PhËt gi¸o vμ mèi liªn hÖ víi x· héi §¹i ViÖt thêi TrÇn - VNU

PhËt gi¸o vμ mèi liªn hÖ víi x· héi

§¹i ViÖt thêi TrÇn

( thÕ kØ XIII-XIV )

¹o PhËt du nhËp vμo ViÖt Nam b»ng hai con ®−êng, tõ Ên §é qua

®−êng biÓn vμ tõ Trung Quèc qua ®−êng bé, vμo kho¶ng ®Çu C«ng nguyªn vμ ph¸t triÓn cùc thÞnh ë thêi Lý - TrÇn. Nh−ng chØ ®Õn thêi TrÇn, PhËt gi¸o ViÖt Nam míi ®−îc ®óc kÕt thμnh mét t− t−ëng ®éc

®¸o, ThiÒn ph¸i Tróc L©m. TrÇn Nh©n T«ng vÞ tæ thø nhÊt cña ThiÒn ph¸i nμy

®−îc nhiÒu nhμ nghiªn cøu gäi lμ “bã

®uèc” cña ThiÒn häc ViÖt Nam. §¹o PhËt

®−îc c¸c tÇng líp nh©n d©n sïng b¸i.

Gi¸o lÝ ®¹o PhËt víi tõ bi, hØ x¶ vμ sù tu tËp theo ngò giíi vμ thËp thiÖn dÔ dμng

®−îc quÇn chóng nh©n d©n §¹i ViÖt tiÕp thu. Gi¸o lÝ ®ã còng rÊt gÇn víi tinh thÇn b¸c ¸i, khoan hßa, nh©n tõ cña d©n téc vμ tån t¹i ®Õn ngμy nay.

Sù ph¸t triÓn vμ phæ biÕn cña ®¹o PhËt thÓ hiÖn ë viÖc chïa chiÒn ®−îc x©y dùng rÊt nhiÒu. Theo ghi chÐp cña NguyÔn D÷ trong TruyÒn k× m¹n lôc th×

thêi TrÇn, chïa chiÒn dùng lªn kh¾p n¬i:

"Lμng lín cã ®Õn h¬n m−êi n¬i, lμng nhá còng chõng n¨m, s¸u, bao ngoμi b»ng rμo lòy, t« trong b»ng vμng son..."⁽¹⁾. TÝnh trung b×nh cã lÏ mét lμng cã kho¶ng tõ 5

®Õn 7 ng«i chïa. Nh− vËy, sè chïa chiÒn ë

NguyÔn ThÞ Ph−¬ng Chi^(*)

§¹i ViÖt thêi TrÇn ch¾c ph¶i rÊt nhiÒu.

RÊt tiÕc, chóng ta kh«ng cã con sè chÝnh x¸c. Nh−ng ghi chÐp cña NguyÔn D÷

hoμn toμn cã lÝ khi sö cò chÐp: "T©n M·o, n¨m thø 7 (1231), Th−îng hoμng xuèng chiÕu r»ng trong n−íc phμm chç nμo cã

®×nh tr¹m ®Òu ph¶i t« t−îng phËt ®Ó thê.

Tr−íc lμ tôc n−íc ta v× n¾ng m−a nªn lμm nhiÒu ®×nh nghØ ®Ó cho ng−êi ®i ®−êng nghØ ch©n, tr¸t v¸ch b»ng v«i tr¾ng, gäi lμ ®×nh tr¹m"⁽²⁾. C¸c qu©n v−¬ng nhμ TrÇn ®Òu rÊt giái trªn nhiÒu lÜnh vùc, trong ®ã cã PhËt gi¸o. C¸c vua TrÇn Th¸i T«ng, TrÇn Th¸nh T«ng, TrÇn Nh©n T«ng vμ TrÇn Anh T«ng ®Òu am t−êng PhËt häc. §©y lμ ®iÒu kh¸c víi c¸c vua thêi Lý tr−íc ®ã. C¸c vÞ vua thêi Lý cÇn

®Õn c¸c thiÒn s− kh«ng chØ v× ham thÝch

®¹o PhËt mμ cßn cÇn ®Õn tri thøc cña hä trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn (chÝnh trÞ, v¨n hãa, ngo¹i giao...). TrÇn Th¸i T«ng lμ ng−êi cã vai trß quan träng trong viÖc ®Æt nÒn mãng cho sù ph¸t triÓn PhËt gi¸o vμ sau ®ã, d−íi thêi TrÇn Nh©n T«ng, PhËt gi¸o ph¸t triÓn cùc thÞnh. TrÇn Th¸i T«ng ham mª kª cøu PhËt gi¸o, nh−ng còng nghiªn cøu ®Çy ®ñ kinh ®iÓn cña Nho

*. TS., ViÖn Sö häc

§

gi¸o nh− «ng ®· béc b¹ch trong Bμi tùa ThiÒn t«ng chØ nam: “Mçi khi ®−îc r¶nh viÖc, trÉm l¹i héi häp c¸c vÞ tuæi cao ®øc c¶ ®Ó tham vÊn ®¹o thiÒn, cßn nh− c¸c kinh ®iÓn cña ®¹i gi¸o (Nho gi¸o - TG) th×

kh«ng kinh nμo kh«ng nghiªn cøu”⁽³⁾. T−

t−ëng vμ t¸c phÈm cña TrÇn Th¸i T«ng vμ TuÖ Trung Th−îng SÜ cã tÝnh chÊt më

®−êng cho ThiÒn ph¸i Tróc L©m thêi TrÇn, mÆc dï hä kh«ng ph¶i lμ nh÷ng

«ng tæ. Hai «ng ®· cã ¶nh h−ëng lín tíi TrÇn Nh©n T«ng. TrÇn Nh©n T«ng mé PhËt tõ thuë nhá, s¸ch Tam tæ thùc lôc chÐp: “Vμo giê Tý mét ®ªm kia, vua v−ît thμnh ra ®i, ®Þnh vμo nói Yªn Tö, nh−ng khi ®Õn chïa Th¸p, nói §«ng Cøu th× trêi võa s¸ng, l¹i v× qu¸ mÖt nªn ph¶i vμo nghØ trong Th¸p. VÞ t¨ng chïa Êy thÊy vua t−íng m¹o kh¸c th−êng, liÒn ®em thøc ¨n lªn mêi. Ngμy h«m ®ã, Th¸i hËu

®em chuyÖn Êy thuËt l¹i ®Çy ®ñ víi Th¸nh T«ng. Th¸nh T«ng sai quÇn thÇn

®i t×m kh¾p bèn ph−¬ng, bÊt ®¾c dÜ vua ph¶i trë vÒ. Khi lªn ng«i, tuy ë chèn cöu trïng cao sang mμ vua vÉn sèng thanh tÞnh. Vua th−êng ngñ tr−a ë chïa T−

Phóc trong §¹i néi, mét h«m méng thÊy trªn rón træ mét hoa sen vμng lín nh−

b¸nh xe, trªn hoa cã PhËt vμng...”⁽⁴⁾. Råi,

«ng l¹i ®−îc TuÖ Trung Th−îng SÜ (anh cña Hoμng Th¸i hËu Nguyªn Th¸nh ThiÖn C¶m, mÑ cña TrÇn Nh©n T«ng), mét ng−êi næi tiÕng vÒ ThiÒn häc truyÒn d¹y. Nªn, TrÇn Nh©n T«ng kh«ng chØ lμ mét vÞ vua anh hïng mμ cßn trë thμnh

“bã ®uèc” cña ThiÒn t«ng ViÖt Nam. Vμ, chØ d−íi thêi TrÇn míi cã nhiÒu nhμ vua ham thÝch kª cøu PhËt häc vμ ®Ó l¹i nhiÒu th¬ phó còng nh− t¸c phÈm vÒ ThiÒn t«ng næi tiÕng⁽⁵⁾. §Ó truyÒn b¸ PhËt gi¸o trong nh©n d©n, §¹i T¹ng Kinh ®·

®−îc triÒu ®×nh cho kh¾c in vμo cuèi thÕ kØ XIII, gãp phÇn quan träng cho viÖc ph¸t triÓn PhËt häc ë thÕ kØ sau.

Tinh thÇn tõ bi, hØ x¶, khoan dung cña PhËt gi¸o kh«ng cã nghÜa lμ dÉn d¾t ng−êi ta ñy mÞ mμ ng−îc l¹i, rÊt b¶n lÜnh vμ ®Ëm b¶n s¾c hμo khÝ §«ng A nh− c©u nãi cña TrÇn Thñ §é tr¶ lêi vua TrÇn:

“§Çu thÇn ch−a r¬i xuèng ®Êt xin bÖ h¹

®õng lo” khi qu©n x©m l−îc Nguyªn- M«ng l¨m le tiÕn vμo §¹i ViÖt hoÆc cïng nhÊt trÝ quyÕt ®¸nh ë Héi nghÞ Diªn Hång. Cho dï, TrÇn Thñ §é còng ®· c¾t tãc ®i tu⁽⁶⁾ sau khi TrÇn C¶nh lªn ng«i vua. §ã lμ ®iÓm hÕt søc ®éc ®¸o cña thêi TrÇn vμ PhËt gi¸o thêi TrÇn.

Sù t«n sïng ®¹o PhËt thêi TrÇn ®·

khiÕn cho Nho thÇn Lª Qu¸t, còng gièng nh− Tr−¬ng H¸n Siªu, chuéng Nho gi¸o, bμi b¸c PhËt gi¸o nh−ng råi «ng còng ph¶i thõa nhËn sù thÊt b¹i cña m×nh trong bμi v¨n bia ë chïa ChiÖu Phóc (B¾c Giang) r»ng: "§¹o PhËt lÊy phóc häa c¶m

®éng ng−êi ta mμ sao ®−îc lßng ng−êi s©u xa bÒn chÆt ®Õn thÕ? Trªn tõ v−¬ng c«ng d−íi ®Õn d©n th−êng hÔ ®èi víi viÖc PhËt dÉu hÕt cña còng kh«ng tiÕc. NÕu ngμy nay ñy th¸c tr«ng coi vÒ lμm chïa x©y th¸p, th× hín hín hë hë nh− ®· n¾m ch¾c t¶ kho¸n ®Ó sÏ ®−îc b¸o l¹i ngμy mai.

Cho nªn trong tõ kinh thμnh, ngoμi ®Õn ch©u phñ, th«n cïng ngâ hÎm, kh«ng cã lÖnh mμ theo, kh«ng ph¶i thÒ mμ tÝn; chç nμo cã ng−êi ë lμ cã chïa, ®æ råi l¹i dùng, n¸t råi l¹i söa, chu«ng trèng l©u ®μi so víi nhμ d©n ®· chiÕm phÇn nöa, x©y dùng rÊt dÔ mμ t«n sïng còng rÊt réng.

Ta lóc bÐ ®äc s¸ch, chØ (muèn b¾t ch−íc) cæ kim, tõng hiÓu qua ®¹o s¸ch ®Ó gi¸o hãa mäi ng−êi, mμ cuèi cïng chöa ®−îc mét h−¬ng nμo tin. Th−êng du l·m non

n−íc, vÕt ch©n ®· nöa thiªn h¹, muèn t×m nhμ häc, v¨n miÕu ch−a tõng thÊy ®©u.

V× thÕ ta vÉn lÊy lμm thÑn nhiÒu víi m«n

®å ®¹o PhËt. VËy t«i tù béc b¹ch viÕt ra

®Ó khuyªn r¨n ng−êi ®êi"⁽⁷⁾.

T− liÖu v¨n bia còng cho biÕt, c¸c tÇng líp nh©n d©n trong x· héi thêi TrÇn

®−¬ng thêi nÕu cã ®iÒu kiÖn ®Òu mong muèn ®−îc cóng tiÕn ruéng ®Êt, tiÒn cña

®Ó x©y dùng, trïng tu chïa th¸p, ®óc chu«ng, dùng bia.

Bia chïa Phóc Minh - ¤ng L©u⁽⁸⁾ hiÖn

®Æt tr−íc chïa Phóc Minh, th«n Yªn §Ó, x· HiÖp Hßa, huyÖn Vò Th−, tØnh Th¸i B×nh, do §ç Nguyªn Ch−¬ng, mét triÒu thØnh ®¹i phu, Hμn l©m quyÒn häc sÜ tri chÕ c¸o, th−îng kÞ ®« óy triÒu TrÇn so¹n v¨n bia vμo n¨m §¹i TrÞ 12 (1369) vμ kh¾c lÇn ®Çu vμo n¨m 1377, cho biÕt:

"H−¬ng M¹n §Ó ë ch©u Hoμng, cã chïa

¤ng L©u, biÓn ghi lμ chïa Phóc Minh, do Th¸i hËu Linh Nh©n thêi Lý x©y dùng.

§Õn n¨m BÝnh Ngä (1336), ng−êi trong h−¬ng trïng tu PhËt ®iÖn, råi tiÕp tôc viÖc më réng chïa, tõ n¨m MËu DÇn, n¨m Khai Hùu 11 (1338), ®Õn n¨m MËu Ngä (1342) míi hoμn thμnh. Sau ®ã, cßn mua

®−îc qu¶ chu«ng cña «ng hä TrÇn ë Cæ Lò treo trªn lÇu chïa"⁽⁹⁾. Néi dung v¨n bia cßn ®Ò cËp ®Õn thuyÕt qu¶ b¸o cña

®¹o PhËt dÔ ®i vμo lßng ng−êi nªn ®−îc nhiÒu ng−êi theo. Hä s½n sμng hiÕn c¶

ruéng v−ên, tμi s¶n ®Ó x©y chïa th¸p:

“PhËt gi¸o ë T©y Tróc Êy, d¹y cho ng−êi ta lóc sèng lμm viÖc thiÖn, khi chÕt sÏ cã phóc b¸o; lóc sèng mμ lμm viÖc ¸c th× ®Õn lóc chÕt sÏ cã téi b¸o. Lêi d¹y Êy cña nhμ PhËt thËt ngät ngμo dÔ ®i s©u vμo lßng ng−êi, nªn ®−îc nhiÒu ng−êi theo, ®Õn møc hiÕn c¶ ruéng v−ên, xuÊt tμi s¶n cña nhμ ®Ó x©y chïa th¸p, nh÷ng ®iÒu mong

−íc x−a nay bao ®êi, bÒn v÷ng kiªn cè l¾m, kh«ng g× ph¸ vì næi...”⁽¹⁰⁾. Tuy ®· cã nhiÒu bËc qu©n tö dïng v¨n ch−¬ng b¸c bÎ nh−ng còng kh«ng lμm g× ®−îc. §iÒu nμy Ýt nhiÒu ph¶n ¸nh t×nh h×nh ®Êu tranh t− t−ëng gi÷a PhËt gi¸o vμ Nho gi¸o thêi Êy⁽¹¹⁾.

Bia ma nhai nói C« Phong n»m ë bªn ph¶i ®éng Liªn Hoa nói C« Phong, nay lμ chïa Khóc Mé, th«n Phong Phó, x· Minh Giang, huyÖn Hoa L−, tØnh Ninh B×nh (chïa PhËt §éng Liªn Hoa nói C« Phong vÉn cßn). Bia kh«ng ghi tªn t¸c gi¶ vμ niªn ®¹i dùng bia⁽¹²⁾. Néi dung v¨n bia cho biÕt: “TrÇn Th¸i T«ng lμ mét «ng vua sïng b¸i PhËt gi¸o. Nh÷ng n¨m ®Çu lªn ng«i, «ng kh«ng chó ý ®Õn v−¬ng sù, mμ muèn lªn nói Yªn Tö lμm hßa th−îng.

BÊy giê, Ninh B×nh kh«ng chØ lμ cè ®«, mμ cßn lμ trung t©m cña PhËt gi¸o. TrÇn Th¸i T«ng muèn chÊn h−ng PhËt gi¸o, nªn ®· cö mét vÞ cao t¨ng ®Õn ®ã tuyªn d−¬ng PhËt ph¸p. VÞ thiÒn s− nμy ®· ®Õn nói C« Phong, huyÖn Hoa L−, tØnh Ninh B×nh x©y dùng l¹i chïa vμ trô tr× t¹i

®ã”⁽¹³⁾.

Trªn v¸ch nói Non N−íc (Dôc Thóy) ë thμnh phè Ninh B×nh, tØnh Ninh B×nh hiÖn nay cßn tÊm bia ma nhai, kh«ng kh¾c hoa v¨n, cã tªn gäi lμ Th¸nh chØ cña Th−îng hoμng. Bia kh¾c s¾c chØ cña Th−îng hoμng nhμ TrÇn, cho chïa Thñy S¬n (chïa Non N−íc) ®−îc së h÷u c¸c lo¹i ruéng ®Êt, c©y cèi, hoa qu¶ cña chïa. Ai x©m ph¹m sÏ bÞ xö téi. C¨n cø vμo niªn

®¹i kh¾c trªn bia lμ n¨m Kû Söu, niªn hiÖu ThiÖu Phong, th× ng−êi ra “th¸nh chØ” lμ Th−îng hoμng Minh T«ng (ë ng«i 1314-1329). Minh T«ng lμ ng−êi s¸ng suèt, ®Õn lóc èm nÆng s¾p chÕt, vÉn kh«ng cho lËp ®μn chay cÇu ®¶o, kh«ng

cho lμm lÔ phãng sinh, l¹i dÆn HiÕn Tõ Th¸i hËu kh«ng nªn vμo nói ®i tu... ViÖc cÊp s¾c chØ cho chïa Non N−íc chøng tá

®Þa vÞ ®Æc biÖt cña ng«i chïa nμy ®èi víi triÒu ®×nh lóc Êy. Cho ®Õn nay, nói Non N−íc vÉn lμ n¬i l−u gi÷ ®−îc nhiÒu dÊu tÝch cña danh nh©n ®êi TrÇn⁽¹⁴⁾. Ngoμi ra, ë hai bªn ph¶i vμ tr¸i dßng niªn ®¹i cßn ghi viÖc cóng 40 mÉu ruéng vμ bÕn ®ß kh«ng thuéc néi dung cña “Th¸nh chØ”.

NÕu lμ ruéng vμ bÕn ®ß “vua ban” th×

dïng ch÷ “tø”, “s¾c tø”... nh−ng trªn bia l¹i dïng ch÷ “cóng”. ViÖc cóng bÕn ®ß hai bªn s«ng vμo chïa ®Ó dïng vμo viÖc h−¬ng ®¨ng, còng lμ ®iÒu ®¸ng chó ý khi nghiªn cøu PhËt gi¸o thêi TrÇn⁽¹⁵⁾.

V¨n bia th¸p HiÓn DiÖu chïa Kim C−¬ng cho biÕt, th¸p HiÓn DiÖu vμ chïa Kim C−¬ng lμ côm c«ng tr×nh kiÕn tróc PhËt gi¸o næi tiÕng thêi Lý - TrÇn, do Lý Nh©n T«ng s¸ng lËp vμ ®−îc nhμ s− TrÝ Nhu trïng tu d−íi thêi TrÇn, ®Õn n¨m 1367 th× hoμn thμnh. HiÖn nay, chïa vμ th¸p cæ ®Òu ®· bÞ hñy ho¹i, chØ cßn l¹i tÊm bia ma nhai ë trªn ®Ønh nói Thiªn Long, th«n ¸ng S¬n, x· Ninh Hßa, huyÖn Hoa L−, tØnh Ninh B×nh, lμ nÒn cò cña chïa. V¨n bia nãi râ: Nhμ s− TrÝ Nhu, häc trß cña ®Ö nhÞ Tæ Tróc L©m Ph¸p Loa, ®·

x©y dùng hai ng«i chïa th¸p t¹i quª h−¬ng cña «ng. Ng«i chïa thø nhÊt lμ chïa Non N−íc, th¸p Linh TÕ, ng«i chïa thø hai lμ chïa Kim C−¬ng, th¸p HiÓn DiÖu. Mçi ng«i chïa th¸p ph¶i x©y dùng 5, 6 n¨m míi xong, c«ng viÖc lín lao nμy

®· ®−îc sù ñng hé hÕt lßng cña Hoμng ®Õ vμ hoμng gia lóc ®ã. Anh TrÇn Dô T«ng lμ TrÇn Nguyªn Tr¸c kh«ng nh÷ng bè thÝ tiÒn cña mμ cßn viÕt v¨n bia nμy vμo ngμy 18 th¸ng 2 n¨m §¹i TrÞ thø 10 (1367)⁽¹⁶⁾.

Bia §¹i bi chïa Sïng Nghiªm nói V©n Lçi, dùng t¹i x· B¹ch Nhμn, huyÖn Nga S¬n, tØnh Thanh Hãa do H÷u Béc x¹ HiÖp Th¹ch Ph¹m S− M¹nh thuËt, Chi hËu thñ Mai TØnh viÕt. Bia ®Ò ngμy 16 th¸ng 2 n¨m Nh©m Tý, niªn hiÖu ThiÖu Kh¸nh 3 (1372). Bia chïa Sïng Nghiªm bªn c¹nh viÖc ca ngîi c¶nh ®Ñp nói V©n Lçi, c¶nh trÝ thanh u, bèn bÒ sÇm uÊt⁽¹⁷⁾, ®Õn nçi hoμ th−îng trô tr× chïa Kh¸nh L©m nh©n mét lÇn du ngo¹n n¬i ®©y "thÊy c¶nh ®Ñp −a nh×n, bÌn më nói b¹t rõng, kiÕn lËp am t−îng §¹i bi, Tam thÕ toμn b»ng vμng, ®Æt trªn nói cao, ngμy ®ªm cÇu khÊn cho hoμng ®å bÒn v÷ng, thiªn h¹ th¸i b×nh, ®øc vua mu«n tuæi", cßn ghi danh tÝnh cña nh÷ng ng−êi cóng ruéng, cóng tiÒn vμo am vμ vÞ trÝ c¸c thöa ruéng cña hä. Bia cã mét bμi minh 24 c©u (mçi c©u 4 ch÷) vμ mét bμi th¬ thÊt ng«n tø tuyÖt. Lêi v¨n bia khóc chiÕt, c« ®äng, lèi viÕt ®èi s¸ng sña. T¸c gi¶ bμi v¨n bia nμy lμ Ph¹m S− M¹nh, mét nhμ chÝnh trÞ, nhμ v¨n næi tiÕng thêi TrÇn. Bμi v¨n bia nμy, nhÊt lμ bμi th¬ thÊt ng«n tø tuyÖt ë cuèi bia, cho thÊy t− t−ëng ThiÒn vμ nguån c¶m øng “lªn cao nh×n xa” cña líp trÝ thøc ®êi TrÇn⁽¹⁸⁾.

BÖ PhËt chïa §¹i Bi ë th«n QuÕ D−¬ng, x· C¸t QuÕ, huyÖn Hoμi §øc, tØnh Hμ T©y. BÖ PhËt lμm b»ng ®¸⁽¹⁹⁾, ®Æt trong chïa. Trªn bÖ hiÖn nay ®Æt ¸n, trªn cã t−îng PhËt. Tªn bÖ ®¸ trong v¨n kh¾c lμ “PhËt bμn”, nghÜa lμ “bÖ PhËt”, cã thÓ x−a kia, trªn bÖ ®Æt t−îng PhËt lín mμ ngμy nay kh«ng cßn. Niªn ®¹i kh¾c ch÷

®−îc ghi trªn bÖ lμ n¨m Gi¸p DÇn, niªn hiÖu Long Kh¸nh thø 2 (1374).

BÖ PhËt kh¾c tªn thÝ chñ ®ãng gãp vμo viÖc t¹o dùng bÖ, tÊt c¶ 38 ng−êi. Trong

®ã, chØ cã mét ng−êi hä §Æng, mét ng−êi

hä PhÝ, mét ng−êi hä §ç, mét ng−êi hä Phïng, sè cßn l¹i ®Òu lμ hä NguyÔn. Sau khi thay nhμ Lý, nhμ TrÇn ra lÖnh nh÷ng ng−êi hä Lý ph¶i ®æi thμnh hä NguyÔn.

Qua v¨n kh¾c trªn bÖ ®¸ nμy, còng nh−

qua mét sè bia kh¸c (nh− Méc bμi ®ång

§a Bèi), cã thÓ thÊy, sù ph©n bè d©n c−

hä Lý kh¸ réng kh¾p ë thêi Êy⁽²⁰⁾.

Bia chïa Sïng Kh¸nh (tªn ®Çy ®ñ

“Sïng kh¸nh tù bi minh tÝnh tù”, nghÜa lμ Lêi tùa vμ bμi minh bia chïa Sïng Kh¸nh), nguyªn ë chïa Sïng Kh¸nh, thuéc h−¬ng Ho»ng N«ng, Th«ng giang, Phó LÖnh tr−êng ®êi TrÇn, nay lμ th«n Nïng, x· §¹o §øc, huyÖn VÞ Xuyªn, tØnh Hμ Giang. Chïa hiÖn kh«ng cßn. Bia cßn

®Æt trªn nÒn chïa cò⁽²¹⁾. So¹n gi¶ v¨n bia lμ T¹ Khóc Ngao, tù lμ Së Khanh, viÕt vμo n¨m §¹i TrÞ thø 10 (1367). Néi dung v¨n bia cho biÕt niªn ®¹i x©y dùng chïa, qu¸ tr×nh x©y dùng chïa, ca ngîi nh÷ng

®øc tÝnh tèt ®Ñp cña ng−êi s¸ng lËp ra chïa, danh tÝnh ng−êi cóng tμi s¶n cho chïa (ruéng ®Êt, n« t×, thËm chÝ lμ mét con tr©u),…

Hμ Giang lμ tØnh ®Þa ®Çu phÝa B¾c n−íc ta. Sù xuÊt hiÖn cña chïa Sïng Kh¸nh vμ bia chïa ë ®©y cho thÊy sù ph¸t triÓn réng kh¾p cña ®¹o PhËt thêi TrÇn, ®ång thêi chøng tá ý nghÜa v¨n hãa lín lμ nhμ TrÇn cè g¾ng cñng cè vïng biªn c−¬ng vμ ph¸t triÓn v¨n hãa ë vïng nμy thêi bÊy giê⁽²²⁾.

Mét sè v¨n bia kh«ng chØ ca ngîi c¶nh trÝ chïa th¸p mμ cßn ca ngîi ®¹o PhËt trong x· héi thêi TrÇn. Bia chïa Diªn Phóc (Diªn Phóc viÖn bi)⁽²³⁾ ®−îc t¹o dùng n¨m MËu Th×n, niªn hiÖu Khai Th¸i 5 (1328). Tªn t¸c gi¶ vμ ng−êi kh¾c v¨n bia

®Òu bÞ mê, chØ cßn tªn ng−êi viÕt ch÷ lμ NguyÔn L−u. Néi dung v¨n bia “thÓ hiÖn

thÕ giíi quan cña t¸c gi¶ vÒ vò trô: Lóc

®Çu nguyªn khÝ ch−a ph©n chia, chØ cã c¸i

“chÝ nhÊt” bao trïm tÊt th¶y, thÕ giíi còng ch−a cã PhËt. ThÕ råi “tø khÝ” h×nh thμnh, “tam tμi” xuÊt hiÖn, trªn lμ tinh tóy biÓu t−îng cña trêi, d−íi lμ nói s«ng gi−êng mèi cña ®Êt. V¹n vËt biÕn hãa sinh s«i, cã nh©n nghÜa th× sinh cao ng¹o, cã c¸i t«i th× chia thμnh thø bËc cao thÊp kh¸c nhau. §øc PhËt th−¬ng sù ®êi lμ thÕ, nªn h×nh thμnh tõ c¸i bÊt sinh bÊt diÖt råi hiÖn h÷u ë “t−íng” vμ “h×nh”...

PhËt phï hé cho lμng xãm v¨n häc më mang, nhμ nhμ sinh con hiÒn ch¸u th¶o, n¬i n¬i thãc lóa ®Çy kho. Con ng−êi tr¸nh

®−îc sù th«i thóc cña dôc väng, nhanh chãng tho¸t khái nçi khæ tèi t¨m, cïng nhau ®−îc gi¶i tho¸t ®Õn Nh− Lai c¶nh giíi. PhÇn cuèi bia cã 32 c©u minh, mçi c©u 4 ch÷, ca ngîi c«ng ®øc cña bËc vua th¸nh, khiÕn cho x· héi thÞnh trÞ, lμng xãm yªn b×nh, ®¹o PhËt ®−îc t«n sïng vμ

¨n s©u vμo tËn th«n d·, xãm lμng...”⁽²⁴⁾. Qua néi dung v¨n bia ta cã thÓ thÊy: PhËt gi¸o ë nöa cuèi thÕ kØ XIV vÉn tiÕp tôc ®i s©u vμo ®êi sèng t©m linh ng−êi d©n, chïa lμ n¬i cÇu an, cÇu phóc cña c¸ nh©n vμ céng ®ång trong x· héi §¹i ViÖt thêi TrÇn. Trong sè 44 bia thêi TrÇn trong V¨n kh¾c H¸n N«m ViÖt Nam th× cã tíi 22 bia ®−îc kh¾c dùng vμo nöa cuèi thÕ kØ XIV, chøng tá t×nh h×nh kinh tÕ cña nh©n d©n, còng nh− møc ®é ¶nh h−ëng cña ®¹o PhËt trong x· héi ®−¬ng thêi.

Sù ph¸t triÓn cña ®¹o PhËt ®· khiÕn cho tÇng líp t¨ng ni trong x· héi thêi TrÇn cã lóc chiÕm ®Õn nöa sè d©n (cuèi thêi TrÇn). TrÇn Phu, sø gi¶ nhμ Nguyªn

®i sø §¹i ViÖt ®· ghi l¹i trong An Nam tøc sù nh− sau: “§μn «ng ®Òu c¹o träc

®Çu, kÎ cã quan chøc th× trïm b»ng kh¨n xanh, v× d©n c¶ n−íc ®Òu lμ s− hÕt”⁽²⁵⁾.

T«n sïng ®¹o PhËt nªn tõ v−¬ng quan

®Õn d©n chóng ®· x©y dùng kh¸ nhiÒu chïa chiÒn cho ®Êt n−íc. C¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc nãi chung, kiÕn tróc PhËt gi¸o nãi riªng, lμ nh÷ng di s¶n v¨n hãa ®· ®−a nÒn kiÕn tróc d©n téc ph¸t triÓn ®¸ng tù hμo. Danh nho Lª Qu¸t ®· nhËn xÐt vÒ t×nh h×nh x©y dùng chïa cña nh©n d©n thêi TrÇn: Chç nμo cã ng−êi tÊt cã chïa PhËt, bá ®i råi l¹i dùng, n¸t ®i råi l¹i söa, l©u ®μi chu«ng trèng chiÕm ®Õn nöa phÇn so víi d©n c−. §iÒu ®ã lÝ gi¶i v× sao ®a sè c¸c di s¶n kiÕn tróc thêi TrÇn hiÖn cßn chñ yÕu lμ kiÕn tróc PhËt gi¸o. VÝ nh−

chïa Th¸i L¹c (H¶i D−¬ng), chïa D©u (B¾c Ninh), chïa Bèi Khª (Hμ T©y), chïa Phæ Minh (Nam §Þnh), th¸p B×nh S¬n (VÜnh Phóc), th¸p B¶o Th¾ng, chïa Quúnh L©m (Qu¶ng Ninh), chïa Hoa Yªn trªn nói Yªn Tö (Qu¶ng Ninh), chïa LÊm (Qu¶ng Ninh)⁽²⁶⁾. Tõ nh÷ng di s¶n chïa th¸p nμy mμ chóng ta cã thÓ t×m thÊy nhiÒu lo¹i h×nh nghÖ thuËt truyÒn thèng nh−: ch¹m kh¾c gç, nghÖ thuËt trang trÝ trªn th¸p ®¸, ®Êt nung, v.v...

Nh−ng nh÷ng cuéc x©m l−îc cña ®Õ quèc Nguyªn-M«ng ®· ®Ó l¹i vÕt th−¬ng chiÕn tranh, trong ®ã lÜnh vùc kiÕn tróc chÞu nh÷ng hËu qu¶ nÆng nÒ. NhiÒu cung

®iÖn, chïa th¸p bÞ ph¸ hñy nhÊt lμ ë Kinh ®« Th¨ng Long. §Õn nöa cuèi thÕ kØ XIV, ®Êt n−íc l¹i ph¶i lo ®èi phã víi nh÷ng cuéc tÊn c«ng, c−íp ph¸ cña qu©n Chiªm Thμnh. Cã nh÷ng lÇn, nh− n¨m 1371, qu©n Chiªm Thμnh ®· vμo Th¨ng Long ®èt trôi c¶ cung ®iÖn ®å th−.

NguyÔn D÷ cho biÕt: "§êi vua Gi¶n §Þnh nhμ TrÇn, binh löa lu«n n¨m, nhiÒu n¬i bÞ ®èt; sè chïa chiÒn cßn l¹i, m−êi kh«ng

®−îc mét, mμ c¸i sè cßn l¹i Êy, còng m−a bay giã chuyÓn, ®æ ng· xiªu nghiªng, tiªu

®iÒu ®øng rò ë gi÷a ¸ng cá hoang bôi rËm. Sau khi qu©n Ng« lui, d©n trë vÒ phôc nghiÖp. Cã viªn qu©n lμ V¨n T− LËp

®Õn trÞ huyÖn Êy, thÊy nh÷ng c¶nh hoang tμn ®æ n¸t, bÌn rãng r¶ d©n ®inh c¸c x·,

®¸nh tranh kªn nøa mμ söa ch÷a l¹i Ýt nhiÒu"⁽²⁷⁾.

Tõ nhu cÇu cña x· héi vμ t«n gi¸o thêi TrÇn, ThiÒn ph¸i Tróc L©m do TrÇn Nh©n T«ng s¸ng lËp víi sù ®ãng gãp cña TrÇn Th¸i T«ng vμ TuÖ Trung Th−îng SÜ (H−ng Ninh v−¬ng TrÇn Tung) tr−íc ®ã, lμ mét thμnh c«ng ®Æc biÖt trong lÞch sö PhËt gi¸o ViÖt Nam. ThiÒn ph¸i Tróc L©m mang ®Ëm b¶n s¾c v¨n hãa §¹i ViÖt

®éc lËp. NguyÔn Lang trong ViÖt Nam PhËt gi¸o sö luËn ®· viÕt: “PhËt gi¸o Tróc L©m lμ mét nÒn PhËt gi¸o ®éc lËp;

uy tÝn tinh thÇn cña nã lμ uy tÝn tinh thÇn quèc gia §¹i ViÖt. Nã lμ x−¬ng sèng cña mét nÒn v¨n hãa ViÖt Nam ®éc lËp.

NÒn PhËt gi¸o nμy tuy cã tiÕp nhËn nh÷ng ¶nh h−ëng cña PhËt gi¸o Trung Hoa, Ên §é vμ T©y T¹ng nh−ng vÉn gi÷

c¸ tÝnh ®Æc biÖt cña m×nh. §øng vÒ ph−¬ng diÖn t− t−ëng, tæ chøc, còng nh−

hμnh ®¹o, Gi¸o héi Tróc L©m cã nh÷ng nÐt ®éc ®¸o khiÕn cho nã chØ cã thÓ lμ mét Gi¸o héi ViÖt Nam”⁽²⁸⁾. NguyÔn Duy Hinh còng tõng nhËn xÐt: "Ph¸i Tróc L©m ®·

gi¶i quyÕt yªu cÇu thèng nhÊt ý thøc hÖ

®ã theo lîi Ých vμ quan ®iÓm cña gia téc TrÇn, d−íi sù chi phèi cña ý thøc hÖ chung ®−¬ng thêi - PhËt gi¸o ®· phæ biÕn vμ tån t¹i kh¸ l©u, cã mét tÇng líp trÝ thøc PhËt gi¸o t−¬ng ®èi ®«ng ®¶o... MÆc dï, quan ®iÓm Tróc L©m vÉn lμ duy t©m nh−ng trong t¸c ®éng cô thÓ nã kh«ng g©y cho con ng−êi ý nghÜ bi quan ch¸n n¶n cuéc ®êi mμ l¹i ®−a ®Õn mét sù rÌn luyÖn b¶n th©n thùc tÕ mang tÝnh chÊt lu©n lÝ ®¹o ®øc x· héi h¬n lμ t«n gi¸o"⁽²⁹⁾.

ThiÒn ph¸i Tróc L©m cã nh÷ng ®iÓm

®Æc biÖt so víi c¸c ThiÒn ph¸i tr−íc ®ã. T×

Ni §a L−u Chi, vÞ Tæ ®Çu tiªn truyÒn ThiÒn t«ng vμo ViÖt Nam lμ ng−êi Ên §é.

V« Ng«n Th«ng vμ Th¶o §−êng lμ ng−êi Trung Quèc ®Òu lμ Tæ truyÒn thõa sang ViÖt Nam. §iÒu Ngù TrÇn Nh©n T«ng lμ ng−êi ViÖt, khai s¸ng dßng ThiÒn ViÖt Nam ®Çu tiªn⁽³⁰⁾. ThiÒn ph¸i Tróc L©m

®èi víi d©n th−êng th× d¹y ngò giíi, hμnh thËp thiÖn. TÝnh phæ th«ng cña ThiÒn ph¸i Tróc L©m lμ võa hμnh ThiÒn, võa gi¶ng kinh, luËn, ng÷ lôc kh«ng chØ t¨ng sÜ mμ ngay c¶ vua quan vμ c− sÜ ®Òu cã thÓ ngé ®¹o. Sù ph¸t triÓn s©u réng cña Tróc L©m, ngoμi ý nghÜa x· héi cßn ph¶i nhÊn m¹nh ®Õn sù uyªn b¸c cña nh÷ng vÞ Tæ khai s¸ng ThiÒn ph¸i nμy. Sù uyªn b¸c cña hä ®ãng vai trß quan träng trong viÖc truyÒn ®¹o, nªn ®−îc nhiÒu ng−êi tin theo vμ tån t¹i l©u bÒn.

Tuy nhiªn, sang thÕ kØ XIV, PhËt gi¸o mÆc dï vÉn ®ang thÞnh hμnh nh−ng ®·

xuÊt hiÖn hiÖn t−îng c«ng kÝch PhËt gi¸o nh− néi dung v¨n bia chïa Khai Nghiªm (hiÖn ®Ó t¹i chïa Khai Nghiªm, th«n Väng NguyÖt, x· Tam Giang, huyÖn Yªn Phong, tØnh B¾c Giang). Néi dung v¨n bia nμy lªn ¸n nh÷ng ng−êi tu hμnh PhËt gi¸o ®· “kh«ng cμy mμ ¨n, kh«ng dÖt mμ mÆc”. §iÒu ng¹c nhiªn vμ hiÕm thÊy lμ tÊm bia dùng t¹i chïa, viÕt vÒ lÞch sö x©y dùng chïa, nh−ng l¹i c«ng kÝch PhËt gi¸o, nªu cao ®¹o ®øc Kh«ng M¹nh⁽³¹⁾. Trªn thùc tÕ, nh÷ng bia cã néi dung t−¬ng tù nh− vËy d−êng nh− lμ kh«ng nhiÒu.

C¸c t¸c phÈm vÒ PhËt gi¸o næi tiÕng

®−¬ng thêi ph¶i kÓ ®Õn ThiÒn T«ng chØ nam tù, Khãa h− lôc cña TrÇn Th¸i T«ng;

ThiÒn T«ng thiÕt chñy ng÷ lôc, §¹i

H−¬ng H¶i Ên thi tËp, T¨ng giμ to¸i sù, Th¹ch ThÊt mÞ ng÷ cña TrÇn Nh©n T«ng;

TuÖ Trung Th−îng sÜ ng÷ lôc cña TuÖ Trung Th−îng SÜ. Nh−ng mét sè trong c¸c t¸c phÈm kÓ trªn ®· thÊt truyÒn

Kho¸ h− lôc vμ TuÖ Trung Th−îng sÜ ng÷ lôc lμ hai t¸c phÈm cã gi¸ trÞ vÒ mÆt triÕt lÝ vμ t− t−ëng ph¶n ¸nh thÕ giíi quan cña PhËt gi¸o thêi TrÇn mμ tiªu biÓu lμ ThiÒn ph¸i Tróc L©m. Khãa h−

lôc ®−îc TrÇn Th¸i T«ng viÕt vμo kho¶ng thêi gian tõ n¨m 1258 ®Õn n¨m 1277, nghÜa lμ tõ khi «ng ®· nh−êng ng«i cho Th¸i tö Ho¶ng (1258) cho ®Õn khi «ng b¨ng hμ (1277). “Sù thμnh c«ng cña Khãa h− lôc vÒ mÆt t− t−ëng chñ yÕu lμ ë chç nã ®· luËn chøng cho nh÷ng vÊn ®Ò triÕt lÝ c¬ b¶n cña ®¹o ThiÒn, lμ nh÷ng vÊn ®Ò biÓu hiÖn thÕ giíi quan duy t©m t«n gi¸o cña ®¹o PhËt. Nã kh«ng chøa ®ùng c¸i hμo khÝ vμ sù nhËn thøc s¾c bÐn cña d©n téc ta trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng Nguyªn M«ng lÇn thø nhÊt, mÆc dï TrÇn Th¸i T«ng cã tham gia l·nh ®¹o cuéc kh¸ng chiÕn ®ã. Tuy nhiªn Khãa h− lôc còng ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò cã Ých cho sù ph¸t triÓn cña lÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam.

Nh− vÊn ®Ò b¶n thÓ cña thÕ giíi, vÊn ®Ò néi t©m cña chñ thÓ vμ vÊn ®Ò con ng−êi hiÖn thùc víi nh÷ng ho¹t ®éng t©m sinh lÝ vμ quan hÖ ®¹o ®øc cña con ng−êi. Dï r»ng, nh÷ng vÊn ®Ò nμy ®−îc nªu trªn lËp tr−êng duy t©m nh−ng còng cã t¸c dông gîi ý nh»m thóc ®Èy sù nhËn thøc tiÕn lªn phÝa tr−íc”⁽³²⁾. TiÕp theo Khãa h−

lôc lμ TuÖ Trung Th−îng SÜ ng÷ lôc cña TuÖ Trung Th−îng SÜ. ¤ng tõng cÇm qu©n tham gia cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n x©m l−îc Nguyªn-M«ng lÇn thø hai vμ ba. Sau ®ã, «ng vÒ sèng t¹i TÜnh Bang (H¶i D−¬ng ngμy nay) vμ dμnh t©m trÝ

nghiªn cøu ThiÒn häc. T¸c phÈm TuÖ Trung Th−îng sÜ ng÷ lôc ra ®êi trong hoμn c¶nh ®ã. Tuy kh«ng ph¶i lμ mét trong Tam tæ cña ThiÒn ph¸i Tróc L©m nh−ng TuÖ Trung Th−îng SÜ⁽³³⁾ vÉn ®−îc coi lμ Tróc L©m tæ s− v× «ng chÝnh lμ ng−êi trùc truyÒn yÕu chØ cho vua TrÇn Nh©n T«ng. §ång thêi, TuÖ Trung Th−îng sÜ ng÷ lôc ®· ®−îc ThiÒn ph¸i Tróc L©m ®em gi¶ng cïng víi nh÷ng bé kinh kh¸c cña PhËt gi¸o.

NhËn xÐt

PhËt gi¸o thêi TrÇn lμ mét trong nh÷ng yÕu tè quan träng cña x· héi §¹i ViÖt. T«n gi¸o nμy ®ãng vai trß thiÕt yÕu trong qu¸ tr×nh x©y dùng vμ b¶o vÖ ®Êt n−íc. Nã lμ sîi d©y nèi kÕt t×nh ®oμn kÕt nh©n d©n víi tÇng líp l·nh ®¹o ®Êt n−íc.

HÖ t− t−ëng vμ nh÷ng t¸c phÈm v¨n hãa PhËt gi¸o lμ tinh hoa cña quèc gia §¹i ViÖt thêi TrÇn. §Õn nay, nã lμ di s¶n v¨n hãa quý gi¸ cña d©n téc.

PhËt gi¸o, ®iÓn h×nh lμ ThiÒn ph¸i Tróc L©m, víi søc sèng bÒn bØ trong c¸c tÇng líp nh©n d©n, t¸c ®éng m¹nh mÏ

®Õn x· héi bëi tÝnh chÊt lu©n lÝ ®¹o ®øc, kªu gäi lμm viÖc thiÖn, th−¬ng yªu ng−êi kh¸c, t«n träng phÐp n−íc... Tróc L©m trë thμnh uy lùc thèng nhÊt ý thøc hÖ toμn d©n, trë thμnh nh©n tè dÖt nªn hÖ t−

t−ëng vμ tÝnh chÊt x· héi ®éc ®¸o, mang

®Ëm tÝnh d©n téc.

Nh−ng ®»ng sau sù thÞnh hμnh cña PhËt gi¸o víi v« sè chïa th¸p ®−îc x©y dùng, v« sè t−îng PhËt vμ chu«ng ®ång

®−îc t¹o t¸c, së h÷u ruéng chïa trë nªn qu¸ nhiÒu, s− chiÕm tíi qu¸ nöa sè d©n

®· trùc tiÕp lμm ¶nh h−ëng ®Õn thu nhËp cña quèc gia. Nhμ n−íc kh«ng thu thuÕ tõ ruéng chïa⁽³⁴⁾, khiÕn cho kh¶ n¨ng tÝch luü quèc khè gi¶m ®i ®¸ng kÓ. Nh÷ng trÝ thøc Nho häc nh− Ph¹m S− M¹nh, Lª B¸

Qu¸t, Tr−¬ng H¸n Siªu ®· ý thøc ®−îc

®iÒu ®ã. Do vËy, hä ®· lªn tiÕng ph¶n ®èi cho dï kh«ng thμnh.

MÆt kh¸c, gi¸o lÝ cña PhËt gi¸o tá ra kh«ng mÊy hiÖu lùc trong viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò vÒ ®−êng lèi trÞ n−íc nªn Nho gi¸o ngμy cμng ph¸t triÓn vμ trë nªn cùc thÞnh vμo thêi Lª S¬ sau ®ã. §ã còng lμ ®iÓm h¹n chÕ cña ®¹o PhËt. Nh−ng vÊn ®Ò cÇn nhÊn m¹nh lμ, PhËt gi¸o d−êng nh− chØ mÊt vai trß ®èi víi tÇng líp l·nh ®¹o ®Êt n−íc khi ë triÒu ®×nh c¸c Nho sÜ tham chÝnh ngμy mét ®«ng ®Ó råi chiÕm vai trß chñ ®¹o vμo cuèi thêi TrÇn.

Cßn ®èi víi c¸c tÇng líp nh©n d©n, PhËt gi¸o vÉn "s©u rÔ, bÒn gèc" vμ kh«ng dÔ thay thÕ nh− néi dung c¸c t− liÖu v¨n bia

®· dÉn ë trªn. §Õn cuèi thêi TrÇn, sè ng−êi xuÊt gia vÉn kh¸ ®«ng, cóng kh¸

nhiÒu ruéng ®Êt vμ tiÒn b¹c cho nhμ chïa. §ã còng lμ nguyªn nh©n dÉn ®Õn chÝnh s¸ch cña triÒu ®×nh "Th¶i bít c¸c t¨ng ®¹o ch−a ®Õn n¨m m−¬i tuæi trë lªn th× cho vÒ b¶n tôc" vμo n¨m 1396⁽³⁵⁾, nh−ng l¹i tuyÓn nh÷ng ng−êi th«ng hiÓu kinh gi¸o cho lμm chøc ®−êng ®Çu thñ (tøc ng−êi ®Çu môc cña T¨ng ®å) vμ bæ sung vμo c¸c tri cung, tr× qu¸n, tri tù nh−

ghi chÐp trong sö cò./.

Chó thÝch:

1. NguyÔn D÷. TruyÒn k× m¹n lôc. Nxb. V¨n NghÖ, Héi Nghiªn cøu Gi¶ng d¹y V¨n häc Tp. Hå ChÝ Minh, 1988, tr. 146.

2. §¹i ViÖt sö kÝ toµn th−, tËp II. Nxb KHXH. Hµ Néi 1971, tr.11.

3. Th¬ v¨n Lý TrÇn, tËp II, quyÓn Th−îng. Nxb KHXH. Hµ Néi 1989, tr. 29.

4. ThÝch Ph−íc S¬n (dÞch vµ chó gi¶i). Tam tæ thùc lôc. ViÖn Nghiªn cøu PhËt häc ViÖt Nam, 1995.

5. TrÇn Th¸i T«ng cã c¸c t¸c phÈm: ThiÒn t«ng chØ nam, Khãa h− lôc gåm 3 quyÓn vµ mét thi tËp in trong Th¬ v¨n Lý TrÇn, tËp II, quyÓn Th−îng, Nxb KHXH, Hµ Néi 1989. TrÇn Th¸nh T«ng cã: C¶m xóc khi ®äc

§¹i TuÖ ng÷ lôc, C¶m xóc khi ®äc PhËt sù ®¹i minh lôc, Tù thuËt, Ch©n t©m, Sinh tö, TËp v¨n, ThiÒn t«ng liÔu ngé ca, K× gi¸ minh, Phãng ng−u. Xem: ThÝch Thanh §¹t. ThiÒn ph¸i Tróc L©m thêi TrÇn. LuËn ¸n TiÕn sÜ LÞch sö. Hµ Néi 2000, tr. 37. TrÇn Nh©n T«ng cã: ThiÒn L©m thiÕt chñy ng÷ lôc, §¹i H−¬ng H¶i Ên thi tËp, T¨ng giµ to¸i sù, Th¹ch ThÊt mÞ ng÷.

6. N¬i TrÇn Thñ §é tu hµnh vµo mÊy n¨m cuèi ®êi nay lµ chïa Cï Tu ë ¢n Thi, tØnh H−ng Yªn. HiÖn n¬i ®©y cßn bµi “V¨n tÕ Th¸i s− TrÇn Thñ §é” b»ng ch÷ H¸n. Xem: NguyÔn Minh T−êng. Ph¸t hiÖn bµi “V¨n tÕ Th¸i s− TrÇn Thñ §é” viÕt b»ng ch÷ H¸n t¹i lµng Cï Tu - ¢n Thi - H−ng Yªn, b¶n th¶o .

7. Phan Huy Chó: LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ, tËp 1, môc Nh©n vËt chÝ. Nxb KHXH. Hµ Néi 1992, tr.

228.

8. Bia ¤ng L©u Phóc Minh tù lÇn ®Çu tiªn ®−îc Lª Quý §«n nh¾c tíi trong môc Thiªn ch−¬ng, s¸ch KiÕn v¨n tiÓu lôc. Trong Nh÷ng ph¸t hiÖn míi vÒ Kh¶o cæ häc n¨m 1989, T¹ Ngäc LiÔn ®· giíi thiÖu bia nµy.

9. Hoµng V¨n L©u. Bia chïa Phóc Minh - ¤ng L©u, trong: V¨n kh¾c H¸n N«m ViÖt Nam, tËp II, thêi TrÇn, tËp H¹. National Chung Cheng University Chia Yi, ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m. Hµ Néi 2002, tr.527; NguyÔn Quang ¢n, NguyÔn Thanh (chñ biªn). Tµi liÖu ®Þa chÝ Th¸i B×nh. Trung t©m UNESCO Th«ng tin t− liÖu lÞch sö vµ v¨n hãa ViÖt Nam. Hµ Néi 2006, tr.12.

10. NguyÔn Quang ¢n NguyÔn Thanh (Chñ biªn). Tµi liÖu ®Þa chÝ Th¸i B×nh. S®d, tr.12.

11. Hoµng V¨n L©u: Bia chïa Phóc Minh- ¤ng L©u, trong: V¨n kh¾c H¸n N«m ViÖt Nam. S®d, tr.527;

NguyÔn Quang ¢n, NguyÔn Thanh (chñ biªn). Tµi liÖu ®Þa chÝ Th¸i B×nh. S®d, tr.12.

12. Trong bia, cã ghi c¸c niªn ®¹i “KiÕn Gia BÝnh Ngä”, “TrÇn gia thø nhÞ ®Õ” (vua thø hai nhµ TrÇn), nh−ng râ rµng cã m©u thuÉn: KiÕn Gia lµ niªn hiÖu cña Lý HuÖ T«ng, tõ n¨m 1211 ®Õn n¨m 1224, kh«ng cã n¨m

“BÝnh Ngä”. Thêi Lý HuÖ T«ng lµ thêi k× suy vi cùc ®é cña triÒu Lý, néi chiÕn liªn miªn, triÒu ®×nh rèi lo¹n, khã cã thÓ nãi lµ “®¹i suy h−ng hãa”. Vua thø hai nhµ TrÇn lµ TrÇn Th¸i T«ng, lªn ng«i n¨m 1225, truyÒn ng«i n¨m 1258, cã 3 niªn hiÖu lµ KiÕn Trung (1225-1258), Thiªn øng ChÝnh B×nh (1232-1250) vµ Nguyªn Phong (1251-1258). Trong ®ã, cã n¨m BÝnh Ngä, lµ n¨m 1246, thuéc niªn hiÖu Thiªn øng ChÝnh B×nh. Theo

§¹i ViÖt sö kÝ toµn th− (B¶n kû, quyÓn V, tê 6b), n¨m KiÕn Trung thø 7 (1231), Th¸i T«ng xuèng chiÕu cho trong n−íc hÔ chç nµo cã ®×nh tr¹m ®Òu ph¶i ®¾p t−îng PhËt ®Ó thê. Nh− thÕ, viÖc “®¹i suy h−ng hãa” trong nh÷ng n¨m sau ®ã lµ cã thùc. Tõ ®ã, cã thÓ suy ra n¨m BÝnh Ngä ®êi vua thø hai nhµ TrÇn ë trong bia lµ n¨m 1246 vµ ®ã còng cã thÓ lµ n¨m kh¾c bia ma nhai nµy. Theo: Hoµng V¨n Gi¸p. Bia ma nhai nói C« Phong, trong: V¨n kh¾c H¸n N«m ViÖt Nam, tËp II, Thêi TrÇn, quyÓn Th−îng. S®d, tr.27.

13. Hoµng V¨n Gi¸p. Bia ma nhai nói C« Phong, trong: V¨n kh¾c H¸n N«m ViÖt Nam, tËp II, thêi TrÇn, quyÓn Th−îng. S®d, tr.27.

14. Xem thªm: Bµi kÝ th¸p Linh TÕ cña Tr−¬ng H¸n Siªu, Bµi th¬ ®Ò trªn nói Dôc Thuý cña Ph¹m S− M¹nh.

15. TrÞnh Kh¾c M¹nh. Th¸nh chØ cña Th−îng hoµng, trong: V¨n kh¾c H¸n N«m ViÖt Nam, tËp II, thêi TrÇn, quyÓn Th−îng. S®d, tr.347.

16. Hoµng V¨n Gi¸p. V¨n bia th¸p HiÓn DiÖu chïa Kim C−¬ng, trong: V¨n kh¾c H¸n N«m ViÖt Nam, tËp II, thêi TrÇn, tËp H¹. S®d, tr.473.

17. V¨n bia m« t¶: "PhÝa §«ng lµ xãm lµng nhµ cöa ®«ng ®óc, phÝa Nam gÇn s«ng lín ch¶y tíi biÓn ®«ng thËt mªnh m«ng hïng vÜ. PhÝa T©y cã dßng s«ng Kinh len lái gi÷a lµng gi÷a nói t¹o nªn c¶nh ®Ñp cho nhiÒu vïng l©n cËn, phÝa B¾c gÇn víi ®−êng lín gÇn víi cöa biÓn ThÇn §Çu, lµ n¬i nghØ ng¬i cho du kh¸ch". DÉn theo:

NguyÔn ThÞ Ph−îng. Bia §¹i bi chïa Sïng Nghiªm nói V©n Lçi, trong: V¨n kh¾c H¸n N«m ViÖt Nam, tËp II, thêi TrÇn, tËp H¹. S®d, tr. 544.

18. NguyÔn ThÞ Ph−îng: Bia §¹i bi chïa Sïng Nghiªm nói V©n Lçi, trong: V¨n kh¾c H¸n N«m ViÖt Nam, tËp II, thêi TrÇn, tËp H¹. S®d, tr. 544. Xem thªm: Thanh Hãa tØnh bi kÝ thi v¨n lo¹i biªn , kÝ hiÖu Vhv1739; Th¬

v¨n Lý TrÇn , tËp 3. Nxb KHXH. Hµ Néi 1978, tr.130-134.

19. BÖ PhËt chïa §¹i Bi hiÖn cã b¶n dËp, l−u tr÷ t¹i ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m (míi s−u tÇm, ch−a ®¨ng kÝ sè hiÖu).

20. Hoµng V¨n L©u. BÖ PhËt chïa §¹i Bi, sè 32, trong: V¨n kh¾c H¸n N«m ViÖt Nam, tËp II, thêi TrÇn, tËp H¹. S®d, tr.561.

21. Bia ®−îc NguyÔn §×nh ChiÕn vµ NguyÔn V¨n Hoµn ph¸t hiÖn vµ ®· giíi thiÖu trong Nh÷ng ph¸t hiÖn míi vÒ Kh¶o cæ häc n¨m 1977. N¨m 1979, NguyÔn §×nh ChiÕn vµ Ng« ThÕ Long ®· dÞch v¨n bia ra tiÕng ViÖt, cã mét sè nhËn xÐt b−íc ®Çu. Th¸c b¶n v¨n bia hiÖn l−u tr÷ ë ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m, sè hiÖu 30274. Trong bia xuÊt hiÖn mét sè ch÷ N«m nh−: “¶”, “Nµ Nén”, “Th»ng §¹i”, “MÑ Am”, cã thÓ cã nhiÒu ý nghÜa cho nh÷ng ng−êi nghiªn cøu lÞch sö ch÷ N«m.

22. Xem: L©m Giang. Bia chïa Sïng Kh¸nh, trong: V¨n kh¾c H¸n N«m ViÖt Nam, tËp II, thêi TrÇn, tËp H¹.

S®d, tr.495-496.

23. Bia ®−îc ph¸t hiÖn ë chïa Diªn Phóc (tôc gäi lµ chïa Tre) thuéc x· T©n D©n, huyÖn Phó Xuyªn, tØnh Hµ T©y, n¨m 1994. HiÖn bia g¾n trªn t−êng bªn ph¶i, phÝa ngoµi chïa. B¶n rËp bia do §ç ThÞ H¶o thùc hiÖn n¨m 1994, mét sè ch÷ kh«ng ®äc ®−îc v× bia bÞ mßn. HiÖn th¸c b¶n v¨n bia l−u tr÷ t¹i ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m (ch−a cã sè ®¨ng kÝ). Xem: §ç ThÞ H¶o. Bia chïa Diªn Phóc, trong: V¨n kh¾c H¸n N«m ViÖt Nam, tËp II, thêi TrÇn, quyÓn Th−îng. S®d, tr.213-214.

24. §ç ThÞ H¶o. Bia chïa Diªn Phóc, trong: V¨n kh¾c H¸n N«m ViÖt Nam, tËp II, thêi TrÇn, quyÓn Th−îng.

S®d, tr.213-214.

25. TrÇn NghÜa. Mét bøc “ký häa” vÒ x· héi n−íc ta thêi TrÇn - Bµi th¬ “An Nam tøc sù” cña TrÇn Phu. T¹p chÝ V¨n häc, sè 1/1972, tr.110.

26. ViÖn NghÖ thuËt. MÜ thuËt thêi TrÇn. Nxb V¨n ho¸. Hµ Néi 1977, tr.40-42.

27. NguyÔn D÷. TruyÒn k× m¹n lôc. Nxb. V¨n NghÖ, Héi Nghiªn cøu Gi¶ng d¹y V¨n häc TP. Hå ChÝ Minh, 1988, tr.146-147.

28. NguyÔn Lang. ViÖt Nam PhËt gi¸o sö luËn, tËp I-II-III. Nxb. V¨n häc. Hµ Néi, 2000, tr.376. Xem thªm:

Ph¹m Xu©n Nam. Th©u hãa PhËt gi¸o Ên §é vµ PhËt gi¸o Trung Hoa s¸ng t¹o ThiÒn Tróc L©m Yªn Tö §¹i ViÖt. T¹p chÝ Nghiªn cøu LÞch sö, sè 3/2008, tr.3-13.

29. NguyÔn Duy Hinh. T×m hiÓu ý nghÜa x· héi cña ph¸i Tróc L©m thêi TrÇn, trong: T×m hiÓu x· héi ViÖt Nam thêi Lý TrÇn. Nxb KHXH. Hµ Néi 1981, tr.689-690; vµ NguyÔn Duy Hinh. HÖ t− t−ëng TrÇn. T¹p chÝ Nghiªn cøu LÞch sö, sè 4/1986, tr.36-45.

30. Hai thiÒn ph¸i T× Ni §a L−u Chi vµ Th¶o §−êng truyÒn thõa ®−îc 19 ®êi vµ 5 ®êi ®Õn ®©y ®Òu hÇu nh−

kh«ng cßn. Duy chØ cã ThiÒn ph¸i V« Ng«n Th«ng ®−îc tiÕp nèi ®Õn TrÇn Nh©n T«ng s¸ng lËp ThiÒn ph¸i Tróc L©m Yªn Tö.Theo: ThÝch Th«ng Ph−¬ng. TrÇn Nh©n T«ng víi ThiÒn ph¸i Tróc L©m. Nxb T«n gi¸o, 2008, tr.59.

31. Xem: L©m Giang. Bia chïa Khai Nghiªm, trong: V¨n kh¾c H¸n N«m ViÖt Nam, tËp II, thêi TrÇn, quyÓn Th−îng. S®d, tr.300.

32. NguyÔn Tµi Th− (chñ biªn). LÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam, tËp I. Nxb KHXH. Hµ Néi 1993, tr.215-216.

33. Xem thªm: NguyÔn V¨n Hång. TuÖ Trung Th−îng sÜ - TrÝ tuÖ ViÖt Nam, ThiÒn ViÖt Nam. T¹p chÝ Nghiªn cøu LÞch sö, sè 1/1993, tr. 29-34.

34. Ruéng chïa tõ x−a ®Õn nay ch−a bao giê bÞ nhµ n−íc ®¸nh thuÕ.

35. §¹i ViÖt sö kÝ toµn th−, tËp II. Nxb KHXH. Hµ Néi 1971, tr. 217.