MÊY VÊN §Ò VÒ PHËT GI¸O NGHÖ AN

(1)

(Nghiªn cøu tr−êng hîp chïa B¶o L©m, x· Hoa Thµnh, huyÖn Yªn Thµnh, tØnh NghÖ An)

1. §Æt vÊn ®Ò 1. §Æt vÊn ®Ò 1. §Æt vÊn ®Ò 1. §Æt vÊn ®Ò

Ng«i chïa ë ViÖt Nam, ®Æc biÖt lµ ng«i chïa ViÖt theo truyÒn thèng PhËt gi¸o §¹i Thõa/PhËt gi¸o B¾c T«ng lµ n¬i tÝch chøa nhiÒu chØ b¸o cña ®êi sèng x·

héi thÕ tôc vµ ®êi sèng PhËt gi¸o ViÖt Nam trong lÞch sö còng nh− hiÖn t¹i.

Chïa B¶o L©m, x· Hoa Thµnh, huyÖn Yªn Thµnh, tØnh NghÖ An tuy lµ mét ng«i chïa lµng b×nh dÞ víi quy m« nhá, nh−ng cã thÓ nãi, ®©y lµ mét trong nh÷ng di tÝch ph¶n ¸nh kh¸ râ nÐt nhiÒu vÊn ®Ò cña PhËt gi¸o NghÖ An x−a vµ nay.

2. MÊy vÊn ®Ò vÒ PhËt gi¸o NghÖ An 2. MÊy vÊn ®Ò vÒ PhËt gi¸o NghÖ An 2. MÊy vÊn ®Ò vÒ PhËt gi¸o NghÖ An 2. MÊy vÊn ®Ò vÒ PhËt gi¸o NghÖ An qua nghiªn cøu chïa B¶o L©m

qua nghiªn cøu chïa B¶o L©m qua nghiªn cøu chïa B¶o L©m qua nghiªn cøu chïa B¶o L©m

2.1. Chïa B¶o L©m ph¶n ¸nh lÞch sö du nhËp vµ ph¸t triÓn l©u ®êi cña PhËt gi¸o ë NghÖ An

Cho ®Õn hiÖn nay, niªn ®¹i PhËt gi¸o

®Çu tiªn xuÊt hiÖn ë vïng ®Êt NghÖ An vÉn lµ mét vÊn ®Ò cßn ®ang tranh luËn vÒ mÆt khoa häc. Nh÷ng nghiªn cøu b−íc

®Çu cña chóng t«i cho thÊy, hiÖn cã hai nhãm quan ®iÓm c¬ b¶n ®Ò cËp ®Õn thêi

®iÓm ®Çu tiªn PhËt gi¸o du nhËp vµo xø NghÖ.

Nhãm quan ®iÓm dùa thø nhÊt, chiÕm thiÓu sè, chñ yÕu dùa vµo c¸c truyÒn thuyÕt cho r»ng, cã thÓ PhËt gi¸o ®Çu tiªn truyÒn vµo xø NghÖ nãi riªng, truyÒn vµo n−íc ta nãi chung ë Cöa Sãt kho¶ng tr−íc C«ng nguyªn. Quan ®iÓm

Lª T©m §¾c^(*) Hoµng ThÞ Thu H−êng^(**) nµy, theo chóng t«i, cÇn cã thªm nh÷ng b»ng cø, nh÷ng sö liÖu, ®Æc biÖt lµ nh÷ng di vËt PhËt gi¸o, x¸c ®¸ng h¬n n÷a ®Ó chøng minh.

Nhãm quan ®iÓm thø hai, chiÕm ®a sè, chñ yÕu dùa vµo di vËt ®µo ®−îc ë Th¸p Nh¹n (th«n Th¸p Bµn, x· Nh¹n Th¸p cò, nay lµ x· Hång Long, huyÖn Nam §µn, tØnh NghÖ An) trong hai ®ît khai quËt kh¶o cæ häc do ViÖn Kh¶o cæ häc thuéc Trung t©m Khoa häc X· héi vµ Nh©n v¨n Quèc gia (nay lµ ViÖn Hµn l©m Khoa häc X· héi ViÖt Nam) phèi hîp víi B¶o tµng Tæng hîp NghÖ TÜnh vµ Khoa LÞch sö thuéc Tr−êng Cao ®¼ng S− ph¹m Vinh tiÕn hµnh vµo nh÷ng n¨m 1985-1986 vµ sö liÖu ghi chÐp viÖc Cao BiÒn ®êi §−êng x©y dùng chïa Linh V©n (ë x· Yªn Tr−êng, huyÖn Ch©n Léc x−a, ®−îc cho lµ chïa CÇn Linh ë thµnh phè Vinh ngµy nay) trong bé §¹i Nam nhÊt thèng chÝ⁽¹⁾ cho r»ng, thêi ®iÓm PhËt gi¸o du nhËp vµo xø NghÖ vµo kho¶ng c¸c thÕ kØ VII- VIII. Chóng t«i nghiªng vÒ nhãm quan

®iÓm thø hai nµy. Tuy nhiªn, theo chóng t«i, rÊt cã thÓ PhËt gi¸o ®· cã mÆt ë xø NghÖ tr−íc thÕ kØ VII-VIII, nghÜa lµ tr−íc thêi ®iÓm x©y nh÷ng ng«i chïa

®Çu tiªn trªn ®Þa bµn nµy.

*. TS., ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o.

**. ThS., ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o.

1. Xem: Quèc sö qu¸n triÒu NguyÔn. §¹i Nam nhÊt thèng chÝ, TËp 2, Nxb. ThuËn Hãa, tr. 191-192.

T«n gi¸o vµ d©n téc

(2)

Sau khi du nhËp, PhËt gi¸o ®· cã nh÷ng b−íc ph¸t triÓn trªn vïng ®Êt xø NghÖ, nhÊt lµ tõ thêi Lý, víi vai trß næi bËt cña Uy Minh V−¬ng Lý NhËt Quang, ng−êi con thø t¸m cña vua Lý Th¸i Tæ, khi «ng ®−îc cö vµo lµm Tri ch©u NghÖ An. Mét trong nh÷ng biÓu hiÖn cña sù ph¸t triÓn PhËt gi¸o xø NghÖ tõ thêi Lý - TrÇn cho ®Õn nh÷ng giai ®o¹n tiÕp sau

®ã lµ hµng lo¹t ng«i chïa ®−îc x©y dùng n¬i ®©y, tiªu biÓu nh−: Chïa Giµ (x· §µ S¬n, huyÖn §« L−¬ng), chïa Bµ Bôt/chïa Tiªn TÝch (x· Lam S¬n, huyÖn §« L−¬ng) chïa Yªn Th¸i (x· S¬n H¶i, huyÖn Quúnh L−u), chïa H−¬ng TÝch trªn nói Hång LÜnh ®−îc x©y dùng vµo c¸c thÕ kØ XI- XIII; chïa HiÕn S¬n (x· H−ng Trung, huyÖn H−ng Nguyªn) ®−îc x©y dùng vµo thÕ kØ XVI, chïa Phæ Am (ph−êng Nghi T©n, thÞ x· Cöa Lß) ®−îc x©y dùng vµo kho¶ng thÕ kØ XVIII… Cho ®Õn tr−íc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945, trªn ®Þa bµn tØnh NghÖ An cã tíi vµi tr¨m ng«i chïa.

Chïa B¶o L©m lµ mét trong nh÷ng ng«i chïa cæ trªn ®Êt NghÖ An. Theo ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng th× chïa cã tõ thêi Lý (?). C¨n cø vµo nh÷ng ghi chÐp trong v¨n bia cßn l−u gi÷ t¹i di tÝch PhËt gi¸o nµy th×, “ng«i chïa ®−îc «ng Phan óc tu söa vµo thêi HËu Lª, sau l¹i ®−îc «ng Phan Kim (hËu sinh thêi Lª) tiÕp tôc tu söa”⁽²⁾. Nh− vËy, thêi gian x©y dùng chïa B¶o L©m cã thÓ tr−íc thêi HËu Lª. Sau lÇn tu söa vµo thêi HËu Lª, di tÝch nµy lÇn l−ît ®−îc trïng tu l¹i toµn bé hoÆc tõng phÇn vµo nhiÒu thêi ®iÓm kh¸c nhau, tiªu biÓu nh−: n¨m ThiÖu TrÞ thø I (1841), n¨m ThiÖu TrÞ thø IV (1844), n¨m 2001⁽³⁾.

Nh− vËy, lÞch sö chïa B¶o L©m gãp phÇn ph¶n ¸nh sù du nhËp vµ ph¸t triÓn PhËt gi¸o ë NghÖ An qua c¸c thêi k× lÞch sö ë n−íc ta. Tuy ®¹o m¹ch cã lóc m¹nh

yÕu kh¸c nhau, nh−ng ch¾c ch¾n trong qu¸ tr×nh x©y dùng vµ ph¸t triÓn, PhËt gi¸o ®· ®Ó l¹i dÊu Ên kh«ng nhá trong

®êi sèng vËt chÊt còng nh− ®êi sèng tinh thÇn cña ng−êi d©n xø NghÖ.

2.2. Chïa B¶o L©m ph¶n ¸nh hiÖn tr¹ng chïa ë NghÖ An hiÖn nay

Víi lÞch sö du nhËp vµ ph¸t triÓn PhËt gi¸o l©u ®êi, NghÖ An ch¾c ch¾n tõng lµ

®Þa ph−¬ng cã rÊt nhiÒu chïa th¸p, ®−îc x©y dùng ë c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn ViÖt Nam kh¸c nhau, tõ thÕ kØ X ®Õn ®Çu thÕ kØ XX. T− liÖu lÞch sö tõng ph¶n ¸nh

®iÒu nµy⁽⁴⁾, c¸c ban ngµnh chÝnh quyÒn, t¨ng sÜ, PhËt tö vµ nh©n d©n ®Þa ph−¬ng còng x¸c nhËn ®iÒu nµy.

Theo nh÷ng thèng kª ch−a ®Çy ®ñ cña c¸c ban ngµnh chÝnh quyÒn, giíi t¨ng sÜ vµ PhËt tö vµ nh©n d©n ®Þa ph−¬ng, tr−íc n¨m 1945, ë NghÖ An cã kho¶ng tõ 300 ®Õn 500, thËm chÝ lµ 1.000 ng«i chïa (?). Con sè 300, 500 hay 1.000, dï rÊt kh¸c biÖt, nh−ng theo chóng t«i, ®Òu chung mét chØ b¸o NghÖ An tõng lµ mét ®Þa ph−¬ng cã rÊt nhiÒu ng«i chïa. §iÒu nµy cã thÓ hiÓu ®−îc, víi nh÷ng néi dung ®·

tr×nh bµy ë trªn.

Tuy nhiªn, tÝnh ®Õn thêi ®iÓm n¨m 2012, theo con sè thèng kª cña Ban Qu¶n lÝ Di tÝch vµ Danh th¾ng tØnh NghÖ An, sè l−îng di tÝch PhËt gi¸o hiÖn tån trªn

®Þa bµn nµy lµ 75 ng«i chïa, cô thÓ:

thµnh phè Vinh cã 9 chïa, huyÖn H−ng Nguyªn cã 13 chïa, huyÖn Nam §µn cã 13 chïa, huyÖn Thanh Ch−¬ng cã 4 chïa, huyÖn §« L−¬ng cã 11 chïa, thÞ x· Cöa Lß cã 2 chïa, huyÖn Nghi Léc cã 8 chïa, huyÖn DiÔn Ch©u cã 4 chïa, huyÖn Yªn 2. Ninh ViÕt Giao, §«i ®iÒu vÒ chïa xø NghÖ, T¹p chÝ Nghiªn cøu T«n gi¸o, sè 1/2008.

3. C¨n cø vµo c¸c bia ®¸ hiÖn cßn t¹i di tÝch.

4. Xem cô thÓ trong: Ninh ViÕt Giao, §«i ®iÒu vÒ chïa xø NghÖ, T¹p chÝ Nghiªn cøu T«n gi¸o, sè1/2008.

(3)

Thµnh cã 4 chïa, huyÖn Quúnh L−u cã 3 chïa⁽⁵⁾, trong ®ã cã kho¶ng trªn 20 ng«i chïa ®−îc phÐp ho¹t ®éng.

Mét sè ng«i chïa tuy cßn tån t¹i, vÉn cã ng−êi ®i lÔ chïa, nh−ng ch−a ®−îc phÐp ho¹t ®éng. NhiÒu ng«i chïa chØ cßn lµ phÕ tÝch, tøc lµ chØ cßn l¹i nÒn chïa hay cßn l¹i mét sè di vËt. Víi 75 ng«i chïa cßn tån t¹i, ë c¸c d¹ng thøc vµ møc

®é kh¸c nhau, dï ®−îc phÐp ho¹t ®éng hay ch−a ®−îc phÐp ho¹t ®éng, theo chóng t«i, lµ qu¸ Ýt so víi nhu cÇu sinh ho¹t PhËt gi¸o nãi riªng, sinh ho¹t tÝn ng−ìng cña PhËt tö vµ nh©n d©n NghÖ An nãi chung trong giai ®o¹n hiÖn nay.

Nh×n chung, ngo¹i trõ mét sè ng«i chïa cßn gi÷ ®−îc kh¸ nguyªn tr¹ng, cã s− trô tr×, tiªu biÓu nh− chïa CÇn Linh (thµnh phè Vinh), Chïa G¸m (huyÖn Yªn Thµnh), chïa An Th¸i (huyÖn Quúnh L−u)… hÇu hÕt c¸c di tÝch PhËt gi¸o cßn l¹i ë NghÖ An hiÖn nay, cho dï ®· ®−îc phÐp ho¹t ®éng, ®· ®−îc phôc dùng hay ch−a ®−îc phôc dùng ®Òu ë trong t×nh tr¹ng xuèng cÊp vµ ch¾p v¸. §Æc biÖt cã nh÷ng ng«i chïa chØ cßn l¹i nÒn x−a, ch¼ng h¹n nh− Chïa HËu, chïa Yªn Th«ng (x· B¾c Thµnh, huyÖn Yªn Thµnh) hay Chïa Bµ (x· Thanh §«ng, huyÖn Thanh Ch−¬ng)…

Trong bèi c¶nh nh− vËy, ë mét vµi n¬i, PhËt tö vµ nh©n d©n ®· chñ ®éng tu söa l¹i ng«i chïa cña ®Þa ph−¬ng m×nh. Nh−ng mét phÇn cã lÏ do kinh phÝ h¹n hÑp, mét phÇn cã lÏ do nhËn thøc cña PhËt tö vµ nh©n d©n ®Þa ph−¬ng, thËm chÝ lµ mét vµi vÞ t¨ng sÜ trô tr×, cßn h¹n chÕ, cho nªn mét sè ng«i chïa míi ®−îc tu söa l¹i kh«ng

®−îc ®Ñp vÒ mÜ thuËt, còng kh«ng ®óng quy chuÈn tõ kiÕn tróc ®Õn c¸ch bµi trÝ t−îng thê vµ ®èi t−îng thê...

Trong thêi gian tíi, viÖc trïng tu t«n t¹o c¸c c¬ së thê tù t«n gi¸o nãi chung

vµ cña PhËt gi¸o nãi riªng ë NghÖ An lµ nhu cÇu bøc thiÕt. Tuy nhiªn, qu¸ tr×nh nµy cÇn ph¶i diÔn ra theo ®óng quy tr×nh vµ cã sù h−íng dÉn chuyªn m«n, ®¶m b¶o t«n t¹o ®óng khoa häc, b¶o l−u gi¸

trÞ truyÒn thèng tèt ®Ñp; tr¸nh t×nh tr¹ng tu söa tù ph¸t, kh«ng ®óng c¸ch dÉn ®Õn hiÖn t−îng lµm sai lÖch, biÕn d¹ng vµ thËm chÝ mÊt h¼n yÕu tè gèc, yÕu tè c¬

b¶n lµm nªn gi¸ trÞ ng«i chïa. ViÖc lµm nµy ®ßi hái ph¶i cã sù chung tay gãp søc cña çc c¬ quan chøc n¨ng cã thÈm quyÒn, Ban TrÞ sù PhËt gi¸o, çc vÞ t¨ng sÜ, çc nhµ khoa häc, PhËt tö vµ nh©n d©n NghÖ An.

NhiÒu ng«i chïa ë NghÖ An hiÖn nay, tiªu biÓu nh− chïa §øc S¬n ë huyÖn Nam

§µn, chïa G¸m ë huyÖn Yªn Thµnh, chïa B¶o L©m ë huyÖn Yªn Thµnh, chïa Yªn Th¸i ë huyÖn Quúnh L−u… cßn l−u gi÷

®−îc kh¸ nhiÒu hiÖn vËt PhËt gi¸o cã gi¸

trÞ, niªn ®¹i kho¶ng tõ thÕ kØ XVII ®Õn ®Çu thÕ kØ XX, nh−: t−îng thê (b»ng ®¸, b»ng gç, b»ng ®Êt), kh¸nh ®¸, chu«ng ®ång, bia

®¸, c©y h−¬ng ®¸, b¶n méc in Kinh PhËt,

“häa t−îng” (®−îc vÏ hay ch¹m kh¾c trªn gç hoÆc trªn ®¸), m¶ng ch¹m. Trong sè c¸c di vËt PhËt gi¸o NghÖ An hiÖn cßn l−u gi÷

®−îc, theo chóng t«i, ®¸ng chó ý lµ c¸c

“häa t−îng” vµ kh¸nh ®¸, nh÷ng hiÖn vËt vèn kh«ng cßn tån t¹i nhiÒu ë c¸c ®Þa ph−¬ng vµ vïng miÒn kh¸c trong c¶ n−íc.

Nh÷ng hiÖn vËt cæ cña PhËt gi¸o NghÖ An cã gi¸ trÞ lÞch sö, v¨n hãa vµ t«n gi¸o rÊt cÇn g×n gi÷ vµ b¶o l−u. Nh−ng ®iÒu

®¸ng l−u t©m lµ phÇn nhiÒu di vËt nµy l¹i tån t¹i vµ l−u gi÷ chñ yÕu t¹i c¸c ng«i chïa lµng ®ang bÞ xuèng cÊp. Do ch−a

®−îc b¶o qu¶n vµ b¶o vÖ tèt, nªn nhiÒu h¹ng môc kiÕn tróc PhËt gi¸o vµ di vËt PhËt gi¸o ®ang dÇn bÞ h− háng vµ dÔ bÞ kÎ gian lÊy trém.

5. Theo t− liÖu do Ban Qu¶n lÝ Di tÝch vµ Danh th¾ng NghÖ An cung cÊp.

(4)

Mét thùc tÕ n÷a cña PhËt gi¸o NghÖ An hiÖn nay lµ hÇu hÕt chïa kh«ng cã s−

trô tr×. Nh÷ng ng«i chïa kh«ng cã s− trô tr× th−êng do Ban Qu¶n lÝ Di tÝch tr«ng nom, hoÆc mét PhËt tö ®Þa ph−¬ng coi sãc, hoÆc c¶ hai thµnh phÇn trªn.

B¶o L©m lµ mét trong nhiÒu ng«i chïa trªn ®Þa bµn NghÖ An hiÖn nay trong t×nh tr¹ng thiÕu s− trô tr×, thiÕu ng−êi h−íng ®¹o. §µnh r»ng hiÖn t¹i, thµnh viªn cña Ban Qu¶n lÝ Di tÝch hoÆc mét PhËt tö ®Þa ph−¬ng (gäi chung lµ gi¸m tù) am hiÓu vÒ ®¹o PhËt tù ®øng ra tæ chøc nhãm häp vµ h−íng dÉn PhËt tö vµ nh©n d©n sinh ho¹t t«n gi¸o. §©y lµ nh÷ng viÖc lµm t−¬ng ®èi tÝch cùc, gãp phÇn gi÷ “löa ®¹o” cho c¸c ng«i chïa.

Tuy nhiªn, viÖc ng«i chïa thiÕu vÞ t¨ng sÜ trô tr× am hiÓu PhËt ph¸p mét c¸ch bµi b¶n sÏ dÉn ®Õn t×nh tr¹ng sinh ho¹t t«n gi¸o nãi chung, sinh ho¹t PhËt gi¸o nãi riªng dÔ bÞ lÖch l¹c, thËm chÝ lµ mª tÝn.

Chïa B¶o Minh ë thÞ trÊn Hoµng Mai, huyÖn Quúnh L−u lµ mét vÝ dô ®iÓn h×nh cña hiÖn tr¹ng nªu trªn. VÞ gi¸m tù cña ng«i chïa nµy lµ mét thanh ®ång. Cho nªn, ë chïa B¶o Minh th−êng xuyªn tæ chøc hÇu ®ång vµ xem bãi thu tiÒn cho PhËt tö vµ nh©n d©n trong vïng. V× vËy,

®Ó sinh ho¹t PhËt gi¸o NghÖ An ph¸t triÓn lµnh m¹nh, chÝnh tÝn vµ ®¸p øng lßng mong mái cña ®«ng ®¶o PhËt tö vµ nh©n d©n ®Þa ph−¬ng th× nhu cÇu vÒ s−

trô tr× c¸c ng«i chïa, trong ®ã cã chïa B¶o L©m, lµ mét viÖc thiÕt yÕu trong giai

®o¹n hiÖn nay.

2.3. Chïa B¶o L©m ph¶n ¸nh t×nh tr¹ng “hîp tù”, “PhËt Th¸nh hçn c−” ë hÇu kh¾p c¸c ng«i chïa cña NghÖ An hiÖn nay

Chïa B¶o L©m còng nh− hÇu hÕt c¸c ng«i chïa ë NghÖ An hiÖn nay l−u gi÷

t−îng thê vµ khÝ tù kh«ng chØ cña di tÝch m×nh mµ cßn cña nhiÒu di tÝch kh¸c.

Ng−êi ta gäi chung hiÖn t−îng nµy lµ

“hîp tù”, “dån chïa nhèt t−îng”, “dån chïa nhèt Bôt”, hay “PhËt Th¸nh hçn c−”.

HiÖn t−îng nµy kh¸ phæ biÕn trong c¶

n−íc, nh−ng ch¾c ch¾n NghÖ An lµ n¬i

®iÓn h×nh nhÊt, c¨n b¶n do tr−íc n¨m 1975, chiÕn tranh diÔn ra ¸c liÖt, thiªn tai nÆng nÒ xuÊt hiÖn th−êng xuyªn vµ c¶

c¸ch nghÜ, c¸ch lµm cña mét thêi ë ®Þa ph−¬ng nµy khiÕn nhiÒu di tÝch bÞ h−

háng. ë nh÷ng di tÝch bÞ “xãa xæ”, ®å thê tù, t−îng thê ®−îc ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng cÊt gi÷ vµ ®−a vµo mét sè c¬ cë thê tù bÊt k× cßn tån t¹i (cã thÓ lµ chïa, cã thÓ lµ ®×nh hoÆc ®Òn).

Víi c¸c di tÝch PhËt gi¸o ë NghÖ An, mét c¸ch t−¬ng ®èi, chóng ta cã thÓ chia hiÖn t−îng nµy lµm ba lo¹i sau:

Lo¹i thø nhÊt, trong ng«i chïa, nhÊt lµ trªn PhËt ®iÖn, bªn c¹nh ®èi t−îng thê vµ ®å thê tù cña PhËt gi¸o, cßn thÊy bµi trÝ c¶ t−îng cña mét sè vÞ thÇn th¸nh vµ

®å thê tù cña c¸c di tÝch tÝn ng−ìng d©n gian (kh«ng tÝnh m« h×nh chïa “tiÒn PhËt hËu Th¸nh” hoÆc “tiÒn Th¸nh hËu PhËt” vµo lo¹i h×nh thø nhÊt nµy).

Lo¹i thø hai, trong ng«i chïa, nhÊt lµ trªn PhËt ®iÖn, bªn c¹nh ®èi t−îng thê vµ

®å thê tù cña chïa m×nh cßn bµi trÝ t−îng vµ ®å thê tù cña c¸c ng«i chïa kh¸c trong vïng. T−îng thê vµ ®å thê tù PhËt gi¸o trong c¸c ng«i chïa nµy, do vËy, võa thõa l¹i võa thiÕu.

§Æc ®iÓm chung cña c¶ hai lo¹i h×nh nªu trªn lµ cã qu¸ nhiÒu t−îng vµ ®å thê tù, trong ®ã cã nhiÒu bé trïng lÆp, “chen chóc” trong kh«ng gian di tÝch nhá hÑp, bµi trÝ lén xén g©y mÊt mÜ quan vµ gi¶m tÝnh t«n nghiªm cña nhiÒu di tÝch (chïa CÇn Linh ë thµnh phè Vinh, chïa §øc S¬n ë huyÖn Nam §µn, chïa Phóc Mü ë huyÖn §« L−¬ng…). Theo chóng t«i, ®·

®Õn lóc chÝnh quyÒn, giíi PhËt gi¸o vµ

(5)

nh©n d©n tØnh NghÖ An phèi hîp suy tÝnh viÖc bµi trÝ l¹i t−îng thê vµ ®å thê trong nhiÒu ng«i chïa, tr¶ l¹i vÎ ®Ñp vµ tÝnh thiªng liªng cho c¸c di tÝch PhËt gi¸o trªn ®Þa bµn.

Lo¹i thø ba, trong khi nhiÒu ng«i chïa d− thõa t−îng thê vµ ®å thê tù, th×

mét vµi di tÝch PhËt gi¸o trªn ®Êt NghÖ An hiÖn nay l¹i r¬i vµo t×nh tr¹ng ng−îc l¹i: thiÕu t−îng thê vµ ®å thê do bÞ thÊt l¹c (chïa Nh©n Båi ë huyÖn §« L−¬ng, chïa Viªn Quang ë huyÖn Nam §µn, chïa Xu©n Long ë huyÖn Nam §µn, chïa Giai ë huyÖn Nam §µn…). PhËt ®iÖn cña nh÷ng ng«i chïa nµy bµi trÝ ®¬n gi¶n, mét sè bÖ t−îng cßn bá trèng; mét vµi n¬i dïng ¶nh thê thay thÕ t−îng thê.

Chïa B¶o L©m thuéc c¶ lo¹i h×nh thø nhÊt lÉn lo¹i h×nh thø hai. Theo mét sè ng−êi cao tuæi ®Þa ph−¬ng, n¬i ®©y tõng l−u gi÷ t−îng thê vµ ®å thê cña h¬n 80 c¬ së thê tù trong huyÖn Yªn Thµnh (?).

V× vËy, trong nh÷ng n¨m tr−íc ®©y, sè l−îng t−îng thê vµ ®å thê ë chïa rÊt lín, cã lóc lªn ®Õn h¬n 100 pho t−îng vµ nhiÒu hiÖn vËt kh¸c nh− t−îng phçng, chu«ng ®ång, ®å thê cña c¸c di tÝch tÝn ng−ìng truyÒn thèng. Sau nµy, chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng cho phÐp phôc dùng mét sè c¬ së thê tù, nhiÒu t−îng thê vµ

®å thê ®−îc tr¶ l¹i cho “chñ cò”. Cho nªn, sè l−îng t−îng thê vµ ®å thê ë chïa B¶o L©m còng gi¶m xuèng, cïng víi viÖc c¸ch ®©y h¬n chôc n¨m, kÎ gian ®· nhiÒu lÇn lîi dông s¬ hë cña PhËt tö vµ nh©n d©n ®Þa ph−¬ng ®ét nhËp vµo chïa vµ lÊy

hiÖn t¹i, thuéc lo¹i chïa lµng. Thùc ra, chïa lµng lµ mét ®Æc tr−ng cña PhËt gi¸o ViÖt Nam, ®Æc biÖt lµ PhËt gi¸o §¹i Thõa (B¾c T«ng) ë ng−êi ViÖt (Kinh) MiÒn B¾c. C¸c ng«i quèc tù hay ®¹i danh th¾ng PhËt gi¸o ë ViÖt Nam lµ rÊt Ýt.

Trong khi ®ã, hÇu nh− mçi lµng, mçi khu vùc ®Òu x©y dùng chÝ Ýt mét ng«i chïa nhá lµm n¬i sinh ho¹t t«n gi¸o tÝn ng−ìng, sinh ho¹t céng ®ång, gi÷ g×n vµ b¶o l−u thuÇn phong mÜ tôc, gi¸o dôc truyÒn thèng quª h−¬ng cho PhËt tö vµ nh©n d©n trong vïng. Cho nªn, tôc ng÷

ViÖt Nam cã c©u: “§Êt vua, chïa lµng, phong c¶nh Bôt” chÝnh lµ ®Ó chØ ®Æc tr−ng nµy. NghÖ An cã lÏ lµ n¬i tiªu biÓu nhÊt ®Æc tr−ng chïa lµng ë ViÖt Nam.

§Æc tr−ng ®ã ®· ®−îc TiÕn sÜ Bïi D−¬ng LÞch ®Ò cËp trong NghÖ An ký, vµ sau nµy còng ®−îc nhµ NghÖ An häc Ninh ViÕt Giao kh¼ng ®Þnh trong nh÷ng nghiªn cøu cña m×nh⁽⁶⁾. Thùc tÕ kh¶o s¸t cña chóng t«i ë NghÖ An ®Çu n¨m 2012 còng cho thÊy râ ®iÒu nµy.

§a sè chïa lµng ë NghÖ An cã quy m«

nhá hÑp; phÇn lín cã 2 tßa lµm theo kiÓu ch÷ NhÞ, ch÷ §inh, hoÆc mét d¹ng biÕn thÓ cña ch÷ NhÞ vµ ch÷ KhÈu (víi hai tßa chÝnh c¸ch biÖt bëi mét kho¶ng trèng, nèi gi÷a hai tßa chÝnh lµ hai d·y nhµ nhá hÑp ®−îc gäi lµ T¶ vu, H÷u vu hoÆc hai nhµ o¶n, chïa B¶o L©m thuéc d¹ng kiÕn tróc nµy); mét sè chïa chØ duy nhÊt mét tßa nh− chïa Bµ Bôt (x· Lam S¬n, huyÖn §« L−¬ng), chïa Nh©n Båi (x·

HÖ thèng t−îng thê trong c¸c ng«i chïa lµng ë NghÖ An c¨n b¶n ®−îc bµi trÝ theo lèi truyÒn thèng PhËt gi¸o B¾c 6. Xem: Ninh ViÕt Giao. §«i ®iÒu vÒ chïa xø NghÖ, Tl®d.

(6)

T«ng ë MiÒn B¾c, tuy cã n¬i gi¶n l−îc nhiÒu cã lÏ do bÞ thÊt l¹c t−îng thê vµ ®å thê. VÒ ®¹i thÓ, PhËt ®iÖn chïa lµng ë NghÖ An ®−îc bµi trÝ nh− sau:

Líp trªn cïng bµy bé Tam ThÕ PhËt, nãi t¾t lµ bé Tam ThÕ, th−êng ®−îc gi¶i thÝch lµ ba vÞ PhËt ®¹i biÓu cña Tam Thiªn Tam ThÕ PhËt, nghÜa lµ ba ngh×n vÞ PhËt ë qu¸ khø, hiÖn t¹i vµ vÞ lai. Líp t−îng thø hai th−êng bµy bé Di §µ Tam T«n, hay cßn gäi lµ T©y Ph−¬ng Tam Th¸nh, gåm §øc PhËt A Di §µ gi¸o chñ cña câi T©y Ph−¬ng Cùc L¹c vµ hai vÞ trî thñ cña ngµi lµ Bå t¸t Qu¸n ThÕ ¢m vµ Bå t¸t §¹i ThÕ ChÝ. Líp thø ba th−êng bµy bé Hoa Nghiªm Tam Th¸nh, gåm

®Ö tö cña ngµi, hoÆc lµ A Nan vµ Ca DiÕp, hoÆc lµ V¨n Thï vµ Phæ HiÒn. Líp thø t−

th−êng ®Æt bé t−îng Di LÆc, bé t−îng Quan ¢m, hoÆc bé t−îng Ngäc Hoµng - Nam Tµo - B¾c §Èu…Líp thø n¨m th−êng bµy t−îng ThÝch Ca s¬ sinh, cßn gäi lµ pho Cöu Long, hai bªn lµ Ph¹m Thiªn vµ

§Õ ThÝch. Tßa TiÒn ®−êng th−êng bµy hai vÞ thÇn lu«n b¶o vÖ PhËt ph¸p lµ KhuyÕn ThiÖn («ng ThiÖn) vµ Trõng ¸c («ng ¸c).

Nh− vËy, c¸ch bµi trÝ t−îng thê trong ng«i chïa lµng ë NghÖ An rÊt gÇn víi c¸ch thøc bµi trÝ t−îng thê ng«i chïa ViÖt truyÒn thèng ë MiÒn B¾c. §©y lµ mét

®iÓm ®¸ng l−u t©m cho chÝnh quyÒn vµ giíi PhËt gi¸o NghÖ An trong viÖc bµi trÝ t−îng thê trong c¸c ng«i chïa truyÒn thèng hoÆc nh÷ng ng«i chïa míi x©y dùng trªn ®Þa bµn nµy.

®iÓn h×nh kh¸c ë NghÖ An. Nh−ng, sau nh÷ng t¸c ®éng m¹nh mÏ cña thiªn nhiªn vµ thÕ cuéc nh− ®· ®Ò cËp, chïa

B¶o L©m hiÖn nay tuy sè l−îng t−îng thê vÉn kh¸ nhiÒu, nh−ng thõa th× vÉn thõa mµ thiÕu th× vÉn thiÕu. §iÓn h×nh vµ cô thÓ cña sù thõa thiÕu t−îng thê lµ trªn PhËt ®iÖn chïa B¶o L©m hiÖn cã ®Õn 2 bé Tam thÕ, 2 tßa Cöu Long; kh«ng thÊy cã nh÷ng bé t−îng PhËt c¬ b¶n kh¸c nh−

Di §µ Tam T«n, Hoa Nghiªm Tam Th¸nh, Quan ¢m...

Mét ®Æc ®iÓm n÷a ®¸ng chó ý lµ hÇu hÕt chïa lµng ë NghÖ An hiÖn nay cã rÊt Ýt hoÆc kh«ng cã th¸p mé cña c¸c vÞ trô tr× hoÆc c¸c nhµ s− ®· tõng tu tËp vµ hµnh ®¹o ë chïa. HiÖn tr¹ng ®ã cho phÐp chóng ta suy luËn viÖc thiÕu hoÆc kh«ng cã s− trô tr× chïa lµ mét truyÒn thèng cña PhËt gi¸o xø NghÖ. §iÒu nµy cßn

®−îc thÓ hiÖn kh¸ râ b»ng hiÖn t−îng rÊt Ýt chïa ë NghÖ An hiÖn tån cã Nhµ Tæ hay gian thê Tæ. ViÖc thiÕu v¾ng c¸c nhµ s− tu tËp vµ trô tr× chïa còng phÇn nµo ph¶n ¸nh chÊt l−îng PhËt gi¸o xø NghÖ trong mét sè giai ®o¹n tr−íc ®©y còng nh− hiÖn nay.

3. T¹m kÕt 3. T¹m kÕt3. T¹m kÕt 3. T¹m kÕt

Chïa B¶o L©m, nh− ®· tr×nh bµy mét çch kh¸i qu¸t, ph¶n ¸nh nhiÒu vÊn ®Ò cña PhËt gi¸o NghÖ An çc giai ®o¹n lÞch sö tr−íc ®©y còng nh− hiÖn nay. So víi nhiÒu tØnh thµnh trong c¶ n−íc, PhËt gi¸o NghÖ An “®i tr−íc nh−ng vÒ sau”. PhËt gi¸o NghÖ An hiÖn nay tuy cßn nhiÒu khã kh¨n, nh−ng víi sù thiÕt tha cña PhËt tö vµ nh©n d©n ®Þa ph−¬ng, sù ra ®êi cña Ban TrÞ sù TØnh héi PhËt gi¸o NghÖ An (n¨m 2011), sù quan t©m cña Trung −¬ng Gi¸o héi PhËt gi¸o ViÖt Nam vµ çc cÊp chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng ®èi víi nh÷ng sinh ho¹t t«n gi¸o chÝnh ®¸ng vµ lµnh m¹nh cña ng−êi d©n, chóng t«i tin r»ng, PhËt gi¸o ®Þa ph−¬ng nµy sÏ håi sinh mét çch m¹nh mÏ vµ v÷ng ch¾c./.