HIÖU THÕ X· HéI Vµ X· HéI CAO ¸P: TR¦êNG HîP VIÖT NAM

(1)

HIÖU THÕ X· HéI Vµ X· HéI CAO ¸P:

TR¦êNG HîP VIÖT NAM

NguyÔn Thõa Hû ^(*)

1. Trong c¸c quèc gia ph−¬ng §«ng,

®¼ng cÊp ®· tån t¹i tõ rÊt sím. Ngay tõ khi ra ®êi, con ng−êi ta ®· lµ mét “homo- hiÐrarchicus” (con ng−êi t«n ti) nh− ch÷

dïng cña Louis Dumont. Nh÷ng ®¼ng cÊp trong x· héi Ên §é bµ la m«n mang nÆng tÝnh t«n gi¸o thÇn bÝ. Trong x· héi Trung Quèc khæng gi¸o, hai ®¼ng cÊp quan liªu vµ thø d©n mang mµu s¾c chÝnh trÞ-x·

héi, chuyÓn hãa thµnh hai tÇng líp ng−êi ph©n biÖt vÒ gi¸ trÞ-v¨n hãa lµ qu©n tö vµ tiÓu nh©n. Trong x· héi ph−¬ng §«ng, ph©n tÇng x· héi chñ yÕu ë d¹ng thøc

®¼ng cÊp. Giai cÊp ®Õn sau, vµ lµ hÖ qu¶

kinh tÕ cña cÊu tróc ®¼ng cÊp, gi÷ mét vai trß thø yÕu.

Trong khi ®ã, ë c¸c quèc gia ph−¬ng T©y, n¬i mµ yÕu tè kinh tÕ cã t¸c ®éng chi phèi, ngù trÞ x· héi, sù ph©n tÇng ®¼ng cÊp ®ång thêi diÔn ra cïng víi hoÆc ®i sau sù ph©n hãa giai cÊp: chñ n« vµ n« lÖ, l·nh chóa vµ n«ng n«. YÕu tè së h÷u vÒ t− liÖu s¶n xuÊt gi÷ vai trß næi tréi trong viÖc h×nh thµnh vµ ®èi kh¸ng giai cÊp,

®Æc biÖt trong chÕ ®é t− b¶n chñ nghÜa T©y ¢u thÕ kû XIX, gi÷a hai giai cÊp t−

s¶n vµ v« s¶n. Karl Marx lµ ng−êi chó ý

®Õn tiªu chÝ ph©n biÖt mang tÝnh chÊt kinh tÕ - së h÷u nµy, trong häc thuyÕt giai cÊp cña «ng.

§èi t−îng nghiªn cøu cña Marx chñ yÕu dùa trªn c¸c x· héi T©y ¢u gi÷a thÕ kû XIX, n¬i mµ dÊu Ên cña quyÒn së h÷u t− nh©n ®· in rÊt ®Ëm vµ lµ thêi kú mµ chñ nghÜa t− b¶n ®ang ë giai ®o¹n ph¸t triÓn cæ ®iÓn cña nã. Tuy nhiªn, ngµy nay ng−êi ta cã thÓ ph¶n biÖn vµ xem xÐt l¹i nh÷ng luËn ®Ò vÒ giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp cña «ng, khi mµ chóng ta thÊy r»ng ë c¸c quèc gia ph−¬ng §«ng, yÕu tè c«ng h÷u lµ phæ biÕn vµ v−ît tréi so víi yÕu tè t− h÷u. MÆt kh¸c, kÓ tõ thÕ kû XX

®Õn nay, b¶n th©n chñ nghÜa t− b¶n còng cã rÊt nhiÒu thay ®æi, d−íi t¸c ®éng cña sù ph¸t triÓn khoa häc c«ng nghÖ vµ chÕ

®é së h÷u cæ phÇn. ^(*)

Ralf Dahrendorf (1929-2009, ng−êi Anh gèc §øc), t¸c gi¶ tù nhËn lµ ph¸t huy tinh thÇn cña Marx vµ cè g¾ng ®i xa h¬n Marx trªn chñ ®Ò giai cÊp x· héi, ®· lËp luËn r»ng tiªu chuÈn ®Þnh tÝnh cho giai cÊp c¬ b¶n dùa trªn sù ph©n biÖt vÒ quyÒn së h÷u nh÷ng t− liÖu s¶n xuÊt lµ h¹n hÑp, vµ muèn më réng tiªu chÝ ®ã

®Õn lÜnh vùc quyÒn lùc [3].

Theo Dahrendorf, chóng ta cÇn thay thÕ kh¸i niÖm chiÕm h÷u vµ phi chiÕm h÷u hay quyÒn së h÷u t− nh©n cã hiÖu

(*) PGS. TS., §¹i häc Quèc gia Hµ Néi.

(2)

lùc b»ng kh¸i niÖm “sù thùc thi quyÒn lùc vµ sù bÞ t−íc ®o¹t quyÒn lùc” nh− tiªu chÝ cña sù h×nh thµnh giai cÊp. Nh− vËy, x·

héi cã thÓ ®· bÞ ph©n chia thµnh “giai cÊp chØ huy” vµ “giai cÊp v©ng lÖnh”, vµ xung

®ét giai cÊp cÇn dùa trªn t×nh tr¹ng cña cuéc ®Êu tranh gi÷a nh÷ng ng−êi cã quyÒn lùc vµ nh÷ng ng−êi kh«ng cã quyÒn lùc [3].

Geert Hofstede (1928-, ng−êi Hµ Lan,) t¸n ®ång luËn ®iÓm cña Dahrendorf, nh−ng thiªn vÒ lÜnh vùc v¨n hãa t©m lý, khi ®−a ra thuËt ng÷ “chØ sè kho¶ng c¸ch quyÒn lùc” (power distance index). Trong “Lý thuyÕt vÒ chiÒu kÝch quyÒn lùc” cña m×nh, Hofstede chñ tr−¬ng r»ng trong nh÷ng tæ chøc vµ thiÕt chÕ, bao giê còng cã nh÷ng nhãm ng−êi nhiÒu quyÒn lùc vµ nh÷ng nhãm Ýt quyÒn lùc, sù ph©n chia quyÒn lùc lµ bÊt b×nh ®¼ng vµ th−êng ®−îc x· héi chÊp nhËn [4].

Joseph Stiglitz (1943-) - nhµ kinh tÕ häc Mü ®o¹t gi¶i Nobel 2001, trong cuèn s¸ch míi nhÊt cña m×nh “The price of inequality” (C¸i gi¸ cña sù bÊt b×nh

®¼ng), ®· ®−a ra thuËt ng÷ “x· héi ph©n c¸ch cao” (a highly divided society), khi nãi vÒ n−íc Mü vµ thÕ giíi ®−¬ng ®¹i, trong ®ã “sù bÊt b×nh ®¼ng ®· ®¹t tíi møc kh«ng thÓ tha thø ®−îc” gi÷a nh÷ng

“ng−êi cã” vµ nh÷ng “ng−êi kh«ng cã”

(haves and have-nots), vµ chóng ta ®ang ph¶i tr¶ gi¸ ®¾t cho sù bÊt b×nh ®¼ng ®ã.

Theo «ng, khi mét nhãm thiÓu sè n¾m gi÷

qu¸ nhiÒu quyÒn lùc, hä sÏ ®Æt ra nh÷ng chÝnh s¸ch chØ cã lîi cho b¶n th©n hä, mµ kh«ng phôc vô cho toµn x· héi. §iÒu ®ã sÏ g©y tæn h¹i cho nÒn kinh tÕ quèc d©n, lßng tin cña d©n chóng vµo chÝnh quyÒn vµ nÒn ph¸p trÞ. J. Stiglitz cho r»ng, quyÒn lùc phôc vô cho lßng tham, vµ v×

vËy, muèn chÕ ngù quyÒn lùc, ph¶i chÕ ngù lßng tham [5].

Sù bÊt b×nh ®¼ng x· héi ngµy cµng t¨ng cao, th× c¸i gi¸ ph¶i tr¶ còng theo ®ã ngµy cµng t¨ng cao, nÕu nh− chóng ta kh«ng lµm mét ®iÒu g× ®ã.

Thùc ra, bÊt b×nh ®¼ng x· héi cã mÆt trong mäi khung kh«ng gian vµ thêi gian lÞch sö, nh−ng cã phÇn phøc t¹p vµ ®a d¹ng h¬n ®iÒu chóng ta t−ëng. Kh«ng nªn chØ dïng mét tiªu chuÈn nhÊt ®Þnh vµ h¹n hÑp ®Ó ph©n biÖt, tùa nh− quyÒn t− h÷u vÒ t− liÖu s¶n xuÊt. Trong c¸c x·

héi ph−¬ng §«ng, yÕu tè c«ng h÷u nhµ n−íc vµ tËp thÓ chiÕm −u thÕ lín so víi së h÷u t− nh©n. Ngµy nay, khi qu¸ tr×nh x·

héi hãa ph¸t triÓn, quyÒn t− h÷u ç nh©n còng mÊt dÇn vai trß chñ chèt. Nh− vËy, trong çc x· héi ph−¬ng §«ng hay trong x· héi hiÖn ®¹i, næi bËt lªn tÇm quan träng cña quyÒn qu¶n lý, kiÓm so¸t vµ chi phèi çc t− liÖu s¶n xuÊt vµ tµi s¶n, còng nh− viÖc quyÒn ®ã thuéc vÒ ai, thùc sù do nh÷ng ng−êi nµo n¾m gi÷?

H¬n n÷a, sù kh¸c biÖt vµ bÊt b×nh

®¼ng kh«ng chØ thÓ hiÖn hoÆc chñ yÕu thÓ hiÖn ë khÝa c¹nh kinh tÕ, mµ cßn bao hµm nhiÒu mÆt kh¸c nh− quyÒn lùc chÝnh trÞ, vÞ thÕ x· héi, møc sèng vµ lèi sèng, t©m lý øng xö v¨n hãa. Suy réng ra, còng nh−

trong mét m¹ch ®iÖn lu«n lu«n tån t¹i mét hiÖu ®iÖn thÕ, trong x· héi còng lu«n lu«n tån t¹i mét kho¶ng c¸ch chªnh lÖch gi÷a hai tÇng líp ng−êi kh¸c nhau, nhãm cÇm quyÒn bªn trªn vµ quÇn chóng nh©n d©n bªn d−íi. Kho¶ng c¸ch chªnh lÖch ®ã mang tÝnh phøc hîp vµ bao qu¸t, dï chØ sè lín hay nhá. Cã thÓ coi ®ã chÝnh lµ mét

“hiÖu thÕ x· héi”.

2. Trong lÞch sö, hiÖu thÕ x· héi tån t¹i trong mäi x· héi, víi nh÷ng chØ sè kh¸c nhau. Mét x· héi khi míi h×nh thµnh, hiÖu thÕ x· héi th−êng ë møc thÊp. Theo qu¸ tr×nh ph¸t triÓn tiÕn hãa,

(3)

hiÖu thÕ x· héi sÏ dÇn dÇn gia t¨ng. §é chªnh biÕn thµnh ®é c¨ng, hiÖu thÕ x· héi s¶n sinh ra ¸p lùc x· héi. §Õn l−ît ¸p lùc x· héi t¹o thµnh m©u thuÉn xung ®ét, nÕu kh«ng ®−îc hãa gi¶i kÞp thêi, sÏ v−ît ng−ìng giíi h¹n vµ dÉn ®Õn hiÖn t−îng bïng næ, thÓ hiÖn qua nh÷ng cuéc ®¶o chÝnh, næi dËy hoÆc c¸ch m¹ng. M« h×nh thiÕt chÕ x· héi cò bÞ ph¸ vì, nh−êng chç cho mét m« h×nh thiÕt chÕ míi, víi hiÖu thÕ x· héi gi¶m vÒ møc tèi thiÓu. NÕu con ng−êi (nhµ cÇm quyÒn vµ quÇn chóng) biÕt chñ ®éng h¹ thÕ vµ x¶ ¸p, cã kh¶

n¨ng tr¸nh khái ®−îc bïng næ, ®æ vì.

Qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi m« h×nh sÏ diÔn ra mét c¸ch hßa b×nh ªm thÊm. §ã lµ thµnh qu¶ cña ý thøc s¸ng suèt ®Ó chñ ®éng c¶i c¸ch, ®æi míi. Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i lµ lóc nµy mäi viÖc ®· ®−îc gi¶i quyÕt. Theo mét ®µ tiÕn triÓn tù nhiªn, hiÖu thÕ x·

héi l¹i t¸i xuÊt hiÖn, dÇn dÇn tõng b−íc gia t¨ng, t¹o thµnh nh÷ng m©u thuÉn xung ®ét míi, cã thÓ dÉn ®Õn nh÷ng nguy c¬ bïng næ míi. §ã lµ mét quy tr×nh tiÕn hãa mang tÝnh chu kú.

Sù kh«n ngoan cña con ng−êi, tr−íc hÕt lµ cña nhµ cÇm quyÒn, lµ cÇn chÊp nhËn sù thùc kh¸ch quan, c«ng nhËn tÝnh phøc t¹p vµ sù ®èi lËp lu«n tån t¹i trong x· héi, vµ cÇn xö lý mét c¸ch hîp lÏ, t×m ra c¬ chÕ ®Ó æn ®Þnh hiÖu thÕ vµ ¸p lùc x·

héi. ë ®©y, chÝnh quyÒn cã chøc n¨ng nh−

mét m¸y biÕn thÕ-æn ¸p. Khi ¸p lùc gia t¨ng, mét sù k×m nÐn ®ãng kÝn hoÆc mét hµnh ®éng trÊn ¸p sÏ chØ cµng lµm t¨ng thªm mèi ®e däa bïng næ. Ng−îc l¹i, mét sù h¹ thÕ, h¹ ¸p ®óng lóc, kÞp thêi më hÖ thèng van x¶ an toµn, chñ ®éng th¸o gì ngßi næ rÊt cã thÓ tr¸nh ®−îc nguy c¬, c¶i thiÖn t×nh thÕ.

Tãm l¹i, kiÕn t¹o vµ duy tr× mét x·

héi h¹ thÕ - h¹ ¸p, kh«ng chÊp nhËn m«

h×nh x· héi cao thÕ - cao ¸p cã thÓ lµ mét

ph−¬ng ¸n tèi −u cho m«n x· héi häc quyÒn lùc vµ cho nh÷ng nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch.

Nh− trªn ®· nãi, mét x· héi cao thÕ - cao ¸p lu«n lu«n tån t¹i mét hiÖu thÕ x·

héi cao. §ã lµ kho¶ng c¸ch biÖt gi÷a tÇng líp bªn trªn thèng trÞ x· héi vµ qu¶ng ®¹i quÇn chóng bÞ trÞ, thÓ hiÖn trong nhiÒu mÆt, tr−íc hÕt lµ quyÒn lùc chÝnh trÞ, tiÕp theo lµ ®Þa vÞ x· héi vµ thÕ lùc kinh tÕ - v¨n hãa.

Trong x· héi cao thÕ - cao ¸p, sù tËp trung quyÒn lùc vµ cña c¶i ë møc v−ît ng−ìng cho phÐp. Mét sè ng−êi chiÕm mét tû lÖ nhá so víi quÇn chóng nh−ng l¹i cã quyÒn vµ tiÒn ë møc qu¸ lín. Sè phËn ®Êt n−íc cña toµn d©n bÞ ®Æt d−íi quyÒn chi phèi cña mét vÞ qu©n v−¬ng chuyªn chÕ, mét nhãm nhá quyÒn thÇn, mét giai tÇng hay mét tËp ®oµn thèng trÞ thiÓu sè mµ c¸c nhµ nghiªn cøu gäi lµ thÓ chÕ oligarchy.

Trong khi ®ã, mét x· héi h¹ thÕ - h¹

¸p cã nh÷ng chØ dÉn ng−îc l¹i. HiÖu thÕ x· héi ®−îc duy tr× ë mét giíi h¹n cho phÐp, cµng thÊp cµng tèt. Nh− mét hÖ qu¶, sè ng−êi n¾m gi÷ quyÒn lùc vµ h−ëng thô quyÒn lùc ®−îc më réng ®Õn møc tèi ®a. §ã lµ mét x· héi hßa dÞu, mét x· héi trong ®ã ®¹i ®a sè ng−êi d©n ®−îc trao vµ h−ëng nh÷ng quyÒn lîi ®Ých thùc, t¹o nªn mét thø “quyÒn lùc cña nh÷ng ng−êi kh«ng quyÒn lùc”.

3. ViÖt Nam lµ mét quèc gia ph−¬ng

§«ng. CÊu tróc x· héi ViÖt Nam truyÒn thèng lµ mét sù lai ghÐp gi÷a mét c¬

tÇng b¶n ®Þa §«ng Nam ¸ víi mét m«

h×nh thiÕt chÕ §«ng ¸ Trung Hoa, ®−îc biÕn c¸ch qua thùc tiÔn lÞch sö - v¨n hãa.

C¸c t¸c gi¶ ph−¬ng T©y thêi cËn ®¹i th−êng ®Þnh tÝnh x· héi ®ã b»ng thuËt ng÷ quen dïng lµ “nÒn chuyªn chÕ

(4)

ph−¬ng §«ng” (despotisme oriental) vay m−în tõ Montesquieu, t¸c gi¶ chñ chèt cña trµo l−u t− t−ëng “Khai S¸ng” Ph¸p thÕ kû XVIII.

Còng gièng nh− nhiÒu quèc gia ph−¬ng §«ng kh¸c, sù ph©n tÇng x· héi ë ViÖt Nam truyÒn thèng ®· chñ yÕu diÔn ra d−íi d¹ng thøc ph©n hãa ®¼ng cÊp, t−¬ng tù gièng nh− ë Trung Hoa khæng gi¸o.

§iÓm xuÊt ph¸t cña sù ph©n tÇng nµy lµ sù kh¸c biÖt vµ ®é chªnh lÖch vÒ quyÒn lùc chÝnh trÞ vµ ®Þa vÞ x· héi, tiÕp theo sau míi lµ vÒ ®êi sèng kinh tÕ-v¨n hãa.

Thêi x−a, ng−êi ta th−êng quan niÖm x· héi ViÖt Nam ®−îc ph©n chia thµnh 4 giíi “sÜ, n«ng, c«ng, th−¬ng”. Thùc ra, ®ã chØ lµ 4 lo¹i d©n chóng (tø d©n) kh¸c nhau vÒ nghÒ nghiÖp, nh−ng ®Òu kh«ng ph¶i lµ quan. TÇng líp “sÜ” (häc trß, nh÷ng ng−êi biÕt ch÷, ®ç ®¹t khoa b¶ng)

®øng ®Çu b¶ng xÕp h¹ng, ®−îc träng väng, nh−ng còng chØ lµ v−ên −¬m cña

®¼ng cÊp quan liªu. V× trong thùc tÕ, chØ mét tû lÖ rÊt nhá nh÷ng nho sinh lµ ®−îc thµnh ®¹t vµ ®−îc bæ nhiÖm lµm quan.

MÆt kh¸c, kh«ng nhÊt thiÕt tÊt c¶ c¸c quan liªu ®Òu xuÊt th©n tõ giíi sÜ. Giíi nho sÜ th−êng ®−îc coi lµ giai tÇng th−îng l−u trong x· héi vÒ ph−¬ng diÖn häc thøc v¨n hãa, nh−ng kh«ng ph¶i lµ ®¼ng cÊp n¾m gi÷ quyÒn lùc trong x· héi, còng kh«ng ph¶i lµ tÇng líp cã thÕ lùc hay ®Æc quyÒn vÒ kinh tÕ.

Sau Çch m¹ng 1945, çc s¸ch gi¸o khoa chÝnh thèng l¹i th−êng m« t¶ cÊu tróc x· héi ViÖt Nam bao gåm 2 giai cÊp chÝnh: ®Þa chñ vµ n«ng d©n. Çch ph©n lo¹i ®ã kh«ng sai nh−ng kh«ng bao qu¸t, ch−a ph¶n ¸nh ®óng thùc chÊt lÞch sö.

Giai cÊp ®Þa chñ lµ tÇng líp ng−êi cã ®Êt (mµ th−êng lµ ®Þa chñ nhá), nh−ng kh«ng ph¶i lµ ®¼ng cÊp n¾m gi÷ quyÒn lùc.

Trong c¸c lµng x·, nh÷ng ®Þa chñ cã thÕ lùc, tøc nh− tÇng líp c−êng hµo, th−êng còng lµ nh÷ng chøc s¾c, cã phÈm hµm.

MÆt kh¸c, ®¹i ®a sè ng−êi lµm quan ngµy x−a, tuy lµ tÇng líp cÇm quyÒn nh−ng kh«ng ph¶i lµ ®Þa chñ. Nh÷ng quan chøc giµu cã, thÕ lùc kinh tÕ lín kh«ng ph¶i do nguån bãc lét kinh tÕ (ph¸t canh thu t«), mµ chñ yÕu th«ng qua nh÷ng h×nh thøc bãc lét phi kinh tÕ, nh÷ng thñ ®o¹n l¹m quyÒn tham nhòng. NhiÒu quan chøc vÉn sèng mét cuéc sèng thanh b¹ch, ®¹m b¹c víi ®ång l−¬ng Ýt ái, nhÊt lµ nh÷ng quan chøc ë ngoµi ng¹ch qu¶n lý hµnh chÝnh, mµ Ph¹m §×nh Hæ gäi lµ “viÖc quan nhµn rçi kh«ng ®ñ tiªu”.

VËy th×, trªn thùc tÕ, x· héi ViÖt Nam truyÒn thèng ®· ph©n chia thµnh hai

®¼ng cÊp chÝnh: quan liªu lµ ®¼ng cÊp n¾m gi÷ quyÒn lùc, vµ thø d©n lµ ®¼ng cÊp kh«ng cã quyÒn lùc hoÆc cã rÊt Ýt quyÒn lùc. Tõng ®¼ng cÊp l¹i bao gåm nhiÒu thµnh phÇn kh¸c nhau. §øng ®Çu

®¼ng cÊp quan liªu lµ vÞ hoµng ®Õ cã uy quyÒn tèi th−îng vµ toµn n¨ng trªn danh nghÜa. CÊp d−íi vµ phô gióp quan liªu lµ c¸c thuéc l¹i. Thµnh phÇn trong ®¼ng cÊp thø d©n kh¸ ®a d¹ng. TÇng líp “sÜ” ®−îc coi lµ ®øng ®Çu tø d©n thùc chÊt lµ mét tÇng líp däc xuyªn ®¼ng cÊp, cã gèc rÔ lµ b×nh d©n vµ ®Ønh ngän lµ quan liªu.

Chóng ta nhËn thÊy trong x· héi ViÖt Nam truyÒn thèng, ®iÓm xuÊt ph¸t cña hiÖu thÕ x· héi chÝnh lµ mét kho¶ng c¸ch quyÒn lùc mang tÝnh chÊt chÝnh trÞ - x·

héi. §é chªnh lÖch vÒ ®êi sèng kinh tÕ - v¨n hãa chØ lµ hÖ qu¶ cña ®é chªnh lÖch quyÒn lùc. D¹ng thøc chuyÓn hãa diÔn biÕn theo vÐc t¬ quyÒn tiÒn, tr¸i víi ph−¬ng T©y cã chiÒu ng−îc l¹i (tiÒn quyÒn).

QuyÒn hµnh t¹o nªn lîi léc. Th«ng qua nh÷ng vô xÐt xö ¸n kiÖn, cÊt nh¾c bæ

(5)

nhiÖm c¸c quan l¹i cÊp d−íi, l¹m thu thuÕ m¸ lao dÞch, nh÷ng viªn quan kh«ng gi÷ ®−îc ®øc liªm rÊt dÔ r¬i vµo tÖ nhËn hèi lé, tõ ®ã trë nªn giµu cã.

Víi nh÷ng ®Æc quyÒn −u ®·i kh¸c nh− chÕ ®é ®−îc phong t−íc Êm, chuéc téi b»ng tiÒn, cã nh÷ng tiªu chuÈn ®Æc biÖt trong sinh ho¹t nh− nhµ cöa, ®å ®¹c, quÇn ¸o, quan liªu ®· t¹o lËp vµ cñng cè

®−îc uy thÕ cho b¶n th©n vµ gia ®×nh, cuéc sèng kh¸c biÖt xa c¸ch víi ®¸m th−êng d©n.

Trong khi ®ã, tÇng líp b×nh d©n lµ nh÷ng con ng−êi thÊp cæ bÐ häng, trong tay kh«ng cã mét quyÒn lùc g×, ngoµi quyÒn ®−îc/ph¶i quÇn quËt lµm viÖc khã nhäc vµ cói ®Çu v©ng lêi phôc tïng, chÊp nhËn mét cuéc sèng chÞu ®ùng nghÌo khæ.

Qua nhiÒu thÕ kû, cÊu tróc x· héi hÇu nh− kh«ng thay ®æi, hiÖu thÕ x· héi lu«n lu«n tån t¹i ë møc cao. X· héi ViÖt Nam truyÒn thèng lµ mét x· héi cao thÕ.

Trong cuèn ViÖt Nam phong tôc (1912), t¸c gi¶ Phan KÕ BÝnh ®· ®−a ra mét h×nh ¶nh kh¸ trung thùc vµ sinh

®éng vÒ quan hÖ quan - d©n trong x· héi ViÖt Nam x−a:

“Còng v× thãi chuyªn chÕ mµ quan víi d©n xa c¸ch nhau mét trêi mét vùc. Quan th× coi d©n nh− cá nh− r¸c, d©n th× coi quan nh− cäp nh− beo. D©n vµo ®Õn cöa quan, nhiÒu kÎ so vai rôt cæ, run lËp cËp nãi ch¼ng ra h¬i, mµ quan ®éng ®i ®Õn

®©u th× Çm Çm nh− sÊm nh− sÐt, lµm thùc râ ra mÆt h¸ch dÞch” [1, 128].

X· héi cao thÕ tÊt yÕu dÉn ®Õn x· héi cao ¸p. Tuy nhiªn, x· héi Nho gi¸o lµ mét nÒn chuyªn chÕ mÒm mang tÝnh gia tr−ëng. Con ng−êi tõ nhá ®· ®−îc d¹y dç, thùc hµnh trong gia ®×nh vµ ngoµi x· héi,

®· thÊm nhuÇn nh÷ng quan niÖm, lÔ gi¸o vÒ t«n ti ®Þnh phËn. Trong t©m thøc, hä

vÉn hy väng vµo nh÷ng vÞ quan liªm khiÕt, xøng ®¸ng lµ bËc cha mÑ cña d©n chóng (d©n chi phô mÉu). Nh−ng khi ph¶i ®èi mÆt víi thùc tiÔn cña tÖ n¹n tham quan « l¹i, hä còng ph¶n øng l¹i b»ng nh÷ng lêi ®µm tiÕu d©n gian nh−

c¸c c©u “miÖng quan tr«n trÎ”, “c−íp ®ªm lµ giÆc, c−íp ngµy lµ quan”.

Ng−êi n«ng d©n lµng x· ViÖt Nam - chñ thÓ cña ®¼ng cÊp thø d©n - vèn b¶n tÝnh chÊt ph¸c hiÒn lµnh, nhÉn nhôc, thô

®éng “b¶o x«i õ x«i, b¶o thÞt õ thÞt”, còng vÉn nh− Phan KÕ BÝnh nhËn xÐt. Nh−ng

®· hiÒn th× dÔ côc, dÔ næi giËn. Khi kh«ng cßn chÞu ®ùng ®−îc n÷a, tøc khi ®é c¨ng x· héi ®· v−ît ng−ìng, hä s½n sµng næi dËy lµm lo¹n, tuy biÕt r»ng rÊt khã thµnh c«ng vµ sÏ ph¶i tr¶ gi¸ b»ng tÝnh m¹ng.

Nh÷ng cuéc n«ng d©n b¹o lo¹n x¶y ra kh¸ th−êng xuyªn trong c¸c triÒu ®¹i ®·

minh chøng ®iÒu ®ã.

MÆt kh¸c, nÒn chuyªn chÕ mÒm mang tÝnh gia tr−ëng cïng víi ¶o t−ëng vÒ mét nÒn “d©n chñ lµng x·” còng phÇn nµo lµm hßa dÞu nh÷ng m©u thuÉn vµ ¸p lùc x·

héi. Quan liªu ViÖt Nam kh«ng gièng nh−

®¼ng cÊp quý téc l·nh chóa thÕ tËp trong x· héi T©y ¢u trung ®¹i. VÒ nguyªn lý, hä kh«ng ph¶i lµ nh÷ng «ng chñ cã toµn quyÒn ®èi víi c¸c thÇn d©n trong ®Þa h¹t trÊn trÞ cña m×nh, mµ chØ lµ c¸c bËc cha mÑ ch¨n d¾t vµ gi¸o huÊn d©n chóng.

N«ng d©n lµng x· ViÖt Nam còng kh«ng ph¶i lµ th©n phËn cña nh÷ng n«ng n«, th¸i Êp nh− ë T©y ¢u. ë mét møc ®é, hä lµ nh÷ng con ng−êi tù do cã quyÒn b×nh

®¼ng bÇu cö, lùa chän ra bé m¸y chøc s¾c

®¹i diÖn cho d©n lµng. Víi t©m lý h−íng th−îng, träng h− danh ®Þa vÞ, hä tËp trung ý chÝ cè g¾ng ®Ó cã ®−îc mét vÞ trÝ, vai vÕ cao h¬n trong hÖ thèng t«n ti lµng x·.

Cuèi cïng, chÕ ®é toµn trÞ Nho gi¸o

®· huy ®éng mäi ph−¬ng tiÖn cña hÖ

(6)

thèng chÝnh trÞ, kÕt hîp sö dông lÔ gi¸o vµ h×nh ph¸p, tõ trong gia ®×nh, lµng xãm

®Õn ngoµi x· héi ®Ó t¹o nªn mét mÆc c¶m tù ti vµ cam chÞu trong quÇn chóng. Do vËy, x· héi ViÖt Nam truyÒn thèng thêi trung ®¹i, tuy vÉn lµ mét x· héi cao thÕ - cao ¸p, nh−ng Ýt cã kh¶ n¨ng vµ c¬ héi bïng næ. §ã lµ mét x· héi cao ¸p tiÒm Èn.

M« h×nh x· héi kh«ng bÞ ph¸ vì, thay thÕ, nh−ng ®· l©m vµo sù khñng ho¶ng tr× trÖ, kh«ng lèi tho¸t. Nã chØ bÞ r¹n nøt vµ tõng b−íc tù hñy d−íi t¸c ®éng cña mét sù va

®Ëp x· héi tõ bªn ngoµi, ë ®©y lµ cuéc chinh phôc vµ ®« hé cña c¸c thÕ lùc thùc d©n Ph¸p nöa sau thÕ kû XIX.

4. X· héi ViÖt Nam thêi thuéc Ph¸p lµ mét sù chuyÓn ®æi m« h×nh, lai ghÐp c¸c yÕu tè phong kiÕn truyÒn thèng víi nh÷ng yÕu tè t− b¶n thuéc ®Þa. HiÖu thÕ x· héi còng chuyÓn sang mét d¹ng thøc míi, dÇn dÇn gia t¨ng, t¹o nªn nh÷ng xung ®ét x· héi ©m Ø hoÆc bét ph¸t.

§¼ng cÊp n¾m quyÒn thèng trÞ lóc nµy tr−íc hÕt lµ hÖ thèng bé m¸y chÝnh quyÒn thùc d©n ë thuéc ®Þa bao gåm çc quan chøc, sÜ quan, çc nhµ t− b¶n kinh doanh ng−êi Ph¸p. G¾n liÒn víi bé phËn nµy lµ tÇng líp çc c«ng chøc cao cÊp ng−êi ViÖt lµm viÖc cho Ph¸p, giíi quan l¹i Nam triÒu hîp t¸c víi Ph¸p, sè ®¹i ®Þa chñ cã liªn hÖ mËt thiÕt víi chÝnh quyÒn thùc d©n. §¼ng cÊp bÞ trÞ lµ mäi tÇng líp x· héi cßn l¹i, cã bÒ mÆt ®¸y lµ khèi quÇn chóng nh©n d©n lao ®éng. HiÖu thÕ x· héi thêi kú nµy chñ yÕu xuÊt ph¸t tõ m©u thuÉn d©n téc, lång ghÐp vµo m©u thuÉn

®¼ng cÊp vµ m©u thuÉn giai cÊp.

Thêi ®o¹n lÞch sö trong ChiÕn tranh thÕ giíi II ®· lµ cao ®iÓm cña nh÷ng m©u thuÉn xung ®ét trong x· héi ViÖt Nam, lóc nµy trë thµnh mét x· héi cao ¸p. HÖ qu¶ dÉn ®Õn lµ sù bïng næ cuéc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945, khai sinh ra n−íc

ViÖt Nam D©n chñ Céng hßa cïng víi mét m« h×nh x· héi míi. D©n téc ®−îc gi¶i phãng vµ hiÖu thÕ x· héi lóc nµy ®·

sôt gi¶m ®Õn møc tèi thiÓu. Trong khÝ thÕ c¸ch m¹ng vµ tinh thÇn ®oµn kÕt d©n téc, mäi tÇng líp x· héi thÊy cÇn vµ cã thÓ xÝch l¹i gÇn gòi nhau h¬n.

Ba thËp kû tiÕp theo ®−îc ®¸nh dÊu bëi hai cuéc chiÕn tranh gi¶i phãng ®Êt n−íc, ®· tËp hîp vµ thu hót mäi lùc l−îng vµ tiÒm n¨ng cña ®Êt n−íc, lµm chËm ®i qu¸ tr×nh ph©n hãa x· héi vµ hßa ho·n mäi xung ®ét x· héi. C¸c phong trµo ®¸nh

®æ ®Þa chñ trong C¶i c¸ch Ruéng ®Êt vµ c¶i t¹o chèng t− s¶n trong thêi kú nµy chØ nªn coi nh− nh÷ng cuéc vËn ®éng chÝnh trÞ do chÝnh quyÒn c¸ch m¹ng tæ chøc vµ ph¸t ®éng, mµ kh«ng ph¶i lµ nh÷ng cuéc xung ®ét x· héi trùc tiÕp gi÷a tÇng líp bÞ trÞ vµ tÇng líp thèng trÞ x· héi. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ hiÖu thÕ x· héi lóc nµy vÉn duy tr× ë møc ®é thÊp. Nh×n chung, x· héi ViÖt Nam trong thêi ®o¹n nµy vÉn lµ mét x· héi h¹ thÕ.

Tuy nhiªn, diÔn biÕn cña t×nh h×nh x·

héi ViÖt Nam ®· ®æi kh¸c kÓ tõ khi ®Êt n−íc thèng nhÊt n¨m 1975 vµ nhÊt lµ tõ khi b−íc vµo giai ®o¹n §æi míi ®−îc khëi x−íng tõ n¨m 1986. Do nhiÒu nguyªn nh©n, t¸c ®éng, qu¸ tr×nh ph©n hãa x·

héi dÇn dÇn gia t¨ng, biªn ®é hiÖu thÕ x·

héi ngµy cµng trë nªn lín.

HiÖn nay, nh− hÖ qu¶ cña mét qu¸

héi, nh×n mét c¸ch kh¸i qu¸t, trong x·

héi ViÖt Nam ®· dÇn dÇn h×nh thµnh hai giai tÇng d©n c− kh¸ kh¸c biÖt mang tÝnh chÊt ®¼ng cÊp. Mét tÇng líp ®a thµnh phÇn tËp trung n¾m gi÷ quyÒn thÕ vÒ chÝnh trÞ vµ kinh tÕ ë bªn trªn vµ qu¶ng

(7)

héi, ®iÒu nµy ®· ph¶n ¸nh trong sù ph©n hãa giµu nghÌo ngµy cµng khèc liÖt vµ sù c¸ch biÖt vÒ lèi sèng ngµy cµng t−¬ng ph¶n râ rÖt.

Trong qu¸ tr×nh ph©n tÇng x· héi, t¸c nh©n ban ®Çu th−êng xuÊt ph¸t tõ ®é chªnh vÒ quyÒn lùc, sù bÊt b×nh ®¼ng vÒ vÞ thÕ chÝnh trÞ, sau dÉn ®Õn mét hiÖu thÕ x· héi toµn diÖn ngµy cµng gia t¨ng.

héi n¶y sinh, b¸o hiÖu nguy c¬ cña mét x·

héi cao ¸p.

Do c¬ chÕ hiÖn hµnh tËp trung quyÒn lùc ë møc ®é cao, do ý thøc d©n chñ kÐm ph¸t triÓn ë c¶ tõ hai phÝa - chÝnh quyÒn vµ ng−êi d©n, sù yÕu kÐm cña kh©u gi¸m s¸t d©n sù tõ d−íi lªn trong m«i tr−êng thiÕu minh b¹ch th«ng tin, tÖ l¹m quyÒn

®· t×m ®−îc mét m¶nh ®Êt mµu mì vµ mét khÝ hËu thuËn lîi ®Ó bÐn rÔ vµ sinh tr−ëng. Mét bé phËn c¸n bé, quan chøc tho¸i hãa c¸c cÊp - víi sè l−îng ngµy cµng t¨ng nhiÒu - ®· lîi dông quyÒn lùc cña m×nh lµm vèn kinh doanh trôc lîi, chuyÓn hãa thµnh tµi s¶n kinh tÕ, tiÒn b¹c, ®Êt ®ai d−íi mäi h×nh thøc kh¸c nhau cña tÖ tham nhòng. §èi t−îng kÕt nèi cña nh÷ng quan tham nµy lµ giíi doanh nh©n c¬ héi x¶o quyÖt, s½n sµng bá tiÒn ra mua nh÷ng quan hÖ mãc ngoÆc mê

¸m víi chÝnh quyÒn, ®Ó ®¹t ®−îc nh÷ng mèi lîi bÐo bë trong viÖc ®Êu thÇu c¸c dù

¸n, quy ho¹ch, tiÕp cËn biÕt tr−íc c¸c th«ng tin lîi thÕ, t¹o nªn mét chu tr×nh khÐp kÝn ho¸n chuyÓn quyÒn tiÒn quyÒn, trong ®ã c¶ ®«i bªn cïng h−ëng lîi.

KÕt qu¶ lµ, mét tÇng líp ®¹i gia, c¸c

«ng/bµ chñ n¾m gi÷ c¸c tËp ®oµn, tæng c«ng ty vµ c«ng ty lín ®· h×nh thµnh, t¹o nªn nh÷ng “nhãm lîi Ých mafia”, nh÷ng

ë cùc bªn kia, lµ khèi quÇn chóng ®a thµnh phÇn, cã bÒ mÆt ®¸y lµ c¸c giai cÊp cÇn lao c«ng n«ng, mét thêi tõng ®−îc vinh danh lµ lùc l−îng l·nh ®¹o vµ qu©n chñ lùc c¸ch m¹ng, nh−ng hiÖn nay trªn thùc tÕ ®· kh«ng cã hoÆc cã rÊt Ýt quyÒn hµnh vµ quyÒn lîi. C«ng nh©n bÞ v¾t kiÖt søc lao ®éng, bÞ chñ t− b¶n trong, ngoµi n−íc bãc lét, bÞ h¹n chÕ quyÒn ®Êu tranh b·i c«ng, ph¶i chÌo chèng m−u sinh tr−íc sãng giã l¹m ph¸t. Giai cÊp n«ng d©n bÞ ph©n hãa s©u s¾c. Mét sè Ýt do cÇn cï n¨ng ®éng, may m¾n hoÆc nhiÒu m−u mÑo cã cuéc sèng kh¸ gi¶ h¬n, trong khi

®a phÇn vÉn sèng ë møc cËn nghÌo hoÆc nghÌo. Trong mét sè ®Þa ph−¬ng, nh÷ng n«ng d©n mÊt ®Êt do bÞ thu håi quyÒn sö dông ®Êt ®ai qua nh÷ng dù ¸n ph¸t triÓn c«ng nghiÖp vµ ®« thÞ, bÞ ¸p ®Æt gi¸ ®Òn bï kh«ng tháa ®¸ng, víi t©m lý bøc xóc vµ bÊt m·n, ®· næi dËy ®Êu tranh, g©y nªn nh÷ng vô xung ®ét, bÊt æn x· héi.

Nh÷ng tÇng líp trung gian, ®«ng ®¶o vµ pha t¹p, nh×n chung ®· cã mét th¸i ®é øng xö trung tÝnh hoÆc hai mÆt n−íc ®«i tr−íc thùc tiÔn x· héi. Kh«ng cã quyÒn lùc vµ còng kh«ng ý thøc ®Çy ®ñ vÒ c¸c quyÒn d©n sù chÝnh trÞ cña ng−êi c«ng d©n, nh−ng còng kh«ng ®Õn nçi qu¸ bøc b¸ch vÒ ®iÒu kiÖn sinh ho¹t kinh tÕ, hä bÞ cuèn hót vµo nh÷ng lo toan sinh kÕ vµ

¸m ¶nh bëi nh÷ng nçi sî h·i trong ®êi th−êng. V× thÕ, hä th−êng tá ra thê ¬, bµng quan víi nh÷ng sù kiÖn, diÔn biÕn bªn ngoµi kh«ng liªn quan trùc tiÕp tíi cuéc sèng cña hä. TÇng líp trÝ thøc còng ph©n rÏ trong suy nghÜ vµ hµnh xö, nh×n chung nhiÒu tr¨n trë −u t− nh−ng Ýt ph¶n øng, ph¶n biÖn tÝch cùc. Còng t−¬ng tù nh− vËy ®èi víi giíi trÎ. Mét sè Ýt cã tinh thÇn tr¸ch nhiÖm, chÝ tiÕn thñ vµ hoµi b·o. Sè ®«ng h¬n cã th¸i ®é thô ®éng cÇu an. Mét sè kh¸c trë thµnh sa ®äa, téi ph¹m. TÖ tham nhòng, thãi gi¶ dèi, th¸i

(8)

®ã, nh−ng kh«ng ®ñ lÊn ¸t gam mµu tèi x¸m chñ ®¹o cña bøc tranh toµn c¶nh.

Tãm l¹i, cÇn nh×n th¼ng vµo sù thËt ®Ó thÊy r»ng hiÖn nay, sù ph©n hãa, ph©n cùc ®ang diÔn ra trÇm träng trong x· héi chóng ta, ë møc ®¸ng b¸o ®éng, Èn chøa nh÷ng ngßi næ, víi nguy c¬ tån t¹i mét x·

héi cao thÕ - cao ¸p.

Tuy nhiªn, còng nh− trong x· héi truyÒn thèng, v× nhiÒu lý do, nh÷ng m©u thuÉn xung ®ét cã thÓ vÉn Ýt béc lé c«ng khai mµ ngÊm ngÇm tÝch lòy. §ã lµ nh÷ng ®ît sãng ngÇm x« ®Èy d−íi mét mÆt n−íc d−êng nh− vÉn ph¼ng lÆng ë bªn trªn. Nh−ng nÕu chóng ta kh«ng nhËn thÊy, hoÆc cè t×nh kh«ng thõa nhËn, th× nh÷ng tai häa cã kh¶ n¨ng x¶y

®Õn bÊt cø lóc nµo, víi nh÷ng hËu qu¶

kh«n l−êng.

Quay trë l¹i víi vÊn ®Ò hiÖu thÕ x·

héi ë ViÖt Nam ngµy nay vµ nguyªn nh©n s©u xa cña nã. §©y kh«ng ph¶i lµ do kÕt qu¶ cña mét qu¸ tr×nh ph©n hãa tù nhiªn vÒ mÆt kinh tÕ, mµ ®iÓm xuÊt ph¸t cña nã b¾t nguån tõ t×nh tr¹ng bÊt b×nh ®¼ng trong viÖc ph©n phèi quyÒn lùc x· héi.

Mét tÇng líp thiÓu sè n¾m gi÷ tËp trung, th©u tãm qu¸ nhiÒu quyÒn lùc kh«ng san sÎ, nh−ng l¹i kh«ng thùc sù ®¹i diÖn cho tÇng líp −u tó x· héi c¶ vÒ kh¶ n¨ng lÉn t− c¸ch. Trong khi ®ã, ®«ng ®¶o quÇn chóng rÊt Ýt cã ®iÒu kiÖn vµ c¬ héi tham gia vµo viÖc qu¶n lý x· héi mét c¸ch thùc chÊt, kh«ng ®−îc thô h−ëng hoÆc bÞ t−íc

Kho¶ng c¸ch quyÒn lùc lµ ®Çu mèi dÉn

®Õn ®é chªnh lÖch, kh«ng thÓ chÊp nhËn

®−îc gi÷a c¸c giai tÇng x· héi hiÖn nay vÒ møc thu nhËp kinh tÕ, tµi s¶n, lèi sèng vµ sù h−ëng thô v¨n hãa. §ã lµ ®iÒu khã chÊp nhËn ®èi víi nh÷ng môc tiªu, khÈu hiÖu mµ chóng ta ®· ®Ò ra vÒ viÖc x©y dùng mét x· héi c«ng b»ng, d©n chñ vµ v¨n minh. Tr−íc mét x· héi cao thÕ - cao

¸p, nÕu chóng ta kh«ng kÞp thêi më nh÷ng van x¶, thùc hiÖn d©n chñ ®Ých thùc, h−íng tíi viÖc gi¶m thiÓu v÷ng ch¾c hiÖu thÕ x·

héi, tiÕn hµnh mét sù ph©n phèi l¹i nguån lùc x· héi, t¹o ®iÒu kiÖn x©y dùng mét x· héi h¹ thÕ - h¹ ¸p giµu tÝnh nh©n v¨n, th× c¸c môc tiªu d©n chñ - c«ng b»ng - v¨n minh, x· héi kh«ng cßn bÊt c«ng, bãc lét vµ ¸p bøc khã cã thÓ ®¹t ®−îc

Tµi liÖu tham kh¶o

1. Phan KÕ BÝnh (1990), ViÖt Nam phong tôc, Nxb. Tæng hîp §ång Th¸p.

2. Bernstein, Jared (2012), The Price of Inequality: Interview with Joseph Stiglitz, Rolling Stones Politics, 25/6.

3. Dahrendorf, Ralf (1959), Class and Class Conflict in Industrial Society, Stanford University Press, Stanford.

4. Hofstede, Geert (2001), Culture’s consequences, 2^nded. Thousand Oaks, CA, Sage.

5. Stiglitz, Joseph (2012), The Price of Inequality: How Today’s Divided Society Endangers our Future, W.W.

Norton & Company.