Ph¸t triÓn con ngêi vµ t×nh tr¹ng « nhiÔm m«

(1)

Ph¸t triÓn con ngêi vµ t×nh tr¹ng

« nhiÔm m«i trêng: mét sè vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn ë ViÖt Nam

§µo ThÞ Minh H¬ng^*

1. M«i trêng vµ ph¸t triÓn con ngêi

M«i trêng tù nhiªn cã ý nghÜa sèng cßn ®èi víi sù tån t¹i cña con ngêi, nhng ®ång thêi còng chÞu nh÷ng t¸c ®éng to lín tõ chÝnh qu¸ tr×nh ph¸t triÓn con ngêi. Mèi quan hÖ gi÷a con ngêi vµ m«i trêng thÓ hiÖn qua c¸c kªnh t¬ng t¸c sau ®©y. Thø nhÊt, m«i trêng lµ nguån cung cÊp c¸c thµnh tè c¬ b¶n cho ho¹t ®éng sèng cña con ngêi, lµ dìng khÝ, níc, protein vµ kho¸ng chÊt,

®ång thêi lµ n¬i tiÕp nhËn çc s¶n phÈm tõ qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt trùc tiÕp tõ con ngêi. Thø hai, m«i trêng cung cÊp çc nguån lùc kinh tÕ nh ®Êt ®ai, tµi nguyªn, níc, n¨ng lîng, v.v…, ®ång thêi tiÕp nhËn çc phÕ th¶i kinh tÕ. Thø ba, m«i trêng lµ nguån th«ng tin vµ nguån c¶m høng v« tËn cho ho¹t ®éng nhËn thøc vµ s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña con ngêi, ®ång thêi lµ ®èi tîng cña ho¹t

®éng nghiªn cøu vµ thÈm mÜ. Râ rµng, tõ gãc ®é t¬ng t¸c víi m«i trêng, ph¸t triÓn con ngêi lµ mét qu¸ tr×nh ®a chiÒu c¹nh dùa trªn sù trao ®æi vËt chÊt, n¨ng lîng vµ th«ng tin, trong ®ã: 1) sù ph¸t triÓn theo mçi chiÒu c¹nh phô thuéc kh«ng chØ vµo nhu cÇu thô hëng cña con ngêi (giíi h¹n bëi n¨ng lùc khai th¸c), mµ cßn vµo kh¶ n¨ng cung cÊp vµ hÊp thô m«i trêng; 2) sù ph¸t triÓn diÔn ra kh«ng ®ång ®Òu gi÷a c¸c chiÒu c¹nh kh¸c vµ cã sù phô thuéc phi tuyÕn gi÷a c¸c chiÒu c¹nh ®ã. (§µo Minh H¬ng, §Æng Xu©n Thanh, 2005)

Sù ph¸t triÓn con ngêi theo chiÒu c¹nh thø nhÊt, tøc lµ ho¹t ®éng sèng trùc tiÕp cña con ngêi, bÞ h¹n chÕ bëi chÝnh kh¶ n¨ng trao ®æi chÊt mang tÝnh tiÕn

* TS. ViÖn Nghiªn cøu Con ngêi.

(2)

hãa sinh häc cña c¬ thÓ con ngêi víi m«i trêng sinh th¸i. Do ®ã, vÊn ®Ò d©n sè vµ c©n b»ng sinh th¸i lµ nh÷ng yÕu tè quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn theo chiÒu c¹nh nµy. T¹i nhiÒu quèc gia, bïng næ d©n sè vµ ®« thÞ hãa tõ mét phÝa, vµ t×nh tr¹ng thiÕu ®Çu t vµo c¬ së h¹ tÇng tõ mét phÝa kh¸c dÉn ®Õn viÖc m«i trêng sinh th¸i kh«ng ®îc hç trî, cñng cè trë nªn qu¸ t¶i do kh«ng thÓ tiÕp nhËn, lu©n chuyÓn, ph©n hñy, t¸i sinh kÞp khèi lîng chÊt th¶i (díi c¶ 3 d¹ng khÝ, láng, r¾n) qu¸ lín tõ ho¹t ®éng sèng cña céng ®ång d©n c ®«ng ®óc. Sù tÝch tô c¸c chÊt th¶i trong m«i trêng kh«ng khÝ, níc vµ ®Êt hay cßn gäi lµ t×nh tr¹ng

« nhiÔm m«i trêng sinh th¸i lµ møc ®é ®Çu tiªn cña mÊt c©n b»ng m«i trêng.

Sù ph¸t triÓn con ngêi theo chiÒu c¹nh thø hai – çc ho¹t ®éng kinh tÕ phô thuéc vµo tr×nh ®é ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ, còng nh kh¶ n¨ng cña m«i trêng tù nhiªn cung cÊp çc nguån tµi nguyªn vµ hÊp thô çc phÕ th¶i kinh tÕ.

Qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa lµm bïng næ ho¹t ®éng kinh tÕ theo hµm sè mò. §iÒu nµy tÊt yÕu kÐo theo sù t¨ng lªn theo hµm sè mò cña ho¹t

®éng khai th¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn tõ mét phÝa, vµ x¶ th¶i phÕ liÖu c«ng nghiÖp vµo m«i trêng tù nhiªn tõ mét phÝa kh¸c. Trong khi ®ã, viÖc ch¹y theo hiÖu qu¶ kinh tÕ thuÇn tóy thêng dÉn ®Õn sù tiÕt gi¶m tèi ®a ®Çu t vµo çc c«ng nghÖ s¶n xuÊt s¹ch, còng nh çc hÖ thèng läc vµ tÈy röa çc chÊt th¶i c«ng nghiÖp tríc khi ®a vµo m«i trêng. HËu qu¶ lµ kh«ng chØ c©n b»ng m«i trêng sinh th¸i bÞ ph¸ vì do t×nh tr¹ng « nhiÔm ngµy cµng nÆng nÒ, mµ x¶y ra qu¸ tr×nh thay ®æi å ¹t çc kÕt cÊu bªn trong cña m«i trêng sinh th¸i, çi ®îc gäi lµ suy tho¸i m«i sinh – møc ®é mÊt c©n b»ng m«i sinh cao h¬n. Çc biÓu hiÖn cña mÊt c©n b»ng nµy nh suy kiÖt tµi nguyªn ®Êt, níc, rõng, suy kiÖt ®a d¹ng sinh häc, bïng ph¸t çc ®¹i dÞch míi nh SARS, cóm gia cÇm l©y lan sang ngêi,… ngµy cµng trë nªn trÇm träng.

Khi lµn sãng c«ng nghiÖp hãa ®¹t ®Õn quy m« toµn cÇu, th× kh«ng chØ c©n b»ng m«i trêng sinh th¸i bÞ ph¸ vì mµ c©n b»ng m«i trêng tù nhiªn réng lín h¬n còng bÞ « nhiÔm vµ suy tho¸i do c¸c qu¸ tr×nh sinh – ®Þa – hãa nÒn t¶ng bÞ

®¶o lén. T×nh tr¹ng biÕn ®æi khÝ hËu toµn cÇu hiÖn nay víi sù bïng ph¸t ®ét biÕn vµ tµn khèc cña thiªn tai vµ nguy c¬ khñng ho¶ng do níc biÓn d©ng cao chÝnh lµ biÓu hiÖn râ rµng cña nh÷ng mÊt c©n b»ng nµy. Trong mèi quan hÖ víi m«i trêng, râ rµng ®· diÔn ra sù ph¸t triÓn thiªn lÖch th¸i qu¸ theo chiÒu c¹nh kinh tÕ, trong khi theo chiÒu c¹nh nhËn thøc vµ thÈm mü dêng nh kh«ng cã sù ph¸t triÓn t¬ng xøng. Kh«ng nh÷ng thÕ, v¨n hãa tiªu dïng ®¹i chóng l¹i dÉn d¾t xu híng t duy vµ thÈm mÜ mang nÆng tÝnh träng th¬ng (mercantilism), coi nhÑ çc gi¸ trÞ vÒ tù nhiªn. Çc c¶nh quan, di s¶n thiªn nhiªn thêng bÞ khai th¸c qu¸ møc tõ gãc ®é kinh doanh mµ kh«ng cã sù ®Çu t b¶o tån vµ t«n t¹o cÇn thiÕt, dÉn ®Õn bÞ xuèng cÊp, hñy ho¹i. §Çu t cho ho¹t ®éng nghiªn cøu vµ triÓn khai vÒ b¶o vÖ m«i trêng kh«ng thÊm th¸p g× so víi ®Çu t cho s¶n xuÊt, kinh doanh, cßn çc phong trµo vÒ m«i trêng cha cã tiÕng nãi vµ ¶nh hëng to lín nh çc tËp ®oµn kinh tÕ.

(3)

¤ nhiÔm, suy tho¸i, khñng ho¶ng m«i trêng sinh th¸i vµ m«i trêng tù nhiªn do qu¸ tr×nh ph¸t triÓn mÊt c©n ®èi cña con ngêi ®ang trë thµnh nh÷ng rµo c¶n lín ®èi víi sù ph¸t triÓn cña chÝnh con ngêi – ®îc hiÓu nh qu¸ tr×nh kh«ng ngõng më réng c¬ héi vµ n¨ng lùc lùa chän cho con ngêi, tøc lµ më réng tù do thùc sù cña con ngêi (Sen Amartia K.2002). Thø nhÊt, søc kháe con ngêi bÞ ®e däa trùc tiÕp do t×nh tr¹ng nhiÔm bÈn kh«ng khÝ, ®Êt, níc, thùc phÈm.

Thø hai, suy tho¸i m«i trêng lµm c¹n kiÖt c¸c nguån tµi nguyªn t¸i sinh nu«i sèng con ngêi nh biÓn, s«ng, hå, ®Êt mµu, rõng, v.v… Thø ba, bÊt b×nh ®¼ng x· héi gia t¨ng do nh÷ng doanh nghiÖp g©y « nhiÔm t¹o ra chi phÝ kÐo theo vÒ bÖnh tËt, gi¶m thu nhËp lªn nh÷ng ngêi kh¸c, ®Æc biÖt lµ nh÷ng ngêi nghÌo. Thø t, khñng ho¶ng m«i trêng, thiªn tai bïng ph¸t, biÕn ®æi khÝ hËu ®e däa an ninh con ngêi.

§Ó ph¸ vì vßng luÈn quÈn trªn cÇn thay ®æi m« thøc ph¸t triÓn nh»m tiÕn tíi c¸c ho¹t ®éng th©n thiÖn víi m«i trêng. Kh©u ®ét ph¸ ®Çu tiªn lµ ®Êu tranh chèng t×nh tr¹ng g©y « nhiÔm m«i trêng trµn lan.

2. HiÖn tr¹ng « nhiÔm m«i trêng vµ t¸c ®éng ®Õn ph¸t triÓn con ngêi ë ViÖt Nam

VÒ mÆt kü thuËt, « nhiÔm m«i trêng ®îc hiÓu nh viÖc ®a vµo m«i trêng c¸c d¹ng khÝ, láng, r¾n kh«ng tu©n thñ c¸c quy ®Þnh vÒ m«i trêng.

2.1. ¤ nhiÔm níc

ë ViÖt Nam, « nhiÔm níc bao gåm c¶ níc mÆt vµ níc ngÇm ®ang trë thµnh vÊn ®Ò b¸o ®éng. HÇu hÕt çc thµnh phè, khu d©n c, çc khu vùc s¶n xuÊt n«ng, c«ng nghiÖp lín ®Òu cã xu híng ph©n bæ gÇn çc nguån níc nh s«ng, biÓn, ao hå ®Ó khai th¸c cÊp níc, võa tËn dông níc mÆt cho giao th«ng vËn t¶i, võa x¶

th¶i trùc tiÕp vµo nguån níc. NhiÒu c¬ së s¶n xuÊt cßn ®ãng xen kÏ víi çc khu d©n c nªn møc ®é ¶nh hëng ®Õn ®êi sèng cµng cao. §a sè çc ngµnh c«ng nghiÖp chñ chèt hiÖn nay ë ViÖt Nam nh khai th¸c kho¸ng s¶n, s¶n xuÊt thÐp, ph©n bãn, hãa chÊt, gç, giÊy, ®ãng tµu, … ®Òu l¹c hËu vÒ c«ng nghÖ 30-40 n¨m so víi tr×nh ®é thÕ giíi nªn cã t¶i lîng « nhiÔm níc cao vµ hµm lîng çc chÊt th¶i

®éc h¹i lín. Trong khi ®ã, 4,26% lîng níc th¶i c«ng nghiÖp ®îc xö l ý ®¶m b¶o tiªu chuÈn m«i trêng, 71% r¸c th¶i sinh ho¹t ®« thÞ ®îc thu gom. PhÇn lín viÖc chän lÊp c¸c chÊt th¶i r¾n kh«ng ®óng quy ®Þnh dÉn ®Õn viÖc rß rØ c¸c chÊt ®éc h¹i thÊm xuèng tÇng níc ngÇm (ViÖt Nam thùc hiÖn Môc tiªu Thiªn niªn kû, 2005).

Theo Bé Tµi nguyªn vµ M«i trêng, hiÖn cã ®Õn 80% c¸c khu c«ng nghiÖp (KCN)

®ang vi ph¹m çc quy ®Þnh vÒ m«i trêng, trong ®ã 90% çc c¬ së s¶n xuÊt hoÆc hoµn toµn kh«ng cã hÖ thèng xö lý níc th¶i, hoÆc cã nhng kh«ng ®óng yªu cÇu. Trong sè gÇn 2000 lµng nghÒ, cã ®Õn h¬n 1400 nghÒ « nhiÔm m«i trêng ë çc cÊp ®é kh¸c nhau.

2.2. ¤ nhiÔm ®Êt

Trung b×nh hµng n¨m ë ViÖt Nam cã h¬n 15 triÖu tÊn chÊt th¶i r¾n ph¸t sinh, trong ®ã 80% lµ chÊt th¶i sinh ho¹t vµ gÇn 20% lµ chÊt th¶i c«ng nghiÖp. Theo

(4)

b¸o c¸o n¨m 2008 cña Ng©n hµng ThÕ giíi, cã hai khu vùc « nhiÔm ®Êt chÝnh:

khu vùc miÒn Nam gåm Thµnh phè Hå ChÝ Minh, §ång Nai, Bµ RÞa – Vòng Tµu vµ B×nh D¬ng; khu vùc miÒn B¾c gåm Hµ Néi vµ c¸c tØnh Phó Thä, Th¸i Nguyªn, B¾c Giang. Trong gÇn 100 b·i r¸c ®« thÞ trong c¶ níc, chØ cã 20%

®óng quy c¸ch. S¶n xuÊt ph©n bãn hiÖn chiÕm kho¶ng 81% t¶i lîng « nhiÔm

®Êt. Ngoµi ra, çc ngµnh c«ng nghiÖp nh luyÖn kim, hãa chÊt, ngµnh chÕ biÕn thñy s¶n, ®ãng tµu,… còng x¶ ra çc lo¹i bïn th¶i, çc chÊt th¶i láng, kim lo¹i vµ chÊt th¶i r¾n g©y « nhiÔm ®Êt cã ®éc tÝnh cao. Mét sè kh¶o s¸t gÇn ®©y cho thÊy, hµm lîng kim lo¹i nÆng trong ®Êt gÇn çc khu c«ng nghiÖp ®· t¨ng lªn trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, vÝ dô t¹i côm c«ng nghiÖp Phíc Long, hµm lîng Cr cao gÊp 15 lÇn so víi tiªu chuÈn, Cd cao h¬n tõ 1,5-5 lÇn.

2.3. ¤ nhiÔm kh«ng khÝ

Møc ®é « nhiÔm kh«ng ®îc tÝnh b»ng gi¸ trÞ trung b×nh cña c¸c chÊt g©y « nhiÔm th¶i vµo kh«ng khÝ nh CO₂, CH₄, SO₂, NO₂, c¸c chÊt h÷u c¬ bay h¬i, bôi l¬

löng, c¸c hãa chÊt vµ kim lo¹i, v.v… Theo ®¸nh gi¸ cña Ch¬ng tr×nh m«i trêng Liªn hîp quèc, m«i trêng kh«ng khÝ ë hÇu hÕt c¸c ®« thÞ vµ khu c«ng nghiÖp ®Òu trong t×nh tr¹ng « nhiÔm nÆng nÒ, nång ®é bôi vît qu¸ tiªu chuÈn cho phÐp tõ 1,3

®Õn 3 lÇn, c¸ biÖt cã n¬i gÊp 10-20 lÇn. Hµ Néi vµ thµnh phè Hå ChÝ Minh ®øng

®Çu ch©u ¸ vÒ møc ®é bôi bÈn trong kh«ng khÝ. Çc nhµ m¸y ph©n bãn, hãa chÊt, c¬ khÝ, luyÖn kim, xi m¨ng, nhiÖt ®iÖn, çc ngµnh nghÒ, v.v… cã møc ®é « nhiÔm kh«ng khÝ rÊt cao (Ng©n hµng ThÕ giíi, 2008). KÕt qu¶ ®iÒu tra n¨m 2008 cña ViÖn nghiªn cøu qu¶n lý kinh tÕ Trung ¬ng còng cho thÊy, t¹i 275 doanh nghiÖp thuéc ngµnh ho¸ chÊt, c¬ khÝ, luyÖn kim vµ vËt liÖu x©y dùng, 23% sè c¬ së nµy cã nång ®é çc chÊt khÝ th¶i tõ 1,5 ®Õn 50 lÇn.

2.4. T¸c ®éng cña t×nh tr¹ng « nhiÔm ®Õn ph¸t triÓn con ngêi ë ViÖt Nam HÇu nh cha cã nghiªn cøu cô thÓ nµo ®¸nh gi¸ møc ®é tæn h¹i do t×nh tr¹ng « nhiÔm m«i trêng g©y ra ®èi víi thu nhËp cña c¸c tÇng líp nh©n d©n.

Tuy nhiªn cã thÓ thÊy, nhãm ngêi nghÌo nh×n chung còng phô thuéc nhiÒu vµo nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn do sinh kÕ chñ yÕu dùa vµo trång trät quy m«

gia ®×nh vµ chµi líi. Khi chÊt lîng ®Êt, níc gi¶m ®i do « nhiÔm, chÊt lîng cuéc sèng cña hä còng v× thÕ mµ gi¶m theo. H¬n thÕ n÷a, sù tÝch tô c¸c chÊt

®éc h¹i, c¸c kim lo¹i nÆng trong ®Êt sÏ lµm t¨ng hµm lîng c¸c nguyªn tè cã h¹i trong vËt nu«i, c©y trång, gi¸n tiÕp g©y ¶nh hëng ®Õn søc kháe ngêi ¨n.

Bªn c¹nh ®ã, hÖ thèng h¹ tÇng kÐm ph¸t triÓn ë c¸c khu vùc n«ng th«n vµ miÒn nói kh«ng cho phÐp ngêi nghÌo cã c¬ héi tiÕp cËn ®Çy ®ñ c¸c dÞch vô níc s¹ch, y tÕ, do ®ã cµng khã kh¨n trong viÖc b¶o vÖ søc khoÎ tríc « nhiÔm m«i trêng. Bªn c¹nh ®ã, ph¬ng thøc nu«i trång qu¶ng canh theo phong trµo t¹i nhiÒu ®Þa ph¬ng, vÝ dô nu«i t«m ë Cµ Mau, sau mét thêi gian ph¸t ®¹t thêng dÉn ®Õn hËu qu¶ « nhiÔm ®Êt vµ níc trÇm träng, kh«ng thÓ tiÕp tôc canh t¸c.

¤ nhiÔm m«i trêng ¶nh hëng trùc tiÕp ®Õn søc khoÎ con ngêi. Theo ®¸nh gi¸ cña WHO (WHO, 2002), ViÖt Nam lµ mét trong nh÷ng khu vùc cã tû lÖ

(5)

d©n m¾c bÖnh vµ tö vong do « nhiÔm kh«ng khÝ trong nhµ thuéc nhãm cao nhÊt thÕ giíi. Theo thèng kª y tÕ hµng n¨m, ba lo¹i bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt ë ViÖt Nam lµ viªm phæi, viªm häng/amidan, viªm phÕ qu¶n/tiÓu phÕ qu¶n cÊp

®Òu cã liªn quan ®Õn chÊt lîng kh«ng khÝ.

B¶ng 1. T×nh h×nh m¾c mét sè bÖnh liªn quan ®Õn « nhiÔm kh«ng khÝ

N¨m

Viªm phæi Viªm häng vµ amidan Viªm phÕ qu¶n vµ tiÓu phÕ qu¶n

(1) (2) (1) (2) (1) (2)

2001 354,14 Kh«ng 293,47 3 251,46 4

2002 297,83 1 251,39 2 214,82 3

2003 355,86 2 275,70 Kh«ng 238,64 3

2004 326,83 1 306,61 2 265,34 3

2005 415,09 1 309,40 2 305,51 3

Nguån: Niªn gi¸m thèng kª y tÕ. Trong ®ã (1) lµ tû lÖ m¾c trªn 100.000 d©n; (2) lµ xÕp h¹ng trong danh môc bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt trong n¨m

¤ nhiÔm níc lµ nguyªn nh©n g©y ra çc bÖnh nh tiªu ch¶y, lþ trùc trïng, t¶, th¬ng hµn, viªm gan A, giun s¸n. Çc bÖnh nµy g©y suy dinh dìng, lµm thiÕu m¸u, thiÕu s¾t, g©y kÐm ph¸t triÓn, tö vong, nhÊt lµ ë trÎ em. Theo ®¸nh gi¸ cña Bé Y tÕ, 88% trêng hîp tiªu ch¶y lµ do thiÕu níc s¹ch, vÖ sinh m«i trêng kÐm. ViÖc sö dông níc bÞ « nhiÔm hiÖn nay lµ nguyªn nh©n chÝnh g©y tû lÖ tö vong cao ë trÎ em ViÖt Nam. §Æc biÖt nghiªm träng lµ ®· x¶y ra hµng lo¹t trêng hîp “lµng ung th”, “lµng qu¸i thai”, “lµng chim çnh côt”, “xãm ngêi ®iªn”,… n»m gÇn çc khu c«ng nghiÖp g©y « nhiÔm.

B¶ng 2. Tû lÖ m¾c mét sè bÖnh liªn quan ®Õn níc

Lo¹i bÖnh

Tû lÖ m¾c/100.000 d©n

2001 2002 2003 2004 2005

T¶ 0,02 0,4 0,42 0,08 0

Lþ trùc trïng 64,81 57,33 54,04 53,47 25,26

Tiªu ch¶y 1392,17 1332,4 1201,75 1124,96 1095,61

Th¬ng hµn 12,45 8,89 7,35 5,19 5,56

Sèt rÐt 327,62 232,68 203,54 156,79 119,44

Nguån: Niªn gi¸m thèng kª Y tÕ.

(6)

3. KiÓm so¸t « nhiÔm tõ gãc ®é ph¸t triÓn con ngêi ë ViÖt Nam Râ rµng lµ ®Ó thùc hiÖn môc tiªu ph¸t triÓn con ngêi, kh«ng thÓ kh«ng tiÕn hµnh kiÓm so¸t « nhiÔm m«i trêng. Tuy nhiªn, c¸c biÖn ph¸p kiÓm so¸t « nhiÔm m«i trêng ph¶i ®¸p øng 3 tiªu chÝ: 1) Cã chi phÝ võa ph¶i; 2) C«ng b»ng, nghiªm minh, ®¶m b¶o søc khoÎ vµ sinh kÕ cho nh©n d©n; 3) §¶m b¶o t¨ng trëng vÒ kinh tÕ. §èi víi ViÖt Nam, u tiªn ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸, trong giai

®o¹n hiÖn nay mµ kh©u then chèt vÉn lµ duy tr× nhÞp ®é t¨ng trëng nhanh vµ bÒn v÷ng ®Æt ra yªu cÇu quan träng ®èi víi vÊn ®Ò kiÓm so¸t « nhiÔm lµ kh«ng ®îc lµm ph¬ng h¹i tíi m«i trêng ®Çu t th«ng tho¸ng.

HÖ thèng thÓ chÕ hiÖn hµnh vÒ b¶o vÖ m«i trêng cña ViÖt Nam gåm: LuËt B¶o vÖ m«i trêng 1993, LuËt B¶o vÖ m«i trêng 2005, ChØ thÞ 36-CT/TW, NghÞ quyÕt 41-NQ/TW cña §¶ng, nhiÒu nghÞ ®Þnh, nghÞ quyÕt cña ChÝnh phñ, th«ng t cña çc bé, ngµnh. HÖ thèng c¬ quan qu¶n lý nhµ níc vÒ b¶o vÖ m«i trêng ®îc thµnh lËp vµ ph¸t triÓn tõ Trung ¬ng tíi ®Þa ph¬ng ®øng ®Çu lµ Bé Tµi nguyªn vµ M«i trêng. Tõ n¨m 1994, b¸o ço hiÖn tr¹ng m«i trêng thêng ®îc thùc hiÖn ®Þnh kú hµng n¨m vµ ®ång bé t¹i çc cÊp. §· thµnh lËp Quü b¶o vÖ m«i trêng ViÖt Nam (VEF). Ng©n s¸ch cho c«ng t¸c b¶o vÖ m«i trêng hiÖn chiÕm trªn 1% tæng chi ng©n s¸ch thêng xuyªn, ngoµi ra cßn cã çc ch¬ng tr×nh môc tiªu quèc gia nh “Phñ xanh ®Êt trèng ®åi träc”, “ChiÕn lîc vÒ níc vµ vÖ sinh m«i trêng”, “Chèng biÕn ®æi khÝ hËu”, “KÕ ho¹ch hµnh ®éng quèc gia vÒ ®a d¹ng sinh häc”. Trªn thùc tÕ, hÖ thèng thÓ chÕ nµy võa cha ®Çy ®ñ, võa cha ®¸p øng ®îc 3 tiªu chÝ kÓ trªn.

3.1. KiÓm so¸t nhµ níc trùc tiÕp vÒ « nhiÔm m«i trêng

KiÓm so¸t trùc tiÕp cña Nhµ níc ®èi víi vÊn ®Ò « nhiÔm m«i trêng thÓ hiÖn ë quyÒn ®Ò ra çc tiªu chuÈn vÒ m«i trêng, gi¸m s¸t møc ®é « nhiÔm m«i trêng b»ng çc thiÕt bÞ tiªu chuÈn, ®×nh chØ hoÆc ®ãng cöa çc c¬ së g©y « nhiÔm trong trêng hîp cÇn thiÕt. ViÖt Nam ®· x©y dùng ®îc hÖ thèng tiªu chuÈn ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é « nhiÔm, tuy chØ míi cho mét sè ngµnh quan träng.

MÆc dï viÖc gi¸m s¸t ®îc tiÕn hµnh c¶ thêng xuyªn vµ ®ét xuÊt ®· ph¸t hiÖn nhiÒu vô g©y « nhiÔm nghiªm träng, nhng ph¸p luËt vÒ m«i trêng hiÖn hµnh,

®Æc biÖt lµ LuËt B¶o vÖ m«i trêng, cha thùc sù t¬ng thÝch víi LuËt Doanh nghiÖp, LuËt H×nh sù, do ®ã hÇu nh kh«ng thÓ xö lý m¹nh mÏ ngay c¶ trêng hîp g©y « nhiÔm cã hÖ thèng. Çc c¬ quan qu¶n lý nhµ níc vÒ m«i trêng thêng gÆp khã kh¨n trong gi¸m s¸t vµ xö lý çc ho¹t ®éng g©y « nhiÔm cña çc doanh nghiÖp nhµ níc vµ çc tËp ®oµn kinh tÕ nhµ níc vµ çc tæng c«ng ty lín, do ®ã tÝnh c«ng b»ng trong kiÓm so¸t « nhiÔm kh«ng ®îc ®¶m b¶o. B¶n th©n hiÖu lùc cña c«ng t¸c kiÓm so¸t « nhiÔm trùc tiÕp kh«ng cao do çc c¬ së kinh tÕ g©y « nhiÔm lu«n t×m çch “l¸ch luËt”, thËm chÝ çc h×nh thøc hèi lé.

3.2. KiÓm so¸t nhµ níc gi¸n tiÕp vÒ « nhiÔm m«i trêng

Cho ®Õn nay, LuËt ThuÕ m«i trêng (bao gåm thuÕ « nhiÔm, thuÕ ®Çu vµo, thuÕ s¶n phÈm, thuÕ ph©n biÖt, thuÕ sö dông ®Êt kh¸c nhau, thuÕ ®Çu t khuyÕn

(7)

khÝch) cña ViÖt Nam vÉn ®ang trong qu¸ tr×nh x©y dùng (NguyÔn ThÕ Chinh, 2006). Do vËy, ngêi g©y « nhiÔm cha bÞ buéc ph¶i cã tr¸ch nhiÖm ®Òn bï thiÖt h¹i cho m«i trêng b»ng tiÒn th«ng qua viÖc nép thuÕ, cßn nhµ níc thiÕu c«ng cô ®iÒu tiÕt, kiÓm so¸t « nhiÔm h÷u hiÖu võa t¹o søc Ðp lµm thay ®æi hµnh vi cña c¸c hé g©y « nhiÔm, võa t¨ng nguån thu ng©n s¸ch ®Ó chi phÝ cho c¸c ho¹t ®éng b¶o vÖ m«i trêng (Ansen M. Sharp, Charles A. Register, Paul W.

Grimes, 2005).

HiÖn chØ ¸p dông c¸c lo¹i phÝ m«i trêng bao gåm phÝ níc th¶i, phÝ r¸c th¶i

®« thÞ vµ phÝ khÝ th¶i. PhÝ níc th¶i ®îc ban hµnh trªn c¬ së NghÞ ®Þnh 67/2003/N§-CP ngµy 13/6/2003 ®îc ¸p dông tõ ngµy 1/1/2004, bao gåm phÝ níc th¶i sinh ho¹t theo tû lÖ phÇn tr¨m gi¸ b¸n 1m³níc s¹ch, nhng tèi ®a kh«ng qu¸ 10% cña gi¸ b¸n níc s¹ch (cha kÓ VAT). Møc thu phÝ nµy ®èi víi níc th¶i c«ng nghiÖp ®îc tÝnh theo c¸c chÊt g©y « nhiÔm, cã hai møc vµ tèi thiÓu tèi ®a. N¨m 2004, c¶ níc ®· thu ®îc h¬n 75 tû ®ång phÝ níc th¶i, trong ®ã phÝ níc th¶i c«ng nghiÖp lµ h¬n 6,8 tû ®ång (9%) vµ níc th¶i sinh ho¹t lµ h¬n 68 tû ®ång (91%) (NguyÔn ThÕ Chinh, 2006). Con sè qu¸ Ýt ái nµy cho thÊy tÝnh kh«ng hiÖu qu¶ cña h×nh thøc thu phÝ níc th¶i. PhÝ r¸c tÝnh theo

®Çu ngêi, møc phÝ ®îc UBND tØnh, thµnh phè quy ®Þnh, do vËy kh¸c nhau ë çc ®Þa ph¬ng. Çc hé s¶n xuÊt kinh doanh nép lo¹i phÝ nµy theo thuÕ m«n bµi, çc ®èi tîng kh¸c nép theo hîp ®ång dÞch vô nhng kh«ng cao h¬n 120.000®/m³ r¸c vµ 299.000®/tÊn r¸c. HiÖn cha cã quy ®Þnh nµo vÒ thu phÝ khÝ th¶i, ®Æc biÖt lµ phÝ khÝ th¶i c«ng nghiÖp. ChØ cã mét sè quy ®Þnh vÒ çc kho¶n phÝ liªn quan trong quy ®Þnh chi tiÕt thi hµnh Ph¸p lÖnh phÝ vµ lÖ phÝ thuéc NghÞ

®Þnh 57/2002/N§, trong ®ã quy ®Þnh çc lo¹i phÝ b¶o vÖ m«i trêng ®èi víi x¨ng dÇu, khÝ th¶i tõ viÖc sö dông than ®¸ vµ çc nhiªn liÖu ®èt, tiÕng ån s©n bay. Theo NghÞ ®Þnh 78/2002/N§-CP, phÝ x¨ng dÇu tÝnh theo lîng b¸n ra ®èi víi ngêi nép phÝ lµ çc tæ chøc kinh doanh x¨ng dÇu chø kh«ng ph¶i çc c«ng ty, çc ç nh©n tiªu thô. Çch thu phÝ nµy cha cã t¸c dông khuyÕn khÝch ngêi tiªu dïng tiÕt kiÖm nhiªn liÖu, ®æi míi c«ng nghÖ, gi¶m ph¸t th¶i « nhiÔm vµ sö dông n¨ng lîng thay thÕ Ýt g©y « nhiÔm.

ViÖc x©y dùng vµ ®a vµo ¸p dông çc lo¹i phÝ th¶i lµ mét bíc tiÕn trong c«ng t¸c kiÓm so¸t « nhiÔm. Tuy nhiªn, ph¶i nhanh chãng x©y dùng thuÕ m«i trêng ®Ó ®¶m b¶o r»ng çc tæ chøc g©y « nhiÔm ph¶i cã tr¸ch nhiÖm ®Òn bï thiÖt h¹i cho x· héi nh»m khuyÕn khÝch çc c«ng ty tù nguyÖn s¶n xuÊt t¹i møc

®é « nhiÔm ®îc kiÓm so¸t thÝch hîp.

3.3. KiÓm so¸t « nhiÔm b»ng thÞ trêng

ThÞ trêng mua b¸n quyÒn ph¸t th¶i « nhiÔm lµ mét gi¶i ph¸p th«ng minh ®Ó

®¹t ®îc c©n b»ng gi÷a hai môc tiªu t¨ng trëng vµ m«i trêng. Çc doanh nghiÖp kh«ng dïng hÕt h¹n ng¹ch ph¸t th¶i cho phÐp cã thÓ b¸n l¹i cho çc doanh nghiÖp kh¸c. Çc doanh nghiÖp ho¹t ®éng trong lÜnh vùc cã kh¶ n¨ng xö lý chÊt th¶i Ýt tèn kÐm h¬n cã quyÒn b¸n giÊy phÐp ph¸t th¶i cña m×nh cho çc doanh nghiÖp ho¹t ®éng trong lÜnh vùc cã chi phÝ cao h¬n cho viÖc xö lý cïng

(8)

lo¹i chÊt th¶i . B»ng c¸ch nµy cã thÓ gi¶m møc « nhiÔm chung tèi ®a víi chi phÝ tèi thiÓu so víi c¸c biÖn ph¸p kiÓm so¸t trùc tiÕp. C¬ chÕ thÞ trêng nµy còng

®îc sö dông ®Ó trao ®æi h¹n ng¹ch khÝ th¶i gi÷a c¸c níc, nh»m h¹n chÕ t×nh tr¹ng khÝ hËu nãng lªn trªn toµn cÇu¹. ThÞ trêng h¹n ng¹ch khÝ th¶i thÕ giíi hiÖn nay ®· ®¹t gÇn 65 tû USD doanh sè mçi n¨m (Th«ng tÊn x· ViÖt Nam. Tin thÕ giíi, 11/10/2008) trong ®ã Liªn minh ch©u ¢u, NhËt B¶n hiÖn ®ang dÉn ®Çu.

§¸ng tiÕc r»ng ViÖt Nam hiÖn cha ph¸t triÓn c«ng cô kiÓm so¸t « nhiÔm nµy. Tuy nhiªn trong t¬ng lai, sau khi LuËt ThuÕ m«i trêng ®îc ban hµnh,

®©y cã thÓ lµ gi¶i ph¸p kiÓm so¸t « nhiÔm hiÖu qu¶. Thªm vµo ®ã, ViÖt Nam cÇn sím tham gia thÞ trêng h¹n ng¹ch khÝ th¶i thÕ giíi. §©y sÏ lµ c¬ héi thu hót ®Çu t, ®Æc biÖt lµ díi h×nh thøc chuyÓn giao c«ng nghÖ s¹ch tiªn tiÕn tõ c¸c níc ph¸t triÓn. VÊn ®Ò nµy ®ang thu hót sù quan t©m cña nhiÒu tæ chøc quèc tÕ.

Do ®Æc thï cña m«i trêng nh mét thø hµng ho¸ c«ng céng (public good) gÇn nh miÔn phÝ vµ kh«ng ai cã quyÒn së h÷u nã (Ansen M. Sharp, Charles A.

Register, Paul W. Grimes, 2005), nªn c¸c biÖn ph¸p kiÓm so¸t « nhiÔm m«i trêng b»ng nhµ níc vµ b»ng thÞ trêng thêng kh«ng triÖt ®Ó do c¶ hai chñ thÓ nµy ®Òu Ýt cã lîi trùc tiÕp tõ viÖc kiÓm so¸t nµy. Trong khi ®ã, ngêi d©n t¹i nh÷ng khu vùc bÞ « nhiÔm míi chÝnh lµ ®èi tîng hëng lîi nhiÒu nhÊt nÕu viÖc kiÓm so¸t ®îc thùc hiÖn, v× thÕ hä cã ®éng lùc thùc hiÖn ho¹t ®éng nµy mét khi ®îc tËp hîp l¹i vµ ®îc trao quyÒn hîp ph¸p. Th«ng qua c¸c h×nh thøc nh

®a ra yªu s¸ch tËp thÓ, ®a ra c«ng luËn, thËm chÝ ®a ra toµ, c¸c tæ chøc quÇn chóng vÒ m«i trêng më réng c¬ héi vµ n¨ng lùc lµm chñ cña ngêi d©n. §©y chÝnh lµ lý do t¹i sao trªn thÕ giíi, m«i trêng l¹i lµ lÜnh vùc thu hót sù quan t©m lín cu¶ c¸c tæ chøc x· héi d©n sù.

ViÖt Nam ®ang trong giai ®o¹n x©y dùng khu«n khæ ph¸p lý cho viÖc h×nh thµnh x· héi d©n sù. Tuy nhiªn hiÖn nay d luËn x· héi th«ng qua çc ph¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng, çc tæ chøc chÝnh trÞ – x· héi nh MÆt trËn, Héi Phô n÷, §oµn Thanh niªn vµ nhiÒu tæ chøc quÇn chóng kh¸c ®· tÝch cùc tham gia gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò m«i trêng nãi chung vµ « nhiÔm m«i trêng nãi riªng mét çch cã hiÖu qu¶. Çc tæ chøc x· héi nµy sÏ gãp phÇn t¹o ra søc Ðp x· héi chèng l¹i t×nh tr¹ng « nhiÔm m«i trêng, buéc çc hé g©y « nhiÔm ph¶i thùc hiÖn tr¸ch nhiÖm x· héi.

4. KÕt luËn

¤ nhiÔm m«i trêng lµ c¸c cÊp ®é mÊt c©n b»ng m«i trêng ®Çu tiªn (tiÕp theo lµ suy tho¸i vµ khñng ho¶ng) díi t¸c ®éng cña ho¹t ®éng sèng, ho¹t ®éng kinh tÕ, ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thÈm mü cña con ngêi. ¤ nhiÔm m«i trêng diÔn ra c¶ trong 3 m«i trêng ®Êt, níc, kh«ng khÝ, g©y t¸c ®éng tiªu cùc ®èi víi sù ph¸t triÓn con ngêi, ®Æc biÖt vÒ thu nhËp, søc khoÎ vµ b×nh ®¼ng x· héi.

ë ViÖt Nam, « nhiÔm nghiªm träng do qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa vµ ®« thÞ ho¸

(9)

diÔn ra å ¹t. §Ó kiÓm so¸t « nhiÔm m«i trêng mét c¸ch toµn diÖn vµ hiÖu qu¶, cÇn x©y dùng ®ång bé 4 c¬ chÕ: kiÓm so¸t trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp b»ng nhµ níc, kiÓm so¸t b»ng thÞ trêng vµ b»ng x· héi d©n sù dùa trªn mét hÖ thèng thÓ chÕ hoµn chØnh vµ hiÖu qu¶ vÒ m«i trêng. Héi nhËp quèc tÕ vÒ b¶o vÖ m«i trêng, tham gia thÞ trêng thÕ giíi vÒ h¹n ng¹ch khÝ th¶i còng lµ nh÷ng biÖn ph¸p h÷u hiÖu c¶i thiÖn t×nh tr¹ng « nhiÔm m«i trêng, b¶o ®¶m ph¸t triÓn nhanh vµ bÒn v÷ng(**).

______________________

Chó thÝch

** Bµi ®· ®¨ng trªn T¹p chÝ Nghiªn cøu Con ngêi, sè 6/2008.

__________________________

Tµi liÖu tham kh¶o

1. NghÞ quyÕt sè 41-NQ/TW cña Bé ChÝnh trÞ ngµy 15-11-2004 vÒ b¶o vÖ m«i trêng trong thêi kú ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt níc.

2. NghÞ ®Þnh sè 67/2003/N§-CP cña ChÝnh phñ ngµy 13-6-2003 vÒ phÝ b¶o vÖ m«i trêng ®èi víi níc th¶i.

3. QuyÕt ®Þnh sè 82/2002/Q§-TTg cña Thñ tíng ChÝnh phñ ngµy 26-6-2002 vÒ thµnh lËp, tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña quü B¶o vÖ m«i trêng ViÖt Nam.

4. Ansen M. Sharp, Charles A. Register, Paul W. Grimes. Kinh tÕ häc trong c¸c vÊn ®Ò x·

héi. Nxb. Lao ®éng, Hµ Néi 2005.

5. Bé KÕ ho¹ch vµ §Çu t (2005). §Þnh híng ph¸t triÓn c¸c khu c«ng nghiÖp ë ViÖt Nam

®Õn 2020 – Môc tiªu vµ kÕ ho¹ch thùc hiÖn giai ®o¹n 2006-2010.

6. Bé Y tÕ. Niªn gi¸m thèng kª Y tÕ 1999-2006.

7. NguyÔn ThÕ Chinh: Sö dông c¸c c«ng cô kinh tÕ trong qu¶n lý tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i trêng ë ViÖt Nam. T¹p chÝ Nghiªn cøu Ph¸t triÓn bÒn v÷ng, sè 4, th¸ng 12, 2006.

8. CIEM (2006). Kinh tÕ ViÖt Nam 2006

9. CIEM (2007). C¬ chÕ chÝnh s¸ch thóc ®Èy doanh nghiÖp ®Çu t cho b¶o vÖ m«i trêng.

Nxb Khoa häc vµ kü thuËt.

11. NguyÔn ThÞ Kim Dung: Qu¶n lý vµ b¶o vÖ m«i trêng lµng nghÒ n«ng th«n ®ång b»ng s«ng Hång. T¹p chÝ Nghiªn cøu Ph¸t triÓn bÒn v÷ng, th¸ng 6-2006.

12. §µo Minh H¬ng, §Æng Xu©n Thanh. Lý thuyÕt ph¸t triÓn: tõ x· héi ®Õn con ngêi. T¹p chÝ Nghiªn cøu Con ngêi, sè 6.2005.

13. §Æng §×nh Long. TÝnh céng ®ång vµ xung ®ét m«i trêng t¹i khu vùc lµng nghÒ ë ®ång b»ng s«ng Hång – Thùc tr¹ng vµ xu híng biÕn ®æi; Nxb N«ng nghiÖp, Hµ Néi, 2005.

14. Ng©n hµng ThÕ giíi vµ Bé Tµi nguyªn vµ M«i trêng (2004). B¸o c¸o diÔn biÕn m«i trêng ViÖt Nam 2004 – chÊt th¶i r¾n.

(10)

15. Ng©n hµng ThÕ giíi (2008). §¸nh gi¸ vµ ph©n tÝch t¸c ®éng « nhiÔm do ngµnh c«ng nghiÖp chÕ biÕn, chÕ t¹o ë ViÖt Nam.

Nxb. KHXH, H. 2005.

17. Sen Amartia K. Ph¸t triÓn lµ quyÒn tù do. Nxb. Tæng côc Thèng kª, 2002. (B¶n dÞch ViÖn Qu¶n lý Kinh tÕ Trung ¬ng).

18. ThuÕ cacbon – gi¶i ph¸p tèt nhÊt h¹n chÕ t×nh tr¹ng Êm lªn cña tr¸i ®Êt. TTXVN. Tin ThÕ giíi, ngµy 11/10/2008.

19. Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi (WHO). B¸o c¸o søc khoÎ toµn cÇu 2002.

20. TrÇn V¨n Tïng (Chñ biªn). ¶nh hëng cña « nhiÔm m«i trêng ë mét sè khu c«ng nghiÖp phÝa B¾c tíi søc khoÎ céng ®ång. Nxb. KHXH, H. 2005.

21. ViÖt Nam thùc hiÖn c¸c môc tiªu Thiªn niªn kû. Nxb. Thèng kª. 2005.

Ph¸t triÓn con ngêi vµ t×nh tr¹ng « nhiÔm m«

Ph¸t triÓn con ng­êi vµ t×nh tr¹ng

« nhiÔm m«i tr­êng: mét sè vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn ë ViÖt Nam

Ph¸t triÓn con ngêi vµ t×nh tr¹ng

« nhiÔm m«i trêng: mét sè vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn ë ViÖt Nam