. H¬n n÷a, c¸c hÖ ph¸i Tin Lμnh Ph−¬ng T©y coi th−êng v¨n ho¸ truyÒn thèng vμ lÞch sö 5.000 n¨m cña d©n téc Trung Hoa. Gi¸o lÝ vμ nghi lÔ kiÓu Ph−¬ng T©y do c¸c gi¸o sÜ mang ®Õn hoμn toμn xa l¹, khiÕn ng−êi d©n Trung Quèc khã cã thÓ chÊp nhËn
®−îc. V× vËy kÕt qu¶ cña ho¹t ®éng truyÒn gi¸o rÊt thÊp. Trong m¾t ng−êi d©n Trung Quèc, t«n gi¸o n−íc ngoμi ®i cïng víi ®Æc quyÒn vμ sù x©m l−îc cña c¸c c−êng quèc lμ “D−¬ng gi¸o” vμ gi¸o sÜ truyÒn gi¸o lμ “gi¸o sÜ T©y”. Dï r»ng ®a sè c¸c gi¸o sÜ truyÒn gi¸o Ph−¬ng T©y ®Õn Trung Quèc víi ®éng c¬ vμ nguyÖn väng th©n thiÖn nh−ng kh«ng thÓ phñ nhËn viÖc mét sè gi¸o sÜ ®· thùc sù tham gia vμo ho¹t ®éng x©m l−îc Trung Quèc cña c¸c c−êng quèc Ph−¬ng T©y. Trong cuèn
“L−îc sö Kit« gi¸o Trung Quèc” t¸c gi¶
Lý Khoan Thôc viÕt: “M©u thuÉn gi÷a
®¹o Tin Lμnh vμ nh©n d©n Trung Quèc cè nhiªn cã sù va ch¹m lÞch sö v¨n ho¸ vμ yÕu tè bμi ngo¹i v¨n ho¸, nh−ng chñ yÕu lμ do sù x©m l−îc cña chñ nghÜa ®Õ quèc dÉn ®Õn t©m t− thï ngo¹i. §¹o Tin Lμnh
®· ®−îc h−ëng ®Æc quyÒn truyÒn gi¸o trong c¸c ®iÒu −íc bÊt b×nh ®¼ng nh−
“§iÒu −íc B¾c Kinh”, “§iÒu −íc Nam Kinh”, tõ ®ã míi cã c¬ héi truyÒn gi¸o réng r·i, v¶ l¹i cã mét sè gi¸o sÜ l¹m dông
®Æc quyÒn nμy, ®éng mét tÝ lμ kªu gäi sù trî gióp cña chÝnh phñ n−íc ngoμi, t¹o cí cho chñ nghÜa ®Õ quèc x©m l−îc Trung Quèc. Ng−êi d©n Trung Quèc bÞ ¸p bøc l¨ng nhôc ®· v« cïng hËn ®¹o Tin Lμnh, gäi ®¹o Tin Lμnh lμ “D−¬ng gi¸o”(11).
2. Sù ph¶n kh¸ng cña nh©n d©n Trung Quèc chèng l¹i “D−¬ng gi¸o”
thêi k× ®Çu
B¾t ®Çu tõ thËp kØ 60 cña thÕ kØ XIX, sau khi c¸c ®iÒu −íc bÊt b×nh ®¼ng cã
®iÒu kho¶n “khoan dung t«n gi¸o” liªn tiÕp ®−îc kÝ kÕt. §¹o Tin Lμnh ®· vμo Trung Quèc mét c¸ch hîp ph¸p. Trong kho¶ng thêi gian tõ 30 ®Õn 40 n¨m sau
®ã, ho¹t ®éng truyÒn gi¸o cña ®¹o Tin Lμnh ë Trung Quèc b−íc sang thêi k×
ph¸t triÓn míi. Nh−ng tr¸i víi −íc muèn cña c¸c gi¸o sÜ truyÒn gi¸o, sù ph¸t triÓn cña ®¹o Tin Lμnh ë Trung Quèc vÉn gÆp ph¶i sù hiÓu lÇm, ng¨n c¶n vμ ph¶n kh¸ng trong nh©n gian. C¸c gi¸o sÜ truyÒn gi¸o dùa vμo thÕ lùc c−êng quyÒn cña chñ nghÜa thùc d©n ®Ó truyÒn b¸ ®¹o Tin Lμnh vμo Trung Quèc. C¸c ®Æc quyÒn cña gi¸o sÜ ®−îc x¸c lËp trong c¸c ®iÒu
−íc bÊt b×nh ®¼ng ®· t¹o chç dùa cho hä øc hiÕp, chÌn Ðp ng−êi d©n Trung Quèc.
§iÒu nμy ®· g©y nªn sù bÊt m·n vμ ph¶n kh¸ng cña nh©n d©n Trung Quèc, ®Æc biÖt lμ tÇng líp n«ng d©n vμ b×nh d©n thμnh thÞ. Kh«ng Ýt c¸c th©n sÜ vμ quan l¹i cÊp thÊp còng tham gia ho¹t ®éng chèng l¹i ®¹o Tin Lμnh trong thêi k× nμy.
Sau thËp kØ 60 cña thÕ kØ XIX liªn tiÕp x¶y ra c¸c sù vô t«n gi¸o chèng l¹i
“D−¬ng gi¸o”. Liªn quan ®Õn ®¹o Tin Lμnh cã kh¸ nhiÒu vô, xin ®−a ra mét vô lμm vÝ dô ®iÓn h×nh:
- Vô ë Thanh Phè: §©y lμ sù vô t«n gi¸o ®Çu tiªn sau khi ®¹o Tin Lμnh truyÒn vμo Trung Quèc. Th¸ng 3 n¨m 1848 ba gi¸o sÜ truyÒn gi¸o cña Héi TruyÒn gi¸o Lu©n §«n ë Th−îng H¶i vi ph¹m quy ®Þnh cña ®Þa ph−¬ng, tù ý vμo huyÖn Thanh Phè tØnh Giang T« ph¸t t¸n s¸ch Phóc ¢m. Lóc ®ã cã h¬n 10.000 thuû thñ tô tËp ë ®Êy, d©n ®i thuyÒn v©y
11. Lý Khoan Thôc. §¹o Tin Lµnh Trung Quèc. Nxb V¨n hiÕn KHXH, TriÕt Giang 1998, tr. 245.
l¹i xem ng−êi n−íc ngoμi, gi¸o sÜ truyÒn gi¸o vung gËy ®¸nh bÞ th−¬ng mét ng−êi, d©n chóng gi÷ l¹i hái téi, g©y ra xung ®ét.
HuyÖn lÖnh Thanh Phè véi vμng hé tèng gi¸o sÜ trë vÒ Th−îng H¶i. Quan l¹i ë Th−îng H¶i còng ®· ®ång ý trãc n· “kÎ g©y chuyÖn”. Nh−ng L·nh sù n−íc Anh ë Th−îng H¶i m−în cí cè t×nh khiªu khÝch, kh«ng nép thuÕ, phong to¶ thuyÒn chë l−¬ng thùc, ®iÒu chiÕn h¹m ®i Nam Kinh bøc hiÕp Tæng ®« l−ìng giang. KÕt qu¶ lμ quan ®Þa ph−¬ng bÞ c¸ch chøc, 10 ng−êi d©n bÞ xö ph¹t, c¸c gi¸o sÜ ®−îc båi th−êng 300 l¹ng b¹c.
- Phong trμo NghÜa Hoμ §oμn
N¨m 1900, ë Trung Quèc bïng ph¸t phong trμo NghÜa Hoμ §oμn lμm chÊn
®éng d− luËn trong vμ ngoμi n−íc. §ã võa lμ cuéc vËn ®éng yªu n−íc chèng l¹i ®Õ quèc cña nh©n d©n Trung Quèc mμ chñ thÓ lμ nh÷ng ng−êi n«ng d©n, võa lμ mét cuéc bét ph¸t lín sau mét nöa thÕ kØ tÝch luü nh÷ng m©u thuÉn gi÷a Kit« gi¸o víi x· héi vμ d©n chóng ë Trung Quèc. NghÜa Hoμ §oμn, §¹i §ao Héi vμ Mai Hoa QuyÒn vèn lμ tæ chøc bÝ mËt luyÖn vâ nghÖ d©n gian Ph−¬ng B¾c, lóc ®Çu mang mÇu s¾c “ph¶n Minh phôc Thanh”,
“kh¸ng quan trõ b¹o”, sau ®ã dÇn dÇn cuèn vμo ho¹t ®éng bμi ngo¹i chèng l¹i thÕ lùc cña c¸c gi¸o ®oμn truyÒn gi¸o n−íc ngoμi, cuèi cïng chèng l¹i ®¹o T©y, ng−êi T©y mét c¸ch d÷ déi, tÈy chay toμn bé nh÷ng ®å vËt cã nguån gèc xuÊt xø tõ n−íc ngoμi. Phong trμo nμy ®−îc sù ñng hé cña ph¸i b¶o thñ trong triÒu ®×nh nhμ Thanh vμ hi väng dùa vμo NghÜa Hoμ
§oμn ®Ó ®¹t ®−îc môc ®Ých ®¸nh ®uæi giÆc T©y, æn ®Þnh x· t¾c.
Theo sè liÖu trong “Kit« gi¸o Trung Quèc sö c−¬ng” cña V−¬ng TrÞ T©m, trong thêi k×
NghÜa Hoμ §oμn chèng l¹i “D−¬ng gi¸o” cã 188 gi¸o sÜ ®¹o Tin Lμnh bÞ giÕt h¹i.
- Tæ chøc §ång minh phi Kit« gi¸o Th¸ng 3 n¨m 1922, häc sinh Th−îng H¶i nghe tin Tæ chøc §ång minh häc sinh Kit« gi¸o thÕ giíi tæ chøc ®¹i héi lÇn thø 11 t¹i héi tr−êng cña tr−êng §¹i häc Thanh Hoa - B¾c Kinh, nªn ®· quyÕt
®Þnh thμnh lËp tæ chøc §ång minh häc sinh phi Kit« gi¸o, tõ ®ã næi lªn phong trμo phi t«n gi¸o lín nhÊt Trung Quèc kÓ tõ phong trμo “Ngò Tø” ®Õn thêi ®iÓm nμy, bao gåm “Phong trμo phi t«n gi¸o”
vμ “Phong trμo §ång minh phi Kit« gi¸o”.
Sau khi tæ chøc §ång minh häc sinh phi Kit« gi¸o Th−îng H¶i thμnh lËp ®−îc mét thêi gian ng¾n th× 78 ng−êi thuéc c¸c tr−êng ®¹i häc ë B¾c Kinh còng cïng nhau ra tuyªn ng«n, lËp thμnh Liªn minh phi T«n gi¸o. ViÖc thμnh lËp hai tæ chøc
®ång minh nμy nhËn ®−îc sù h−ëng øng to lín tõ kh¾p n¬i trªn ®Êt n−íc Trung Quèc, c¸c tæ chøc chi nh¸nh còng ®−îc thμnh lËp rÊt nhanh chãng, chØ trong vßng mét th¸ng tê “ThÇn b¸o” ë B¾c Kinh
®· ®¨ng 30 tuyªn ng«n bμy tá sù h−ëng øng cña tæ chøc häc sinh c¸c thμnh phè.
Tõ n¨m 1924 ®Õn n¨m 1926 “TuÇn phi Kit« gi¸o” ra ®êi vμ ph¸t triÓn kh¾p n¬i trªn toμn l·nh thæ Trung Quèc, b¸o chÝ cña rÊt nhiÒu thμnh phè cho ra “§Æc san phi Kit« gi¸o”… Tæ chøc §ång minh phi Kit« gi¸o ho¹t ®éng theo t«n chØ: “Gi÷
v÷ng tinh thÇn yªu n−íc, lμm theo tinh thÇn khoa häc, sö dông ph−¬ng ph¸p tÝch cùc chèng l¹i Kit« gi¸o vμ sù nghiÖp mμ Kit« gi¸o ®ang theo ®uæi”. Theo hä, t«n gi¸o lμ s¶n phÈm mang tÝnh t×nh c¶m, kh«ng thÓ dïng c©u hái mang tÝnh lÝ trÝ “v×
sao” ®Ó ph©n tÝch tr¶ lêi. Hä cho r»ng, phμm lμ nh÷ng bé phËn siªu h×nh kh«ng
thÓ dïng lÝ trÝ ®Ó ph©n tÝch ®Òu lμ phi khoa häc, lμ s¶n phÈm phi khoa häc, ®Òu ph¶i lo¹i bá, chØ cã khoa häc míi lμ v¹n n¨ng, lμ trªn hÕt. LÝ do chèng l¹i Kit«
gi¸o cña hä phÇn lín lμ quan ®iÓm duy vËt lÞch sö cña M¸c, vμ xuÊt ph¸t ®iÓm lμ lßng tin vμo khoa häc v¹n n¨ng, sau ®ã míi ®i vμo con ®−êng chèng l¹i chñ nghÜa
®Õ quèc. So víi phong trμo NghÜa Hoμ
§oμn n¨m 1900 th× phong trμo nμy nghiªm tóc h¬n, vÒ h×nh thøc vμ ý nghÜa còng kh¸c nhau. Sù so s¸nh sau ®©y lμm râ thªm nhËn ®Þnh nμy.
Phong trµo NghÜa Hoµ §oµn
* §−îc ph¸t ®éng bëi n«ng d©n kh«ng cã trÝ thøc.
* Do V−¬ng c«ng ®¹i thÇn thñ cùu th«ng th−êng ®Ò x−íng.
* XuÊt ph¸t tõ t−
t−ëng bμi ngo¹i.
* Dïng ph−¬ng ph¸p chÐm giÕt d·
man.
* ChØ h¹n chÕ trong ph¹m vi mét sè tØnh miÒn B¾c.
* Ra søc ph¸ ho¹i vÒ mÆt vËt chÊt.
* Ph¸t sinh th¶m kÞch ®Ém m¸u.
Tæ chøc §ång minh phi Kit« gi¸o
* §−îc ph¸t ®éng bëi häc sinh thuéc tÇng líp trÝ thøc.
* Do c¸c nhμ gi¸o dôc nh©n v¨n l·nh
®¹o.
* xuÊt ph¸t tõ t−
t−ëng khoa häc.
* Sö dông ph−¬ng ph¸p th¶o luËn b»ng ngßi bót mét c¸ch v¨n minh.
* Phæ cËp kh¾p n¬i tõ Nam ®Õn B¾c.
* TÊn c«ng trªn ph−¬ng diÖn t−
t−ëng.
* ¶nh h−ëng ®Õn viÖc c¶i c¸ch cña Héi Th¸nh.
3. Nh÷ng phong trμo tù lËp cña Héi Th¸nh Tin Lμnh Trung Quèc thêi k× ®Çu
- Cuéc vËn ®éng tù lËp cña ®¹o Tin Lμnh Trung Quèc
Sù thÊt b¹i trong cuéc ®Êu tranh chèng ®Õ quèc cña NghÜa Hoμ §oμn vμ hμng lo¹t c¸c sù vô t«n gi¸o x¶y ra trong lÞch sö cËn ®¹i Trung Quèc ®· khiÕn cho nh©n d©n Trung Quèc ph¶i chÞu nçi nhôc mÊt n−íc v« cïng lín. ViÖc nμy còng t¸c
®éng s©u s¾c ®Õn rÊt nhiÒu tÝn h÷u yªu n−íc vμ hä ®· trùc tiÕp ph¶n øng b»ng viÖc vËn ®éng Héi Th¸nh tù lËp. Sau phong trμo “Ngò Tø” n¨m 1919, cuéc ®Êu tranh chèng ®Õ quèc ë Trung Quèc ®· dÇn lªn ®Õn cao trμo, kh«ng Ýt c¸c tÝn h÷u yªu n−íc còng tham gia vμo cuéc ®Êu tranh nμy. Hä c¶m thÊy nhôc nh·, xÊu hæ khi
®¹o Tin Lμnh bÞ gäi lμ “D−¬ng gi¸o”, tÝn h÷u bÞ gäi lμ “D−¬ng n«” (n« lÖ cña T©y) vμ bμy tá muèn v¹ch râ ranh giíi víi chñ nghÜa ®Õ quèc, yªu cÇu xo¸ bá ®Æc quyÒn b¶o gi¸o trong c¸c ®iÒu −íc bÊt b×nh ®¼ng.
Héi Th¸nh kh¾p Trung Quèc liªn tiÕp ®−a ra yªu cÇu thμnh lËp Héi Th¸nh tù lËp, chèng l¹i ®Õ quèc, phÕ bá ®iÒu −íc, tho¸t li khái c¸c gi¸o ®oμn truyÒn gi¸o Ph−¬ng T©y. N¨m 1926 khi c¸ch m¹ng Quèc d©n ë vμo thêi ®iÓm cao trμo, cïng víi th¾ng lîi liªn tiÕp cña cuéc ChiÕn tranh B¾c ph¹t, gi¸o sÜ truyÒn gi¸o n−íc ngoμi å ¹t bá trèn, phong trμo Héi Th¸nh tù lËp ngμy cμng ph¸t triÓn. Trong mét thêi gian ng¾n lμn sãng Héi Th¸nh tù lËp lan ra toμn quèc.
Thêi k× ®¹i c¸ch m¹ng toμn Trung Quèc xuÊt hiÖn h¬n 600 c¬ së Héi Th¸nh tù lËp.
Trong thêi k× nμy, ®Æc ®iÓm lín nhÊt cña Héi Th¸nh tù lËp lμ chèng l¹i chñ nghÜa
®Õ quèc, ph¶n ®èi ®iÒu kho¶n b¶o gi¸o trong c¸c ®iÒu −íc bÊt b×nh ®¼ng mμ triÒu
®×nh nhμ Thanh kÝ víi c¸c n−íc Ph−¬ng T©y. Nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kØ XX chñ nghÜa ®Õ quèc tiÕn hμnh x©m l−îc Trung
Quèc d÷ déi h¬n tr−íc, liªn tiÕp t¹o nªn nh÷ng vô th¶m s¸t ®Ém m¸u khiÕn cho tÝn h÷u yªu n−íc vμ nh©n d©n toμn quèc
®øng lªn ph¶n ®èi.
Phong trμo tù lËp cña Héi Th¸nh Tin Lμnh Trung Quèc d−íi t¸c ®éng cña phong trμo yªu n−íc lóc bÊy giê ®· ph¸t triÓn vμ ®¹t ®Õn cao trμo. Nh−ng còng ph¶i nh×n nhËn r»ng, víi nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi ®−¬ng thêi, phong trμo Héi Th¸nh tù lËp ph¸t triÓn chñ yÕu lμ do nhiÖt t×nh chÝnh trÞ, quyÕt t©m chèng ®Õ quèc, hoÆc do muèn t×m sù thõa nhËn cña ng−êi d©n trong n−íc, b¶o vÖ sù sinh tån cho Héi Th¸nh. Tù th©n Héi Th¸nh ch−a cã sù chuÈn bÞ ®Çy ®ñ vÒ mÆt tæ chøc, kinh tÕ, t«n gi¸o. Nh÷ng n¬i phong trμo Héi Th¸nh tù lËp ho¹t ®éng m¹nh ®Òu thuéc c¸c khu vùc trung t©m cña c¸ch m¹ng,
®¹i ®a sè Héi Th¸nh tù lËp ®−îc thμnh lËp d−íi ¶nh h−ëng cña phong trμo c¸ch m¹ng. §Õn n¨m 1927, khi T−ëng Giíi Th¹ch ph¶n l¹i c¸ch m¹ng, c¸ch m¹ng Trung Quèc gÆp bÊt lîi vμ b−íc vμo thêi k× tho¸i trμo th× phong trμo Héi Th¸nh tù lËp còng kh«ng xuÊt ®Çu lé diÖn n÷a.
H¬n 600 Héi Th¸nh tù lËp xuÊt hiÖn trong thêi k× ®¹i c¸ch m¹ng, giê ®©y n¬i th× ®×nh chØ ho¹t ®éng, n¬i th× gi¶i t¸n, n¬i th× quay vÒ chÞu sù chØ ®¹o cña gi¸o
®oμn truyÒn gi¸o cò vμ ®Õn n¨m 1935 chØ cßn l¹i h¬n 200 c¬ së.
- Phong trμo b¶n ®Þa ho¸ Héi Th¸nh xo¸ bá mμu s¾c v¨n ho¸ Ph−¬ng T©y
§¹o Tin Lμnh truyÒn vμo c¸c n−íc cã nÒn kinh tÕ l¹c hËu ë Ch©u ¸, Ch©u Phi mét c¸ch c−ìng Ðp cïng víi viÖc më réng thuéc ®Þa cña c¸c quèc gia ¢u - Mü vμo thÕ kØ XIX. Mét t«n gi¸o mang ®Ëm mμu s¾c v¨n ho¸ Ph−¬ng T©y khi truyÒn gi¸o vμo vïng ®Êt cã nÒn v¨n ho¸ truyÒn
thèng l©u ®êi nh− Trung Quèc tÊt nhiªn gÆp ph¶i sù xung ®ét vμ ng¨n chÆn cña v¨n ho¸ b¶n ®Þa. ë Trung Quèc, c¸c sù vô liªn quan ®Õn t«n gi¸o liªn tiÕp x¶y ra, cïng víi sù bïng næ cña phong trμo NghÜa Hoμ §oμn vμ phong trμo phi Kit«
gi¸o, khiÕn cho mét bé phËn gi¸o sÜ truyÒn gi¸o vμ nh÷ng l·nh tô ®¹o Tin Lμnh b¾t ®Çu suy nghÜ vÒ thÊt b¹i cña sù nghiÖp truyÒn gi¸o d−íi gãc ®é v¨n ho¸.
Mét sù thùc kh«ng ph¶i tranh luËn ®ã lμ
®¹o Tin Lμnh hoμn toμn xa l¹ víi v¨n ho¸
b¶n ®Þa Trung Quèc vÒ mäi ph−¬ng diÖn nh− t− t−ëng, tæ chøc, lÔ nghi… thËm chÝ chóng cßn m©u thuÉn víi nhau. Nh÷ng ng¨n c¸ch vÒ v¨n ho¸ nμy g©y c¶n trë cho sù ph¸t triÓn cña ®¹o Tin Lμnh ë Trung Quèc. Do ®ã, vËn ®éng b¶n ®Þa ho¸, xo¸
bá mμu s¾c Ph−¬ng T©y kh«ng chØ lμ ®Ò x−íng cña l·nh ®¹o Héi Th¸nh Tin Lμnh Trung Quèc, mμ khÈu hiÖu b¶n ®Þa ho¸
®· ®−îc c¸c gi¸o sÜ truyÒn gi¸o ®−a ra tõ thêi k× ®Çu, ®ång thêi thö dïng t− t−ëng Nho gia truyÒn thèng cña Trung Quèc ®Ó gi¶i thÝch ®¹o Tin Lμnh, nh−ng do khã xo¸ bá ®−îc sù kh¸c biÖt vÒ v¨n ho¸, cuèi cïng lé râ lμ ®Çu Ng« m×nh Së.
N¨m 1910 Héi nghÞ TruyÒn gi¸o thÕ giíi ®−îc tæ chøc t¹i thμnh phè Edinburgh cña n−íc Anh. §©y lμ mét b−íc ngoÆt trong phong trμo phæ thÕ ®¹o Tin Lμnh. Héi nghÞ nμy cho r»ng thêi k×
c¸c gi¸o ®oμn truyÒn gi¸o ho¹t ®éng ®¬n
®éc mμ vÉn cã thÓ hoμn thμnh sø mÖnh truyÒn gi¸o ®· qua råi, do vËy cÇn coi träng vai trß cña Héi Th¸nh c¸c khu vùc truyÒn gi¸o trªn thÕ giíi, ®Èy m¹nh cuéc vËn ®éng b¶n ®Þa ho¸ Héi Th¸nh.
N¨m 1913 §¹i héi Tin Lμnh toμn Trung Quèc ®−îc tæ chøc t¹i Th−îng H¶i víi sù tham gia cña 120 vÞ chøc s¾c ®øng
®Çu c¸c Héi Th¸nh Tin Lμnh trong n−íc.
Héi nghÞ ®Ò ra vÊn ®Ò ph¶i thóc ®Èy viÖc
®Ó c¸c tÝn h÷u Trung Quèc g¸nh v¸c tr¸ch nhiÖm truyÒn gi¸o, ®Ó Héi Th¸nh Tin Lμnh Trung Quèc tù lËp, tù vËn hμnh truyÒn ®¹o. Th¸ng 5 n¨m 1922 §¹i héi Tin Lμnh toμn quèc l¹i ®−îc tæ chøc ë Th−îng H¶i. Héi nghÞ lÇn nμy cã 1.200 ng−êi tham dù ®¹i diÖn cho h¬n 70 hÖ ph¸i Tin Lμnh t¹i Trung Quèc, trong ®ã cã mét nöa lμ gi¸o sÜ truyÒn gi¸o n−íc ngoμi, cßn l¹i lμ c¸c chøc s¾c ng−êi Trung Quèc. Chñ ®Ò cña Héi nghÞ lμ “Héi Th¸nh Trung Quèc”, träng ®iÓm th¶o luËn lμ c¸c vÊn ®Ò truyÒn gi¸o, gi¸o dôc, xuÊt b¶n, tõ thiÖn, phô n÷… ë Trung Quèc. Héi nghÞ
®Ò ra chñ tr−¬ng “b¶n ®Þa ho¸ Héi Th¸nh”, th«ng qua viÖc thμnh lËp “Héi HiÖp tiÕn Tin Lμnh toμn quèc” do hai ng−êi Trung Quèc ®øng ®Çu ®Ó thóc ®Èy m¹nh mÏ cuéc vËn ®éng b¶n ®Þa ho¸ Héi Th¸nh. Tuy nhiÖm vô chñ yÕu hμng ®Çu cña Héi HiÖp tiÕn lμ thóc ®Èy cuéc vËn
®éng b¶n ®Þa ho¸ Héi Th¸nh nh−ng nã vÉn kh«ng tho¸t khái côc diÖn bÞ c¸c gi¸o sÜ truyÒn gi¸o cña c¸c gi¸o ®oμn truyÒn gi¸o n−íc ngoμi khèng chÕ vμ trªn thùc tÕ vÉn chØ lμ mét c¬ cÊu liªn hîp Héi Th¸nh c¸c n−íc t¹i Trung Quèc, c¸c uû viªn phô tr¸ch ®Òu lμ gi¸o sÜ truyÒn gi¸o n−íc ngoμi, c¸c cuéc héi nghÞ ®Òu sö dông tiÕng Anh, c¸c b¸o c¸o, th¶o luËn, ghi chÐp ®Òu b»ng tiÕng Anh. Cho nªn cã thÓ thÊy cuéc vËn ®éng b¶n ®Þa ho¸ d−íi sù khèng chÕ cña gi¸o sÜ truyÒn gi¸o n−íc ngoμi chØ cßn lμ h×nh thøc.
S¸u n¨m h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn trong bèi c¶nh cao trμo cña cuéc vËn ®éng
yªu n−íc chèng ®Õ quèc, phong trμo Kit«
gi¸o còng nhËn ®−îc sù ¶nh h−ëng cña tinh thÇn d©n chñ vμ khoa häc Ph−¬ng T©y. Phong trμo nμy mét mÆt ®· t¹o sù t¸c ®éng m¹nh vμo ®¹o Tin Lμnh, mÆt kh¸c lμm thøc tØnh tÇng líp trÝ thøc trong Héi Th¸nh Tin Lμnh Trung Quèc cã ý thøc c¶i c¸ch Héi Th¸nh, tiÕn thªm mét b−íc thóc ®Èy cuéc vËn ®éng tù lËp. NÕu nãi phong trμo NghÜa Hoμ §oμn lμ mét
®ßn nÆng nÒ ®èi víi Héi Th¸nh Tin Lμnh th× phong trμo phi Kit« gi¸o l¹i h×nh thμnh mét th¸ch thøc vÒ mÆt t− t−ëng
®èi víi ®¹o Tin Lμnh, søc ¶nh h−ëng cña nã so víi tr−íc cßn s©u réng h¬n nhiÒu.
Dï lμ phong trμo tù lËp hay phong trμo b¶n ®Þa ho¸, chóng ®Òu ph¸t sinh trong bèi c¶nh lÞch sö ng−êi d©n Trung Quèc tiÕn hμnh phong trμo vËn ®éng yªu n−íc chèng chñ nghÜa ®Õ quèc vμ ®©y lμ nh÷ng nç lùc tÝch cùc cña tÝn ®å ®¹o Tin Lμnh Trung Quèc thö cëi bá chiÕc ¸o
“D−¬ng gi¸o” ®Ó ®−îc ng−êi d©n Trung Quèc thõa nhËn. Nh−ng trong x· héi nöa thùc d©n nöa phong kiÕn, lùc l−îng yªu n−íc trong ®¹o Tin Lμnh cßn rÊt nhá, ¶nh h−ëng cña phong trμo tù lËp cùc k× h¹n chÕ, phong trμo vËn ®éng b¶n ®Þa ho¸
còng lé râ tÝnh h¹n chÕ, vÒ c¬ b¶n kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc v× ®¹o Tin Lμnh Trung Quèc ®ang n»m trong côc diÖn bÞ c¸c gi¸o ®oμn truyÒn gi¸o n−íc ngoμi khèng chÕ. Do vËy, môc tiªu thùc hiÖn tù trÞ, tù d−ìng, tù truyÒn chØ lμ ¶o t−ëng.
(K× sau ®¨ng tiÕp)
