Mét sè ®Æc ®iÓm chïa ViÖt

Mét sè ®Æc ®iÓm chïa ViÖt

hi PhËt gi¸o míi ra ®êi, chïa ch­a xuÊt hiÖn. §øc ThÝch Ca M©u Ni vµ c¸c ®Ö tö cña Ngµi khi ®i hµnh ®¹o vµ khuyÕn gi¸o th­êng tró ®ªm t¹i hèc c©y, hang ®¸. Sau cã mét ng­êi tªn lµ CÊp C«

§éc mua khu v­ên cña Th¸i tö K× §µ d©ng cho PhËt ®Ó lµm tÞnh x¸ gi¶ng kinh thuyÕt ph¸p. Tõ ®ã míi b¾t ®Çu cã chïa.

Cã thÓ nãi, ®ã lµ ng«i chïa ®Çu tiªn ë Ên

§é vµ còng lµ ng«i chïa ®Çu tiªn trªn hµnh tinh nµy. Cßn t¹i Trung Quèc, theo s¸ch La bÝch chÝ d­, ng«i chïa ®Çu tiªn

®­îc x©y dùng lµ vµo n¨m VÜnh B×nh ®êi H¸n Minh ®Õ (n¨m 58 - 75), ®ã lµ chïa Hång L«. VÒ tªn gäi, kh«ng ph¶i ngay tõ khi xuÊt hiÖn, n¬i dïng ®Ó c¸c nhµ tu hµnh PhËt gi¸o thuyÕt ph¸p, hµnh ®¹o cã tªn lµ “chïa”, mµ tïy tõng thêi ®iÓm vµ tïy tõng ®Þa ph­¬ng l¹i cã tªn gäi kh¸c nhau. ë Ên §é gäi lµ T¨ng giµ lam. ë Trung Quèc, thêi Ngôy Vâ §Õ (®Çu thÕ kØ III), gäi lµ Chiªu ®Ò. N¨m §¹i nghiÖp ®êi Tïy D¹ng §Õ (n¨m 605 - 617) gäi lµ §¹o trµng. §Õn ®êi §­êng (n¨m 618- 907) míi gäi lµ tù (chïa). ë ViÖt Nam, theo nhiÒu nguån th­ tÞch cæ, vµo gi÷a thÕ kØ II, PhËt gi¸o ®­îc truyÒn vµo Luy L©u (nay thuéc huyÖn ThuËn Thµnh, tØnh B¾c Ninh), vµ cã thÓ chïa ®­îc xuÊt hiÖn vµo thêi ®iÓm ®ã.

Tr­íc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945, d­êng nh­ lµng nµo cña ViÖt Nam

NguyÔn Quang Kh¶i^(*) (chÝ Ýt lµ ë ®ång b»ng B¾c Bé) còng cã mét ng«i chïa, thËm chÝ cã lµng cã ®Õn vµi ba ng«i chïa. Chïa lµ ®Ó thê PhËt. Tuy nhiªn, t×m hiÓu kiÕn tróc vµ tÝn ng­ìng thê tù cña c¸c ng«i chïa cña PhËt gi¸o ë vïng

®ång b»ng B¾c Bé, chóng t«i thÊy cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c nhau.

1. §Æc ®iÓm kiÕn tróc

Trong khu«n viªn chïa, ng­êi ta x©y dùng c¸c h¹ng môc c«ng tr×nh theo hai c¸ch. Mét lµ cÊu tróc theo m« h×nh ch÷

“quèc”, hai lµ cÊu tróc theo h×nh chu«i vå vµ ph©n chia thµnh n¨m khu vùc kiÕn tróc: trung t©m, tiÒn, hËu, t¶, h÷u. T¹i khu vùc trung t©m, c«ng tr×nh kiÕn tróc

®­îc ­u tiªn lµ tßa tiÒn ®­êng, thiªu h­¬ng, tßa tam b¶o, hai tßa hµnh lang vµ nhµ tæ. Hai tßa hµnh lang ®­îc x©y dùng vu«ng gãc víi tßa tiÒn ®­êng vµ nèi tõ hai ®Çu nhµ tiÒn ®­êng víi hai ®Çu nhµ tæ, t¹o thµnh khèi kiÕn tróc khÐp kÝn.

Th«ng th­êng, tßa tiÒn ®­êng cña nh÷ng ng«i chïa thuéc PhËt gi¸o B¾c t«ng cña c¸c lµng hÇu hÕt cã h­íng T©y hoÆc T©y - Nam, hoÆc T©y - B¾c cña lµng hoÆc ë s­ên phÝa T©y, T©y - Nam, T©y - B¾c nói. Ng­êi ta chØ chän h­íng kh¸c khi kh«ng chän ®­îc ba h­íng trªn. Ng«i chïa còng cã chiÒu cao võa ph¶i, kh«ng cao qu¸.

*. Nhµ Nghiªn cøu, tØnh B¾c Ninh.

K

T¹i khu vùc kiÕn tróc phÝa tr­íc (mÆt tiÒn) cã tam quan vµ g¸c chu«ng.

Tam quan: ®¬n gi¶n chØ lµ c¸i cæng cã ba cöa ®Ó vµo chïa. Tr­íc ®©y vµ c¶ hiÖn nay cã ng­êi nhÇm tam quan lµ tam qu¸n vµ gi¶i thÝch ®ã lµ biÓu t­îng ba phÐp qu¸n cña PhËt gi¸o lµ Kh«ng qu¸n, Gi¶ qu¸n vµ Trung qu¸n. Thùc ra tam quan chØ lµ tam quan, tøc lµ c¸i cæng cã ba cöa. Trong s¸ch Quan ¢m thÞ KÝnh, s­

thÇy khuyªn tiÓu KÝnh T©m khi tiÓu bÞ lµng b¾t v¹, cã c©u:

Dï oan hay con kh«ng oan

Th× con h·y ë tam quan m¸i ngoµi.

ChÝnh lµ nãi c¸i tam quan nµy.

Còng cã chïa, tÇng trªn cña tam quan

®­îc dïng lµm g¸c chu«ng.

G¸c chu«ng: th«ng th­êng ®­îc lµm hai tÇng. TÇng trªn dïng ®Ó treo chu«ng, tÇng d­íi, dïng lµm cæng vµo chïa (nÕu tam quan ®ång thêi lµ g¸c chu«ng).

Nh­ng th«ng th­êng, tam quan vµ g¸c chu«ng lµ hai ®¬n nguyªn x©y dùng kh¸c nhau, vµ nh­ vËy, t¹i tÇng d­íi cña g¸c chu«ng, ng­êi ta bµy t­îng tø trÊn víi h×nh d¸ng ®Çu ®éi mò trô, ng­êi mÆc vâ phôc, tay cÇm vâ khÝ, ®øng ë bèn gãc, h­íng vµo trung t©m.

Khu vùc phÝa sau (mÆt hËu): th­êng lµ nhµ hËu, nhµ tæ, v­ên th¸p, n¬i an vÞ x¸

lÞ c¸c vÞ t¨ng ni ®· tõng trô tr×, hµnh ®¹o t¹i chïa qua c¸c thêi k×.

Khu vùc bªn ph¶i, cã thÓ lµ nhµ mÉu, am thê, v.v…

Khu vùc bªn tr¸i: cã thÓ lµ nhµ trai, nhµ kh¸ch, nhµ t¹o so¹n, c¸c c«ng tr×nh phô kh¸c.

ë hai khu vùc nµy (khu t¶ vµ khu h÷u), tïy theo ®Þa thÕ khu ®Êt vµ së thÝch ng­êi trô tr×, cã thÓ ng­êi ta x©y dùng

nhµ mÉu, am thê ë khu vùc bªn tr¸i vµ x©y dùng nhµ trai, nhµ kh¸ch, nhµ t¹o so¹n ë khu vùc bªn ph¶i cña khu vùc trung t©m.

Ngoµi c¸c c«ng tr×nh x©y dùng trªn

®©y trong khu«n viªn chïa, mét sè chïa cßn cã c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc kh¸c.

Ch¼ng h¹n, t¹i chïa D©u (ThuËn Thµnh, B¾c Ninh) cßn cã tßa Tam b¶o hËu, cã hµnh lang tiÒn, cã th¸p Hßa phong, tßa nghinh kh¸ch; chïa Bót Th¸p (ThuËn Thµnh, B¾c Ninh) cßn cã tßa TÝch thiÖn am, phñ thê, nhµ bia; chïa Ninh HiÖp (Gia L©m, Hµ Néi), chïa ThÇy (Sãc S¬n, Hµ Néi) cßn cã tßa thñy ®×nh; chïa Hµm Long (B¾c Ninh) vµ mét sè chïa kh¸c cßn cã tßa Ly trÇn viÖn, v.v…

§Æc biÖt, trong kiÕn tróc chïa D©u vµ chïa Bót Th¸p ë B¾c Ninh, ng­êi x­a ®Òu lÊy con sè 9 ®Ó x©y dùng chïa. NÕu tÝnh theo mÆt b»ng x©y dùng, tõ ngoµi vµo cã 9 líp: cÇu, tam quan, g¸c chu«ng, nghinh kh¸ch, th¸p, tiÒn ®­êng, thiªu h­¬ng, th­îng ®iÖn, tam b¶o hËu (chïa D©u);

tam quan, g¸c chu«ng, tiÒn ®­êng, thiªu h­¬ng, th­îng ®iÖn, tÝch thiÖn am, nhµ kh¸ch, phñ thê, hËu ®­êng (chïa Bót Th¸p). NÕu tÝnh theo ph­¬ng th¼ng ®øng, mét c«ng tr×nh kiÕn tróc cña c¸c chïa nµy còng cã 9 bËc, ®ã lµ th¸p Hßa Phong ë chïa D©u (thêi TrÇn, th¸p Hßa Phong cã 9 tÇng, sau bÞ ®æ, thêi NguyÔn x©y l¹i cßn 3 tÇng), vµ tßa Cöu phÈm liªn hoa ë chïa Bót Th¸p còng cã 9 tÇng.

T¹i tÊt c¶ c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc cã môc ®Ých thê tù trong khu«n viªn chïa, ng­êi ta ®Òu treo c¸c bøc hoµnh phi, c©u

®èi, cã mét sè n¬i cßn cã c¸c bøc cuèn th­ b»ng ch÷ H¸n (hoÆc ch÷ N«m) víi nhiÒu thÓ ch÷ kh¸c nhau, rÊt sinh ®éng.

C¸c bøc hoµnh phi, c©u ®èi, cuèn th­ ®ã, mét mÆt, giíi thiÖu cho ng­êi ®Õn th¨m

chïa biÕt n¬i thê ®ã gäi lµ g×, vÞ ®­îc thê ë

®ã lµ ai, hµnh tr¹ng cña vÞ ®ã nh­ thÕ nµo, mÆt kh¸c, còng t¹o kh«ng gian thê tù thªm phong phó vÒ ph­¬ng diÖn v¨n hãa.

VËt liÖu ®­îc dïng ®Ó x©y dùng chïa, ë buæi ban ®Çu lµ tranh tre, tr×nh t­êng

®Êt, sau míi dïng ®¸ ong (n¬i cã nói).

Sau nµy míi cã khung gç, x©y t­êng g¹ch, lîp ngãi.

Kh¸c víi nhiÒu ng«i chïa ë Trung Quèc, c¸c ng«i chïa cæ ë MiÒn B¾c ViÖt Nam kh«ng cã c¸c tßa: ®iÖn V¨n Thï,

®iÖn Phæ HiÒn, ®iÖn Giµ lam vµ còng kh«ng cã lÇu trèng (®èi diÖn víi lÇu chu«ng); quy m« x©y dùng cña c¸c tßa nhµ còng nhá h¬n nhiÒu; khu«n viªn chïa còng kh«ng réng nh­ nhiÒu chïa ë Trung Quèc (trõ mét sè ng«i chïa míi

®­îc x©y dùng gÇn ®©y).

2. §Æc ®iÓm c¸c t­îng thê

Theo kinh T¨ng nhÊt A hµm quyÓn 28, th× viÖc t¹c t­îng PhËt ®Ó thê ®· xuÊt hiÖn ngay tõ khi PhËt cßn t¹i thÕ. Ng­êi

®Çu tiªn thùc hiÖn viÖc nµy lµ ¦u §iÒn V­¬ng - Quèc v­¬ng n­íc C©u ThiÓm Di.

ViÖc thê Bå t¸t, Th¸nh t¨ng, Hé ph¸p, La h¸n, v.v… m·i sau nµy míi xuÊt hiÖn.

ë ViÖt Nam, cho ®Õn nay, do ®iÒu kiÖn t­ liÖu kh«ng cho phÐp, chóng ta kh«ng biÕt ®­îc c¸ch thê tù trong chïa thêi Lý, TrÇn trë vÒ tr­íc nh­ thÕ nµo. Dùa vµo mét sè kinh ®iÓn PhËt gi¸o, mét sè nghiªn cøu cña TrÇn Träng Kim, NguyÔn Lang, To¸n ¸nh, v.v… vµ kÕt qu¶ ®iÒn d·, chóng t«i biÕt ®­îc c¸ch thê tù t¹i c¸c ng«i chïa MiÒn B¾c ViÖt Nam tõ thêi Lª

®Õn ®Çu thÕ kØ XX nh­ sau:

T¹i tßa Tam b¶o (cßn gäi lµ th­îng

®iÖn hay chÝnh ®iÖn), ë chÝnh gi÷a cã c¸c líp t­îng sau:

Líp cao nhÊt, s¸t t­êng tßa Tam b¶o cã 3 vÞ Tam thÕ. VÒ ba pho t­îng nµy, cã nhiÒu c¸ch gi¶i thÝch kh¸c nhau. Cã ng­êi cho ®ã lµ A Di §µ (PhËt qu¸ khø), ThÝch Ca (ngåi gi÷a, PhËt hiÖn t¹i), Di LÆc (PhËt t­¬ng lai); cã ng­êi cho ®ã lµ Nhiªn §¨ng, ThÝch Ca, Di LÆc. Còng ba pho t­îng nµy, cã ng­êi cho lµ tam th©n,

®ã lµ Tú L« Gi¸ Na, L« X¸ La, ThÝch Ca;

cã ng­êi l¹i gäi lµ Tam ph­¬ng, ®ã lµ ThÝch Ca, Di §µ, D­îc S­.

Líp thø hai, ngåi gi÷a lµ PhËt A Di

§µ, hai bªn lµ Quan ThÕ ¢m vµ §¹i ThÕ ChÝ.

Líp thø ba, chÝnh gi÷a lµ ThÕ T«n ThÝch Ca (cã thÓ ®øng, cã thÓ täa trªn tßa sen), hai bªn lµ Ca DiÕp vµ A Nan §µ, còng cã thÓ lµ V¨n Thï (c­ìi s­ tö xanh) vµ Phæ HiÒn (c­ìi voi tr¾ng).

Líp thø t­ lµ tßa Cöu Long. Tßa Cöu Long cã nhiÒu lo¹i. Cã Cöu Long mét d©y, Cöu Long hai d©y, hoÆc ba, bèn, n¨m d©y, trªn ®ã ng­êi ta t¹c 9 ®Çu rång vµ c¸c ch­ PhËt, ch­ Thiªn. ë chÝnh gi÷a cã t­îng ThÝch Ca s¬ sinh.

Riªng chïa Qu¶ng B¸ (TP. Hµ Néi), tßa Cöu Long l¹i t¹c t­îng PhËt ThÝch Ca

®øng d­íi t¸n c©y v« ­u. Tßa Cöu Long lµ t¸c phÈm ®iªu kh¾c cã gi¸ trÞ nghÖ thuËt cao, cã ý nghÜa ghi l¹i thêi ®iÓm ra ®êi cña ThÝch Ca.

Líp thø n¨m cã c¸c kiÓu t­îng thê: cã thÓ ngåi gi÷a lµ Ngäc Hoµng Th­îng §Õ, hai bªn lµ Nam Tµo vµ B¾c §Èu. Còng cã thÓ lµ Ngäc Hoµng ngåi gi÷a, hai bªn lµ Ph¹n V­¬ng vµ §Õ ThÝch.

T¹i gãc Tam b¶o bªn tr¸i thê Quan

¢m Tèng Tö, gãc bªn ph¶i cã thÓ thê mét vÞ nµo ®ã (ch¼ng h¹n nh­: Quan ¢m ChuÈn §Ò, hoÆc lµ Tæ T©y, hoÆc lµ Quan

¢m ThÞ KÝnh,v.v…).

Hai d·y s¸t t­êng tßa Tam b¶o thê ThËp ®iÖn Diªm V­¬ng, mçi bªn 5 vÞ, ®Òu ë t­ thÕ ngåi, ®Çu ®éi mò b×nh thiªn. 10 vÞ ®ã lµ: TÇn Qu¶ng V­¬ng, Së Giang V­¬ng, Tèng §Õ V­¬ng, Ngò Qu¶ng V­¬ng, Diªm La V­¬ng, BiÖn Thµnh V­¬ng, Th¸i S¬n V­¬ng, B×nh ChÝnh V­¬ng, §« ThÞ V­¬ng, ChuyÓn Lu©n V­¬ng. TÝn ng­ìng thê ThËp ®iÖn Diªm V­¬ng míi xuÊt hiÖn ë Trung Quèc vµo thêi nhµ §­êng (n¨m 618- 907).

Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i chïa nµo còng bµi trÝ t­îng ThËp ®iÖn Diªm V­¬ng nh­

trªn. Ch¼ng h¹n, chïa MÝa (S¬n T©y, Hµ Néi) l¹i bµy ThËp ®iÖn Diªm V­¬ng ë trong ®éng; cã chïa l¹i thÓ hiÖn h×nh t­îng c¸c vÞ b»ng tranh vÏ hay phï ®iªu.

Riªng ë chïa Tr¨m Gian huyÖn Nam S¸ch, tØnh H¶i D­¬ng, ngåi liÒn kÒ víi ThËp ®iÖn Diªm V­¬ng cã 4 vÞ Tø Phñ.

Bèn vÞ nµy cã kÝch th­íc lín h¬n t­îng Diªm V­¬ng, nh­ng mò m·ng, phÈm phôc, thÕ ngåi ®Òu gièng t­îng ThËp

®iÖn. Trªn ngùc c¸c vÞ ®Òu cã c¸i thÎ ghi râ “Thñy Phñ”, “Thiªn Phñ”, Nh¹c Phñ,

§Þa Phñ. §©y lµ bèn vÞ gióp viÖc cho Ngäc Hoµng Th­îng §Õ cai qu¶n bèn câi:

câi trêi, nói rõng, mÆt ®Êt vµ s«ng n­íc, biÓn hå. (Kh«ng nªn lÉn víi tø phñ trong tÝn ng­ìng thê MÉu).

Nh×n vµo ba líp (1,2,3) t­îng thê trong Tam b¶o, chóng ta thÊy ë ®ã chØ cã thê PhËt vµ c¸c vÞ Bå t¸t. C¸c vÞ PhËt ngåi ë líp cao nhÊt, s¸t t­êng, cßn líp t­îng thø hai vµ thø ba, PhËt ngåi ë chÝnh gi÷a. C¸c vÞ PhËt ®Òu cã d¸ng vÎ tõ bi, ngåi kÕt giµ, ®«i tai dµi, ngùc cã dÊu ch÷

“v¹n”, ¸o mµu c¸nh gi¸n, cã nhiÒu líp sãng. Hai bªn lµ c¸c vÞ Bå t¸t.

NÕu ë nhiÒu chïa ë Trung Quèc, ng­êi ta cã lµm ®iÖn riªng ®Ó thê V¨n Thï Bå

t¸t, Phæ HiÒn Bå t¸t vµ Giµ Lam ®iÖn ®Ó thê Hé ph¸p th× ë ViÖt Nam, tõ n¨m 1945 trë vÒ tr­íc, d­êng nh­ kh«ng cã chïa nµo cã c¸c ®iÖn thê ®ã.

Trong tßa Tam b¶o, cã chïa (chïa Ninh HiÖp, chïa VÏ ë Hµ Néi, chïa D©u ë B¾c Ninh) thê Tø Bå t¸t. Tø Bå t¸t cã h×nh d¸ng n÷ quan, trÎ trung xinh ®Ñp,

®Çu ®éi mò t× l­, m×nh mÆc ¸o dµi, ®øng trªn ®µi sen ë hai ®Çu håi hai gian bªn, h­íng vµo gian gi÷a. Bèn vÞ Bå t¸t (tø Bå t¸t) ®ã lµ: Kim C­¬ng QuyÒn Bå t¸t, Kim C­¬ng S¸ch Bå t¸t, Kim C­¬ng ¸i Bå t¸t, Kim C­¬ng Ng÷ Bå t¸t. Cã chïa trong Tam b¶o l¹i thê Lôc bé C«ng tµo (chïa D©u, B¾c Ninh). S¸u vÞ nµy (Lôc bé C«ng tµo) cã h×nh d¸ng nhá, cã ng­êi mÆc vâ phôc, cã ng­êi mÆc phÈm phôc v¨n quan, ®Òu ë t­ thÕ ngåi trªn ghÕ hoÆc c­ìi sÊu. Còng t¹i chïa D©u, ng­êi x­a cßn thê Bµ Tr¾ng, Bµ §á, thê t­îng Ph¸p V©n vµ thê Th¹ch Quang PhËt.

T¹i nhµ tiÒn ®­êng, ë hai gian liÒn kÒ Tam b¶o lµ hai vÞ hé ph¸p rÊt lín, ®Òu mÆc vâ phôc. Mét vÞ mÆt ®á, cÇm kiÕm, tr«ng dòng m·nh; mét vÞ mÆt tr¾ng, d¸ng vÎ hiÒn tõ, tay cÇm viªn ngäc.

Ng­êi ta gäi mét vÞ lµ Trõng ¸c (ng­êi cÇm kiÕm), mét vÞ lµ KhuyÕn ThiÖn (tay cÇm viªn ngäc).

ë gian bªn tr¸i tiÕp theo, ng­êi ta thê Th¸nh HiÒn. Th¸nh HiÒn cã t­ thÕ ngåi,

®Çu ®éi mò thÊt PhËt, vÎ mÆt t­¬i s¸ng, tõ bi, bµn tay tr¸i cÇm b¸t ch¸o, bµn tay ph¶i dùng lªn, h­íng vÒ phÝa tr­íc. Còng cã chïa (chïa TrÊn Quèc, Hµ Néi), t¹i vÞ trÝ nµy ng­êi ta thê Quan C«ng vµ hai bªn lµ Ch©u X­¬ng, Quan B×nh. T¹i gian

®Çu håi, ng­êi ta thê vong. ë chÝnh gi÷a lµ t­îng §Þa T¹ng V­¬ng Bå t¸t, ë t­ thÕ

®øng, ®Çu ®éi mò thÊt PhËt, tay cÇm c©y

gËy tÝch tr­îng. Còng cã chïa ë hai ®Çu håi nhµ tiÒn ®­êng, ng­êi ta bè trÝ t¸m pho t­îng Kim C­¬ng (mçi bªn bèn vÞ), gäi lµ “B¸t bé Kim C­¬ng”. B¸t bé Kim C­¬ng ®Òu ë t­ thÕ ®øng, tay cÇm vò khÝ, mÆc vâ phôc, ®øng quay mÆt vµo phÝa gi÷a tßa tiÒn ®­êng. T¸m vÞ Kim C­¬ng

®ã lµ: Thanh trõ tai Kim C­¬ng, TÝch ®éc trõ Kim C­¬ng, Hoµng tïy cÇu Kim C­¬ng, B¹ch tÞch thñy Kim C­¬ng, XÝch thanh háa Kim C­¬ng, §Þnh tr× tai Kim C­¬ng, Tö hiÒn thÇn Kim C­¬ng, §¹i thÇn lùc Kim C­¬ng. Còng cã thêi k×, ë mét sè chïa ViÖt, t­¬ng øng víi B¸t bé Kim C­¬ng, ng­êi ta l¹i thê t¸m vÞ Minh V­¬ng: Hµng tam thÕ Minh V­¬ng, §¹i uy ®øc Minh V­¬ng, §¹i tiÕu Minh V­¬ng, §¹i lu©n Minh V­¬ng, M· ®Çu Minh V­¬ng, V« n¨ng th¾ng Minh V­¬ng, BÊt ®éng Minh V­¬ng, Bé trÞch Minh V­¬ng.

T¹i gian bªn ph¶i tiÕp theo cña nhµ tiÒn ®­êng, ng­êi ta thê t­îng §øc ¤ng vµ thÇn Thæ §Þa. VÒ viÖc thê §øc ¤ng (hay Chóa ¤ng), tr­íc ®©y, ë ViÖt Nam, c¸c chïa còng thê kh«ng hoµn toµn gièng nhau. Cã chïa thê Quan C«ng lµm

§øc ¤ng, cã chïa thê KhÈn Na La t«n gi¶. T­îng §øc ¤ng th­êng trang nghiªm, ®éi mò, mÆt ®á; t­îng thÇn Thæ

§Þa cã h×nh d¸ng mÆt ®á, r©u tr¾ng, l«ng mµy tr¾ng.

Tuy nhiªn, nh×n vµo chi tiÕt, c¸c gian bªn tr¸i, bªn ph¶i tßa tiÒn ®­êng ë chïa nµy kh«ng hoµn toµn gièng chïa kia.

Riªng ë chïa D©u (B¾c Ninh), tßa tiÒn

®­êng cã thê Tr¹ng nguyªn M¹c §Ünh Chi, ng­êi cã c«ng trïng tu chïa D©u vµo thÕ kØ XIV.

T¹i hai d·y nhµ hµnh lang, ng­êi ta thê thËp b¸t (18) La h¸n, mçi bªn chÝn vÞ.

Nh­ng theo s¸ch §¹i A La H¸n Nan ®Ò

MËt ®a la së thuyÕt ph¸p trô kÝ, chØ cã 16 vÞ La h¸n, cßn hai vÞ n÷a lµ thÞ gi¶. 16 vÞ La h¸n ®ã lµ:

1. T©n ®é la B¹t la §äa xµ; 2. Ca nÆc ca Ph¹t ta; 3. Ca nÆc ca B¹t li §äa xµ; 4. T«

TÇn ®µ; 5. NÆc Cù la; 6. B¹t §µ la; 7. Ca Lý ca; 8. Ph¹t xµ la PhÊt ®a la; 9. Thó b¸c ca;

10. B¸n th¸c ca; 11. La hç la; 12. Na giµ Tª na; 13. Nh©n YÕt ®µ; 14. Ph¹t na Bµ t­; 15.

A thÞ ®a; 16. Chó bå B¸n th¸c ca, sè 17 vµ 18 lµ hai vÞ thÞ gi¶.

VÞ trÝ thê c¸c vÞ La h¸n ë chïa ViÖt, còng kh«ng nhÊt thiÕt chïa nµo còng gièng chïa nµo. Ch¼ng h¹n, c¸c vÞ La h¸n ë chïa D©u (ThuËn Thµnh, B¾c Ninh), chïa §ång Kþ (Tõ S¬n, B¾c Ninh), chïa Ninh HiÖp (Gia L©m, Hµ Néi) vµ mét sè chïa kh¸c ®­îc thê ë nhµ hµnh lang, nh­ng t¹i chïa Bót Th¸p (ThuËn Thµnh, B¾c Ninh), chïa PhËt TÝch (tr­íc n¨m 1945), chïa Lòng Giang (Tiªn Du, B¾c Ninh), chïa §¸p CÇu (TP. B¾c Ninh), v.v... c¸c vÞ La h¸n l¹i ®­îc thê ë s¸t hai bªn t­êng phÝa trong tßa Tam b¶o. Cßn chïa Qu¸n Sø (Hµ Néi), c¸c vÞ La h¸n l¹i

®­îc thÓ hiÖn b»ng tranh vÏ vµ ®­îc treo trong nhµ tæ.

T¹i nhµ tæ, thê t­îng Bå §Ò §¹t Ma vµ c¸c vÞ tæ ®· tõng trô tr× chïa qua c¸c thêi k×. Chïa Tiªu S¬n (B¾c Ninh) thê ®Ö lôc tæ HuÖ N¨ng, chïa §¹i Thµnh (B¾c Ninh) thê Tæng ®èc NguyÔn §¨ng Giai, ng­êi cã c«ng cho x©y dùng rÊt nhiÒu chïa ë xø B¾c vµo thÕ kØ XIX.

Ngoµi c¸c pho t­îng trªn, mét sè ng«i chïa ë thµnh phè Hµ Néi (nh­ chïa Quan Hoa, chïa B»ng, chïa Qu¸n Sø, chïa Ninh HiÖp, chïa T©y Ph­¬ng,…) cßn thê Vi §µ T«n Thiªn. Vi §µ T«n Thiªn mÆc vâ phôc, tay ph¶i chèng kiÕm, tay tr¸i n¾m l¹i, cã h×nh d¸ng bªn ngoµi tr«ng gièng t­îng Hé ph¸p, nh­ng nhá h¬n. VÞ

nµy, cã chïa thê trªn lÇu tam quan (chïa Ninh HiÖp), cã chïa thê ë ¸n (chïa Qu¸n Sø). TÝn ng­ìng thê Vi §µ T«n Thiªn cã tõ thÕ kØ VII ë Trung Quèc.

VÒ chÊt liÖu dïng ®Ó lµm t­îng, c¸c pho t­îng ®­îc thê trong chïa th­êng

®­îc t¹o tõ bèn chÊt liÖu: gç mÝt, ®Êt sÐt,

®ång vµ ®¸.

Quan s¸t mét sè ng«i chïa ë Trung Quèc, chóng t«i kh«ng thÊy ng­êi ta thê nh­ ë ViÖt Nam. Cô thÓ lµ ng­êi ta kh«ng thê ThËp ®iÖn Diªm V­¬ng, kh«ng thê thÇn Thæ §Þa. Cßn §øc ¤ng th× ®­îc thê ë Giµ Lam ®iÖn.

Ngoµi ng«i chïa thê PhËt mµ lµng ViÖt nµo còng cã, chóng t«i cßn thÊy tr­íc ®©y ë mét sè lµng ë ®ång b»ng B¾c Bé cßn cã chïa môc ®ång. ë c¸c lµng

®ång b»ng B¾c Bé, chïa môc ®ång th­êng ®­îc x©y dùng ë d×a lµng, n¬i gi¸p ranh gi÷a khu d©n c­ vµ c¸nh ®ång.

Môc ®Ých x©y chïa môc ®ång lµ ®Ó thê cóng c¸c trÎ ch¨n tr©u (môc ®ång) chÕt trÎ, kh«ng cã ng­êi thê cóng. Chïa môc

®ång th­êng nhá, kiÕn tróc ®¬n gi¶n, bªn trong cã t­îng trÎ môc ®ång b»ng ®Êt sÐt. Ngµy nay, kh«ng thÊy lµng nµo cßn chïa môc ®ång.

Ngoµi ra, tr­íc ®©y, mét sè dßng hä còng x©y chïa riªng cña dßng hä. Nh­ng tr­êng hîp nµy kh«ng nhiÒu vµ ngµy nay, kh«ng thÊy xuÊt hiÖn n÷a.

ë mét sè tØnh phÝa B¾c tr­íc ®©y, mét sè gia ®×nh quyÒn quý, giµu cã x©y am thê PhËt cña riªng gia ®×nh m×nh. Cßn mét sè gia ®×nh ë c¸c tØnh phÝa Nam tr­íc ®©y vµ hiÖn nay vÉn cã tÞnh x¸, tÞnh thÊt, niÖm PhËt ®­êng ®Ó thê PhËt vµ ®Ó hµnh tr× nÕp sèng tu hµnh cña PhËt tö.

Tõ sù t×m hiÓu ng«i chïa ViÖt, chóng t«i thÊy:

Mét lµ, tÝn ng­ìng thê tù trong ng«i chïa ë c¸c tØnh phÝa B¾c thÓ hiÖn rÊt râ tÝnh chÊt ®an xen, hßa ®ång gi÷a ThiÒn t«ng, TÞnh §é t«ng, MËt t«ng vµ tÝn ng­ìng d©n gian, th«ng qua tÝn ng­ìng thê c¸c vÞ ThÝch Ca, Ma Ha Ca DiÕp vµ A Nan §µ; thê A Di §µ, Quan ThÕ ¢m, §¹i ThÕ ChÝ; thê Kim C­¬ng (Tø Kim C­¬ng hoÆc B¸t bé Kim C­¬ng) vµ thê Tø Ph¸p, thê thÇn Thæ §Þa.

Hai lµ, tÝn ng­ìng thê tù t¹i chïa cña PhËt gi¸o B¾c t«ng ë ViÖt Nam c¬ b¶n lµ dùa theo kinh ®iÓn PhËt gi¸o, nh­ng còng còng chiÕu cè ®Õn ®êi sèng tÝn ng­ìng cña ng­êi d©n mçi ®Þa ph­¬ng.

§iÒu nµy thÓ hiÖn râ ë tÝn ng­ìng thê Hé ph¸p, thê Tø ph¸p vµ mét sè nh©n vËt

®­îc thê tù kh¸c.

Ba lµ, mÆc dï tÝn ng­ìng thê tù trong chïa ViÖt lµ tu©n theo kinh ®iÓn PhËt gi¸o, nh­ng còng cã nhiÒu s¸ng t¹o, c¸ch t©n vµ mang dÊu Ên cña ®Æc ®iÓm tÝn ng­ìng ë mçi ®Þa ph­¬ng.

Bèn lµ, ë nhiÒu pho t­îng trong chïa, ng­êi x­a ®Òu cè g¾ng ph¶n ¸nh nh÷ng dÊu mèc quan träng trong cuéc ®êi PhËt, cuéc ®êi c¸c vÞ Bå t¸t, c¸c vÞ La h¸n. Qua t­ thÕ, thÇn th¸i cña mét sè pho t­îng La h¸n vµ c¸ch cÊu t¹o cöa sæ trªn tiÒn

®­êng, tam b¶o, triÕt lÝ s¾c - kh«ng ®­îc thÓ hiÖn thËt s©u s¾c.

N¨m lµ, so s¸nh víi chïa ë mét sè n­íc l©n cËn, chóng ta thÊy chïa ViÖt thÓ hiÖn

®øc khiªm nh­êng cña ng­êi ViÖt. §ã lµ, cÊu tróc nh÷ng tßa nhµ cã ®é cao võa ph¶i, khu«n viªn võa ph¶i, t­îng to võa ph¶i, lèi ®i võa ph¶i, cöa réng võa ph¶i. /.