42 Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 10 - 2007
Mét vμi suy nghÜ vÒ
hÖ thèng t«n gi¸o b¶n ®Þa ë ViÖt Nam
rong lÞch sö, t«n gi¸o lu«n lu«n lμ vÊn ®Ò nh¹y c¶m trong ®êi sèng x· héi. HiÖn nay, vÊn ®Ò t«n gi¸o kh«ng chØ lμ lÜnh vùc quan t©m cña khoa häc x· héi mμ ngay c¶ mét sè ngμnh khoa häc tù nhiªn còng nghiªn cøu. §Æc biÖt, trong thêi ®iÓm hiÖn nay, vÊn ®Ò t«n gi¸o cμng trë nªn nh¹y c¶m, g¾n víi nhiÒu mÆt cña ®êi sèng x· héi. Ng−êi ta
®ang nãi ®Õn nh÷ng xung ®ét t«n gi¸o dÉn ®Õn xung ®ét d©n téc, xung ®ét chÝnh trÞ... Nhμ v¨n ho¸ häc ng−êi Ph¸p A. Malraux cho r»ng: “Ph¶i ®Æt l¹i trªn m¶nh ®Êt nghiªn cøu míi, vÊn ®Ò quan hÖ gi÷a sù kÕt thóc cña nh÷ng ¶o t−ëng vÒ sù hiÖn ®¹i ho¸ vμ sù trë l¹i cña t«n gi¸o. ThÕ kØ XXI lμ thÕ kØ cña t«n gi¸o hay kh«ng ph¶i t«n gi¸o”(1).
Do ®iÒu kiÖn lÞch sö, ViÖt Nam lμ mét quèc gia cã nhiÒu lo¹i h×nh tÝn ng−ìng t«n gi¸o tõ T«tem gi¸o, Ma thuËt, VËt linh gi¸o, Saman gi¸o... ®Õn c¸c t«n gi¸o lín cã tæ chøc nh− PhËt gi¸o, C«ng gi¸o, Islam gi¸o, Tin Lμnh gi¸o,v.v… ®Òu cã mÆt t¹i ®©y. HiÖn t−îng ®a d¹ng t«n gi¸o nμy do mÊy nguyªn nh©n chÝnh sau: Thø nhÊt, ViÖt Nam lμ mét n−íc ®a téc ng−êi, mçi téc ng−êi cã phong tôc, tËp qu¸n, tÝn ng−ìng riªng bªn c¹nh nÒn v¨n ho¸
thèng nhÊt mang tÝnh quèc gia. Thø
®inh thÞ thanh huyÒn(*)
hai, ViÖt Nam lμ n¬i chÞu ¶nh h−ëng s©u
®Ëm cña hai nÒn v¨n minh ë Ph−¬ng
§«ng lμ Trung Hoa vμ Ên §é, tiÕp ®ã l¹i chÞu thªm ¶nh h−ëng cña v¨n minh Ph−¬ng T©y. Nh÷ng t«n gi¸o lín nh−
PhËt gi¸o, Islam gi¸o, Kit« gi¸o vμo ViÖt Nam chñ yÕu tõ c¸c nÒn v¨n minh nμy.
Theo §ç Quang H−ng, hÖ thèng t«n gi¸o ViÖt Nam cã thÓ chia thμnh ba nhãm chÝnh: hÖ thèng t«n gi¸o b¶n ®Þa, hÖ thèng t«n gi¸o nhËp néi (Nho gi¸o, PhËt gi¸o, §¹o gi¸o, Islam gi¸o, Kit«
gi¸o) vμ hÖ thèng t«n gi¸o tÝch hîp.
Ngoμi 3 nhãm chÝnh nãi trªn, trong vμi thËp kØ gÇn ®©y, ë ViÖt Nam cßn xuÊt hiÖn nh÷ng hiÖn t−îng t«n gi¸o míi.
C¸c t«n gi¸o ®Òu cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sinh ho¹t, ph¸t sinh, ph¸t triÓn riªng t¹o nªn cho ®êi sèng t«n gi¸o ViÖt Nam sù phong phó, ®a d¹ng. Bμi viÕt cña chóng t«i chØ nªu lªn mét vμi suy nghÜ b−íc ®Çu vÒ hÖ thèng t«n gi¸o b¶n ®Þa ë ViÖt Nam.
HÖ thèng t«n gi¸o nμy gåm cã ba cÊp
®é nhá: TÕ tù quèc gia (TÕ ®μn Nam Giao, giç tæ Hïng v−¬ng, giç trËn §èng
*. ThS., ViÖn V¨n ho¸
1. DÉn theo: ViÖn Nghiªn cóu T«n gi¸o. Nh÷ng vÊn
®Ò t«n gi¸o hiÖn nay. Nxb Khoa häc X· héi. Hµ Néi 1993, tr.13.
T
§inh ThÞ Thanh HuyÒn. Mét vµi suy nghÜ… 43
§a,...), TÕ tù t¹i lμng xãm (Thê Thμnh hoμng), Thê cóng t¹i gia (Thê cóng Tæ tiªn).
§èi víi viÖc tÕ tù quèc gia, h×nh thøc tÕ ®μn Nam Giao do nhμ vua lμm chñ lÔ tÕ Trêi. XuÊt ph¸t tõ ®Æc ®iÓm tÝn ng−ìng Ph−¬ng §«ng, trong ®ã cã ViÖt Nam, ng−êi ta suy t«n mét c¸ nh©n lμm ng−êi ®¹i diÖn tèi cao cho toμn thÓ céng
®ång (quèc gia). Theo quan niÖm truyÒn thèng, ng−êi ®ã ph¶i lμ ng−êi ®øng ®Çu
®Êt n−íc, lμ ho¸ th©n cña mét vÞ thÇn linh ®−îc ®Çu thai xuèng ®Ó trÞ v× thiªn h¹. Ng−êi ®ã th−êng lμ con Trêi (Thiªn Tö) qua h×nh thøc sinh në thÇn k× nh−:
sao sa vμo bông mÑ, ch©n mÑ −ím vμo vÕt ch©n l¹, giÊc m¬ b¸o méng,v.v...
Nhμ vua nöa thÇn, nöa ng−êi ®−îc suy t«n lμ ng−êi ®¹i diÖn duy nhÊt cña céng
®ång tr−íc thÇn linh, cã quyÒn bÊt kh¶
x©m ph¹m, quyÒn lùc ®ã ®−îc ®ång nhÊt víi quyÒn lùc cña céng ®ång. Vua - ThÇn cai qu¶n c¶ ng−êi d©n lÉn c¸c thÇn linh “sinh sèng” trong ph¹m vi l·nh thæ mμ m×nh trÞ v×. V× vËy, trong lÔ tÕ ®μn Nam Giao, mét h×nh thøc tÕ tù
®iÓn h×nh ë cÊp quèc gia, chØ cã nhμ vua míi ®−îc quyÒn ®øng lμm chñ tÕ ®Ó tÕ Trêi - ng−êi cha, ng−êi ®ì ®Çu nhμ vua còng ®ång thêi lμ thÇn b¶n mÖnh cña céng ®ång.
ë cÊp ®é thÊp h¬n, ë tõng lμng x·,
®¬n vÞ c¬ së cña x· héi, h×nh thøc thê cóng thÇn ®Þa ph−¬ng nh−: thÇn thμnh hoμng, thÇn b¶n, thÇn m−êng, thÇn nói, thÇn s«ng,v.v... lμ nh÷ng thÇn b¶n mÖnh cña lμng x·. Nh÷ng vÞ thÇn nμy
®−îc nhμ vua s¾c phong ®Ó coi sãc d©n chóng, dï lμ nh©n thÇn hay nhiªn thÇn, th−êng lμ ng−êi cã c«ng víi ®Êt n−íc.
§©y lμ mét ®Æc tÝnh cña t«n gi¸o ViÖt
Nam, ph¶n ¸nh tinh thÇn yªu n−íc cña con ng−êi ViÖt Nam qua c¸c cuéc ®Êu tranh kiªn c−êng chèng thiªn tai vμ ngo¹i x©m. Nh÷ng ng−êi cã c«ng víi n−íc th−êng ®−îc t«n vinh thμnh nh÷ng vÞ thÇn b¶n mÖnh cña lμng x·.
Hä lμ nh÷ng t−íng lÜnh anh dòng trªn trËn m¹c, nh÷ng ng−êi ®ç ®¹t lμm quan, nh÷ng ng−êi khai ph¸ ®Êt ®ai lËp lμng, d¹y nghÒ, lμm vinh danh hay lμm giμu cho lμng xãm, quª h−¬ng. §ã lμ con ng−êi lÞch sö víi nh÷ng c«ng tr¹ng
®−îc l−u trong sö s¸ch. Nh−ng còng cã nh÷ng c«ng tr¹ng “h− ¶o” cña nh÷ng nhiªn thÇn. Trªn ®−êng ®¸nh trËn, nhμ vua hay mét vÞ t−íng cña triÒu ®×nh
®−îc mét vÞ thÇn nμo ®ã, xuÊt xø cã thÓ lμ mét c©y gç môc, mét ng−êi ®μn bμ chÕt tr«i, mét vong hån,... b¸o méng cho biÕt kÕ ®¸nh giÆc, hoÆc xin ®i phß t¸...
Nhê c¸c nhiªn thÇn trî gióp, th¾ng trËn trë vÒ, nhμ vua th−ëng c«ng phong cho lμm thÇn thμnh hoμng.
Thμnh viªn trong lμng quy tô xung quanh vÞ thÇn ®−îc nhμ vua s¾c phong, coi ®ã lμ ng−êi ®¹i diÖn cho nhμ vua, suy t«n lμm thÇn b¶n mÖnh cña lμng - thμnh hoμng lμng. VÞ thÇn nμy cai qu¶n c¶ ng−êi trÇn tôc lÉn c¸c ma quû, thÇn th¸nh trong ph¹m vi ®−îc phô tr¸ch.
H»ng n¨m, vμo dÞp ®Çu xu©n hay sau mïa thu ho¹ch, hoÆc vμo mét ngμy ®·
®Þnh, d©n lμng më héi, nh»m kh¼ng
®Þnh trËt tù cña chÕ ®é x· héi hiÖn hμnh, tá lßng trung thμnh víi nhμ vua, cñng cè ý thøc céng ®ång cña lμng x·, cÇu xin thÇn thμnh hoμng mét n¨m yªn lμnh, nh©n an vËt thÞnh, mïa mμng béi thu... Nh÷ng trß diÔn d©n gian mang
®Æc tÝnh ®Þa ph−¬ng xen lÉn c¸c lÔ thøc t«n gi¸o ®−îc tæ chøc trong c¸c lÔ héi
43
44 Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 10 - 2007
®Òu nh»m môc ®Ých minh ho¹ hay t«n thªm tÝnh uy linh cña phÇn lÔ(2). Ng−êi cã b»ng cÊp Nho häc cao nhÊt, ®−îc träng väng nhÊt trong lμng, ®−îc ng−êi d©n suy t«n lμm Tiªn chØ, thay mÆt cho d©n lμng lμm chñ tÕ trong héi lμng.
Nh− vËy, viÖc thê cóng thÇn b¶n mÖnh cña quèc gia d©n téc (trêi ®Êt), còng nh− thÇn b¶n mÖnh cña lμng x·
(thμnh hoμng lμng), víi nh÷ng thÇn tÝch d· sö hay chÝnh sö, ë mét khÝa c¹nh nhÊt
®Þnh, ®· gãp phÇn cñng cè, n©ng cao ý thøc céng ®ång. TÝnh tÝch cùc còng nh−
tiªu cùc cña t«n gi¸o ®an quyÖn nhau trong h×nh thøc t«n gi¸o ë cÊp quèc gia d©n téc, còng nh− cña cÊp lμng b¶n, ®¬n vÞ x· héi c¬ së cña ®Êt n−íc.
§¬n vÞ h¹t nh©n cña x· héi (gia ®×nh, dßng hä) ®−îc cñng cè b»ng h×nh thøc thê cóng tæ tiªn. Ng−êi ViÖt Nam vèn träng lÔ nghÜa gièng nh− tÝnh c¸ch chung cña ng−êi Ph−¬ng §«ng lμ “träng t×nh h¬n träng lÝ”. Víi quan niÖm tæ tiªn sinh ra «ng bμ, «ng bμ sinh ra cha mÑ, cha mÑ sinh ra con c¸i, ng−êi con hiÕu th¶o ph¶i biÕt ¬n nghÜa sinh thμnh cña cha mÑ, «ng bμ tæ tiªn, tøc lμ hiÕu th¶o víi nguån gèc sinh ra m×nh. Khi
«ng bμ cha mÑ cßn sèng, con ch¸u ph¶i phông d−ìng, ph¶i tu©n theo nh÷ng lêi d¹y b¶o cña nh÷ng ng−êi ®¸ng kÝnh ®ã.
Khi hä qua ®êi, ngoμi viÖc lo ma chay, ch«n cÊt, con ch¸u ph¶i thê cóng hä, còng nh− thê cóng c¸c tæ tiªn vÒ tr−íc.
Thê cóng tæ tiªn nghÜa lμ lËp bμn thê t¹i nhμ vμ cóng b¸i trong nh÷ng ngμy sãc väng, giç tÕt. Ng−êi ViÖt Nam, ngoμi nh÷ng t«n gi¸o cña m×nh, ®Òu thê phông tæ tiªn, kÓ c¶ nh÷ng ng−êi theo
®¹o C«ng gi¸o.
§¹o thê cóng «ng bμ, tæ tiªn theo nghÜa réng “lμ h×nh thøc t«n gi¸o chÝnh thèng cña d©n téc ViÖt Nam nh»m cñng cè tinh thÇn yªu ®Êt n−íc, yªu quª h−¬ng, yªu gia ®×nh, yªu dßng hä, trªn c¬ së ¬n s©u víi vua Hïng, ng−êi cã c«ng dùng n−íc, víi c¸c vÞ vua - thÇn, víi nh÷ng ng−êi cã c«ng sinh d−ìng”(3).
§¹o thê cóng «ng bμ, tæ tiªn ®· c¾m rÔ s©u bÒn vμo ng−êi n«ng d©n, mét tÇng líp chiÕm gÇn 100% d©n sè trong x· héi tr−íc ®©y vμ hiÖn nay chiÕm h¬n 70% d©n sè, khi lμng x· n«ng th«n ViÖt Nam kÕt cÊu kh¸ ®Æc biÖt mang tÝnh chÊt võa n«ng, võa c«ng, võa th−¬ng.
KÎ sÜ ®¹i diÖn cho tÇng líp trÝ thøc trong lμng lμ nh÷ng thÇy ®å, nh÷ng nhμ Nho am t−êng t×nh quª nghÜa xãm, cßn bé phËn c− d©n sèng ë thμnh thÞ vÉn g¾n liÒn víi quª cha ®Êt tæ. Nh÷ng ng−êi tha h−¬ng, khi giμ vÉn muèn trë vÒ quª hoÆc khi qua ®êi vÉn muèn con ch¸u ®−a m×nh vÒ n¬i “ch«n rau, c¾t rèn” ®Ó an t¸ng.
HÖ thèng t«n gi¸o b¶n ®Þa ViÖt Nam
®−îc triÓn khai theo hai tuyÕn: chÝnh thèng vμ phi chÝnh thèng bao trïm lªn toμn bé ho¹t ®éng t«n gi¸o cña céng
®ång. Do vËy, nã lμ lùc hót c¸c t«n gi¸o kh¸c, khiÕn c¸c t«n gi¸o nhËp néi còng nh− c¸c t«n gi¸o tÝch hîp ph¶i dùa trªn nÒn t¶ng cña d¹ng thøc t«n gi¸o nμy ®Ó tån t¹i. §¹o PhËt chÊp nhËn viÖc thùc hiÖn tham gia tang lÔ, viÖc ®Æt b¸t h−¬ng trªn chïa. §¹o C«ng gi¸o tr−íc 2. §iÒu nµy thÓ hiÖn rÊt râ trong c¸c lÔ héi truyÒn thèng ë c¸c lµng x· ViÖt Nam. Ch¼ng h¹n trong lÔ héi Th¸nh Giãng ë §«ng Anh, Hµ Néi, ng−êi ta diÔn l¹i c¶nh Th¸nh Giãng ®¸nh giÆc ¢n, môc ®Ých còng
®Ó c¸c líp con ch¸u ®êi sau thÊy ®−îc c«nglao to lín cña vÞ th¸nh nµy ®èi víi ®Êt n−íc.
3. ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o. S®d, tr. 42-43.
44
§inh ThÞ Thanh HuyÒn. Mét vµi suy nghÜ… 45
®©y kh«ng cho thê cóng tæ tiªn, nay còng chÊp nhËn cho c¸c tÝn ®å t«n kÝnh tæ tiªn. Cßn ®¹o Hoμ H¶o coi ®¹o tæ tiªn nh− mét trong nh÷ng yÕu tè chÝnh,v.v...
Mét ®Æc tÝnh kh¸c rÊt phæ biÕn cña hÖ thèng t«n gi¸o b¶n ®Þa ViÖt Nam lμ viÖc t«n thê yÕu tè n÷ (mÑ, mÑ lóa, mÑ
®Êt, n÷ thÇn,...). ViÖc t«n thê n÷ thÇn nh− mét yÕu tè kh«ng thÓ thiÕu ®−îc trong ®êi sèng t«n gi¸o ViÖt Nam cã thÓ gi¶i thÝch b»ng nhiÒu t¸c ®éng x·
héi vμo t«n gi¸o: VÞ trÝ cña n÷ giíi
®−îc coi träng trong ®êi sèng s¶n xuÊt còng nh− ®êi sèng x· héi do tμn tÝch chÕ ®é mÉu hÖ tån t¹i dai d¼ng trong
®êi sèng c¸c téc ng−êi ë ViÖt Nam.
H×nh ¶nh ng«i nhμ dμi gåm nhiÒu gia
®×nh h¹t nh©n cïng sèng cña ®ång bμo
£ §ª víi ng−êi ®øng ®Çu lμ mét phô n÷ lín tuæi, cã kinh nghiÖm lμ mét trong nh÷ng minh chøng râ nÐt tμn d−
cña chÕ ®é mÉu hÖ cßn ë ViÖt Nam.
Cuéc sèng n«ng nghiÖp coi träng yÕu tè ©m (§Êt - MÑ), thèng nhÊt vμ ®èi lËp víi yÕu tè d−¬ng (Trêi - Cha), ý thøc céng ®ång cao, ý thøc yªu n−íc rÊt ®Ëm nÐt th−êng ®−îc biÓu d−¬ng lμ ®Êt MÑ, yÕu tè n÷ phæ biÕn mäi t©m thøc t«n gi¸o cña ng−êi d©n.
HiÖn nay, hÖ thèng t«n gi¸o b¶n ®Þa ë ViÖt Nam ®· cã sù thay ®æi do trËt tù x·
héi chøa ®ùng nã ®· thay ®æi. H×nh bãng vua - thÇn ®· mÊt ®i cïng víi chÕ ®é phong kiÕn vμ ®−îc thay thÕ b»ng biÓu t−îng vua Hïng, mét vÞ vua nöa huyÒn tho¹i nöa cã thùc cã c«ng dùng n−íc. LÔ héi ®Òn Hïng, mïng 10 th¸ng 3 ©m lÞch h»ng n¨m, nay ®· trë thμnh ngμy Quèc lÔ cña ®Êt n−íc. ë cÊp ®é thÊp h¬n, c¸c vÞ thμnh hoμng chØ cßn ®−îc t−ëng niÖm nh−
nh÷ng ng−êi cã c«ng víi n−íc, víi lμng.
Ng«i ®×nh lμng gÇn ®©y muèn giμnh l¹i vÞ trÝ cña m×nh, víi nh÷ng kiÕn nghÞ cña ng−êi d©n, víi sù xÕp h¹ng di tÝch cña Bé V¨n ho¸ - Th«ng tin, nh−ng nã vÉn bÞ chÌn lÊn hay thay thÕ bëi c¸c ®Òn, chïa víi c¸c nghi lÔ cña PhËt gi¸o, §¹o gi¸o vμ mét sè h×nh thøc tÝn ng−ìng mª tÝn. §¹o thê cóng tæ tiªn chØ cßn ®−îc duy tr× trong ph¹m vi gia ®×nh, dßng hä, ®−îc ®¸nh thøc l¹i víi phong trμo x©y dùng nghÜa trang, bia mé cïng víi viÖc tu söa x©y dùng l¹i nhμ thê hä, chÐp l¹i gia ph¶...
Nh− vËy, cã thÓ thÊy r»ng, hÖ thèng t«n gi¸o b¶n ®Þa ë ViÖt Nam ®· vμ ®ang cã nh÷ng b−íc thay ®æi cho phï hîp víi xu thÕ chung cña ®Êt n−íc, cña cuéc sèng hiÖn ®¹i./.
