Sù DU NHËP VIÖT NAM CñA PHËT GI¸O Tõ ÊN §é Vµ NH÷NG THµNH QU¶

Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 5 - 2011 27

Sù DU NHËP VIÖT NAM CñA PHËT GI¸O Tõ ÊN §é Vµ NH÷NG THµNH QU¶

rong khu«n khæ mét bµi viÕt, nh×n l¹i thêi k× ®Çu cña PhËt gi¸o ë ViÖt Nam lµ mét c«ng viÖc khã, nh­ng l¹i rÊt cÇn ®Ó cã thÓ hiÓu thªm ®­êng ®i cña PhËt gi¸o Ên §é ë ViÖt Nam. LÏ dÜ nhiªn,

®©y chØ lµ mét ph¸c l­îc cña qu¸ tr×nh nµy, mét ph¸c l­îc nh»m ®iÓm duyÖt l¹i nh÷ng nÐt chÝnh yÕu nhÊt, vÒ nghÖ thuËt PhËt gi¸o, vÒ sù hçn dung (acculturation) gi÷a PhËt gi¸o víi t«n gi¸o cña c­ d©n n«ng nghiÖp trång lóa n­íc, gi÷a PhËt gi¸o víi Hån Linh gi¸o (Animism), vµ vÒ nh÷ng dÊu Ên s©u ®Ëm trªn ph­¬ng diÖn chÝnh trÞ, x· héi mµ sù th©m nhËp cña PhËt gi¸o ë ViÖt Nam ®· ®Ó l¹i.

Trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ lÞch sö PhËt gi¸o ë ViÖt Nam cã tr­íc nh­ hai c«ng tr×nh tiªu biÓu lµ ViÖt Nam PhËt gi¸o sö luËn⁽¹⁾ vµ LÞch sö PhËt gi¸o ViÖt Nam⁽²⁾, ch­a kÓ bé míi nhÊt LÞch sö PhËt gi¸o ViÖt Nam cña Lª M¹nh Th¸t⁽³⁾, c¸c häc gi¶ ViÖt Nam ®· ph©n tÝch s©u s¾c c¸c ¶nh h­ëng vµ t¸c ®éng cña PhËt gi¸o Ên §é khi míi du nhËp ViÖt Nam.

Nh­ng dÜ nhiªn, côm tõ lÞch sö PhËt gi¸o ViÖt Nam mµ ta th­êng dïng l¹i dùa chñ yÕu vµo diÔn biÕn PhËt gi¸o ë ng­êi ViÖt, cßn c¸c téc ng­êi kh¸c ®i theo PhËt gi¸o ®· kh«ng ®­îc chó ý nh­ Ch¨m, Khmer, hay c¸c téc ng­êi kh¸c nh­

M­êng, Th¸i, Tµy, Nïng,v.v... VËy, ®Ó cã c¸i nh×n tæng hîp h¬n, chóng t«i nghÜ khi

NguyÔn Quèc TuÊn^(*) nãi vÒ lÞch sö PhËt gi¸o ViÖt Nam, trªn nguyªn t¾c, tuy vÉn lÊy lÞch sö PhËt gi¸o ë ng­êi ViÖt lµm chç dùa chÝnh, song kh«ng thÓ kh«ng ®Ò cËp ®Õn nh÷ng vÊn

®Ò cña PhËt gi¸o ë c¸c téc ng­êi kh¸c.

1. Thµnh qu¶ v¨n hãa

Häc gi¶ Lª M¹nh Th¸t ®· chøng minh ngay tõ cuèi thêi Hïng V­¬ng, PhËt gi¸o

®· du nhËp vµo ng­êi ViÖt ë phÝa B¾c.

Gi¶ thuyÕt vµ ph©n tÝch cña «ng cho thÊy vÕt tÝch PhËt gi¸o ®· cã tõ cuèi thêi ®¹i Hïng V­¬ng qua hiÖn t­îng Chö §ång Tö theo häc vÞ s­ cã tªn PhËt Quang. §©y lµ ®iÓm kh¸ nh¹y c¶m trong nhËn ®Þnh vÒ lÞch sö PhËt gi¸o chung còng nh­ ë ViÖt Nam, bëi v× cho ®Õn kho¶ng ®Çu C«ng nguyªn, PhËt gi¸o Ên §é ®· ®¹t

®Õn ®Ønh cao qua hai triÒu ®¹i Asoka vµ Kanishka, råi truyÒn b¸ ra bªn ngoµi Ên

§é, vµ thùc tÕ ®· ®­îc truyÒn b¸ ®Õn c¸c n­íc trong vïng §«ng Nam ¸ cæ ®¹i.

Tuy nhiªn, c¸c häc gi¶ Ph­¬ng T©y còng tõ l©u ®· nhËn thÊy r»ng kh«ng chØ

*. TS., ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o.

1. NguyÔn Lang. ViÖt Nam PhËt gi¸o sö luËn, Nxb.

V¨n häc, Hµ Néi, 2001. Link:

http://www.quangduc.com/lichsu/17vnpgsuluan.html 2. NguyÔn Tµi Th­ (chñ biªn). LÞch sö PhËt gi¸o ViÖt Nam, Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1988.

3. Lª M¹nh Th¸t. LÞch sö PhËt gi¸o ViÖt Nam, hiÖn cã 3 tËp, xuÊt b¶n n¨m 1999 (tËp 1, Nxb. ThuËn Hãa), 2000, (tËp 2, 3, Nxb. Tp. Hå ChÝ Minh).

T

T«n gi¸o vµ d©n téc

28 Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 5 - 2011

28

riªng PhËt gi¸o mµ c¶ Bµlam«n gi¸o còng cïng du nhËp c¸c quèc gia §«ng Nam ¸ cæ ®¹i. Riªng ng­êi viÕt bµi nµy

®· ph¸t hiÖn ë Chïa D©u (Diªn øng Tù, huyÖn ThuËn Thµnh, tØnh B¾c Ninh ngµy nay), n¬i ®­îc coi lµ mét trung t©m PhËt gi¸o lín vµo c¸c thÕ kØ I, II, III cã c¶ thê thÇn Siva t­îng tr­ng b»ng Linga, nh­ng l¹i d­íi tªn Th¹ch Quang PhËt⁽⁴⁾.

Trong khi ®ã ë phÝa Nam, víi viÖc ph¸t hiÖn c¸c nÒn v¨n hãa kh¶o cæ häc cïng thêi nh­ Sa Huúnh, ãc Eo ch­a thÓ nãi g× nhiÒu h¬n nh÷ng ®iÒu ®· ®­îc c«ng bè⁽⁵⁾.

§Æc tr­ng næi bËt lµ PhËt gi¸o ë l·nh thæ ViÖt Nam nh­ ngµy nay ®· cã ®­îc sù b¸m rÔ v÷ng ch¾c vµ cã nh÷ng nh©n vËt PhËt gi¸o ViÖt (gèc Kh­¬ng, Ên §é ®· ViÖt hãa) truyÒn ®¹o lªn phÝa B¾c. §©y lµ thêi k× c¸c bé kinh ®Çu tiªn cña PhËt gi¸o ®­îc dÞch t¹i Giao ChØ. §· xuÊt hiÖn nh÷ng nh©n vËt PhËt gi¸o xuÊt chóng nh­ M©u Tö, Kh­¬ng T¨ng Héi, Ma Ha Kú Vùc.

VÊn ®Ò næi bËt ë thêi k× nµy lµ PhËt gi¸o du nhËp trong t×nh tr¹ng §¹o gi¸o s¬

k× víi ph­¬ng ph¸p tu tiªn vµ phÐp d­ìng sinh bÊt tö ®· kh¸ phæ biÕn ë trong tÇng líp trªn (c¶ ng­êi Trung Hoa cai trÞ ë ViÖt Nam, c¶ ng­êi ViÖt) dÉn ®Õn sù ®èi phã cña PhËt gi¸o víi nh÷ng biÓu hiÖn cña

§¹o gi¸o trong thêi k× nµy b»ng mét khuynh h­íng mµ häc gi¶ Lª M¹nh Th¸t gäi lµ “PhËt gi¸o quyÒn n¨ng”. Sù héi nhËp víi t«n gi¸o b¶n ®Þa cña PhËt gi¸o ViÖt ë ch©u thæ B¾c Bé ®· s¶n sinh ra hiÖn t­îng c¸c thÇn tù nhiªn ®­îc n÷ hãa vµ PhËt hãa

®Ó trë thµnh hiÖn t­îng PhËt Tø ph¸p kh¸

®éc ®¸o so víi c¸c n­íc ®­¬ng thêi.

Cßn ë phÝa Nam th× sao? Tµi liÖu ®Ó dùa vµo cã nh÷ng thiÕu thèn kh«ng mong muèn. PhËt gi¸o du nhËp c¸c quèc gia cæ nh­ Phï Nam, L©m Êp (sau lµ Chiªm Thµnh) cßn cã nhiÒu vÊn ®Ò ch­a thÓ biÕt

®­îc do kho¶ng trèng tµi liÖu ch­a cho phÐp. Song, nÕu c¨n cø vµo nh÷ng tµi liÖu khai quËt kh¶o cæ häc⁽⁶⁾, mét sè bi kÝ, ®Òn th¸p muén vÒ sau, d­êng nh­ sù du nhËp PhËt gi¸o phï hîp víi ®iÒu mµ nhiÒu häc gi¶ Ph­¬ng T©y nghiªn cøu ®· tõng ph©n tÝch, qua thÝ dô vÒ c¸c n­íc §«ng Nam ¸, cã thÓ cho r»ng vµo nh÷ng thÕ kØ tr­íc, sau C«ng nguyªn, nã cïng víi Jaina gi¸o, Bµlam«n gi¸o, kÕ tiÕp vµ lång vµo nhau du nhËp miÒn ®Êt cña c¸c tiÓu quèc thuéc

§«ng Nam ¸ ngµy nay⁽⁷⁾.

§Æc tr­ng næi bËt ë PhËt gi¸o ViÖt tõ thÕ kØ II trë ®i lµ sù pha trén vµ ¶nh h­ëng cña c¸c vÞ t¨ng ng­êi Hoa vµ ViÖt trong häc thuËt, t­ t­ëng. C¸c cuéc ®Êu tranh gay g¾t trong néi bé PhËt gi¸o vÒ

4. NguyÔn Quèc TuÊn. Nh×n l¹i Linga Chïa D©u, trong Nh÷ng ph¸t hiÖn míi vÒ kh¶o cæ häc n¨m 1994, (viÕt chung víi TrÇn Quèc V­îng vµ NguyÔn Hång Kiªn), Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1995, tr. 283 - 285.

5. VÒ ®iÓm nµy, cã thÓ tham kh¶o t¹p chÝ Kh¶o cæ häc cña ViÖn Kh¶o cæ häc xuÊt b¶n, cïng nh÷ng cuèn s¸ch chuyªn ngµnh míi ®©y ®­îc c«ng bè vÒ kh¶o cæ häc khu vùc miÒn Trung, miÒn Nam vµ T©y Nguyªn. Ch­a thÊy cã c¸c chøng tÝch kh¶o cæ häc vÒ sù xuÊt hiÖn cña PhËt gi¸o ë d¶i miÒn Trung vµ miÒn Nam ViÖt Nam tr­íc C«ng nguyªn.

6. Ch¼ng h¹n xem: Kh¶o cæ häc tiÒn vµ s¬ sö ë Thµnh phè Hå ChÝ Minh, ViÖn B¶o tµng lÞch sö ViÖt Nam, B¶o tµng lÞch sö ViÖt Nam Thµnh phè Hå ChÝ Minh, Tp. Hå ChÝ Minh, 2000. Trong sè nh÷ng hiÖn vËt khai quËt ë di chØ mé t¸ng ë Giång C¸ Vå, rÊt

®¸ng chó ý lµ nh÷ng hiÖn vËt kÝch th­íc nhá, lµ ®å minh khÝ cã h×nh ngän th¸p (stupa) ch«n theo mé: cã m¸i vu«ng bèn gãc, trªn ®Ønh m¸i cã trang trÝ nh÷ng loµi ®éng vËt nh­ chim, th©n th¸p ®­îc vª trßn vµ cã nh÷ng gi¶i b¨ng do khÝa t¹o thµnh. Nh÷ng h×nh th¸p nµy cã thÓ minh chøng cho t«n gi¸o Ên ®· ®­îc c­

d©n b¶n ®Þa chÊp nhËn.

7. Xem: EncyclopÐdie de la plÐiade, Ðthnologie RÐgionale 2, sous la direction de Jean Poirier, Ðd.

Gallimart, 1978. PhÇn viÕt vÒ §«ng Nam ¸ do häc gi¶

J. Condominas biªn so¹n, tõ trang 283 ®Õn 375. VÒ vÊn

®Ò du nhËp PhËt gi¸o vµ Bµlam«n gi¸o ë §«ng Nam ¸ vµ §«ng D­¬ng, NguyÔn Duy Hinh còng ®· ®Ò cËp ®Õn trong T­ t­ëng PhËt gi¸o ViÖt Nam (NguyÔn Duy Hinh, T­ t­ëng PhËt gi¸o ViÖt Nam, Nxb. Khoa häc X·

héi, Hµ Néi, 1999, ®Æc biÖt lµ ch­¬ng II).

NguyÔn Quèc TuÊn. Sù du nhËp ViÖt Nam... 29

29

nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña ®¹o ph¸p nµy võa biÓu hiÖn cho sù khñng ho¶ng song l¹i võa cho thÊy sù tr­ëng thµnh cña PhËt gi¸o ViÖt.

§©y còng lµ thêi k× PhËt gi¸o ViÖt chÞu

¶nh h­ëng s©u s¾c cña PhËt gi¸o Trung Quèc, mµ nh­ ®· biÕt, tuy cã sù tiÕp nhËn d­êng nh­ muén h¬n ViÖt Nam, song ®·

“Trung Quèc hãa” kh¸ nhanh ®Ó sau ®ã truyÒn lan trë l¹i nh÷ng quèc gia vµ téc ng­êi chÞu ¶nh h­ëng cña v¨n minh Trung Hoa, trong ®ã cã B¾c ViÖt Nam. Sù h×nh thµnh vµ më réng c¸c t«ng ph¸i ë Trung Quèc⁽⁸⁾ ®· cã ¶nh h­ëng trùc tiÕp

®èi víi ViÖt Nam, qua sù th©m nhËp cña c¸c t«ng ph¸i nµy (Tú Ni §a L­u Chi thÕ kØ VI (580), V« Ng«n Th«ng thÕ kØ IX (820)). Song, cã mét vÊn ®Ò ®· ®­îc ®Æt ra vµ cã sù kh¸ nhÊt trÝ gi÷a c¸c nhµ nghiªn cøu: d­êng nh­ ba t«ng ph¸i: MËt t«ng, ThiÒn t«ng, TÞnh §é t«ng chiÕm mét vÞ trÝ næi bËt trong x· héi. Nãi c¸ch kh¸c, chØ cã ba t«ng ph¸i nµy lµ hiÖn diÖn ë ViÖt Nam. Chóng t«i sÏ cßn dÞp tr×nh bµy kÜ h¬n suy nghÜ vÒ vÊn ®Ò c¸c t«ng ph¸i, nhÊt lµ hai t«ng ph¸i MËt t«ng vµ TÞnh §é t«ng ë d­íi ®©y.

MÆt kh¸c, ®èi víi ng­êi ViÖt, PhËt gi¸o kh«ng ph¶i lµ t«n gi¸o duy nhÊt cã

®­îc vÞ thÕ t©m linh ®éc t«n, qua sö liÖu cã thÓ biÕt, PhËt gi¸o cïng song hµnh tån t¹i víi §¹o gi¸o, cã quan hÖ qua l¹i gi÷a t¨ng sÜ vµ ®¹o sÜ, cã sù tÝn nhiÖm c¶

hai t«n gi¸o nµy tõ phÝa nhµ n­íc, cã sù thÓ chÕ hãa chøc vô t«n gi¸o trong bé m¸y nhµ n­íc, ®Æc biÖt râ ë thêi §inh, TiÒn Lª vµ cßn tiÕp tôc kh¸ l©u ë c¸c thÕ kØ sau víi hai triÒu ®¹i Lý, TrÇn⁽⁹⁾.

Nãi riªng trong PhËt gi¸o, tuy ®ång ý víi tÝnh chÊt song hµnh vµ th©m nhËp cña c¸c t«ng ph¸i TÞnh - ThiÒn - MËt nh­

mét sè häc gi¶ chñ tr­¬ng⁽¹⁰⁾, song chóng t«i nghÜ chÝnh trong thêi k× nµy, PhËt gi¸o MËt t«ng, cã mét vÞ trÝ næi bËt. Sù

hiÖn diÖn cña nh÷ng cét ®¸ kh¾c kinh MËt t«ng ë Hoa L­⁽¹¹⁾ nh¾c nhë chóng ta tÝnh chÊt tréi cña t«ng ph¸i nµy, nhÊt lµ khi nã ®­îc nhµ n­íc vµ nh÷ng ng­êi

®øng ®Çu nhµ n­íc b¶o trî, sïng b¸i. Vµ kh«ng dõng ë ®ã, chóng t«i nghÜ khuynh h­íng xiÓn d­¬ng MËt t«ng cßn kh¸ phæ biÕn trong x· héi, bëi lÝ do c¨n b¶n lµ ng­êi ViÖt rÊt sïng th­îng thø t«n gi¸o b¶n ®Þa coi mäi thÇn linh cã gi¸ trÞ b¶o hé ®­îc mÖnh danh lµ Hån Linh gi¸o, vµ

®i cïng víi Hån Linh gi¸o lµ nh÷ng ph­¬ng ph¸p ma thuËt, bïa ng¶i,v.v...

Cïng lóc nµy, ë ng­êi Khmer vµ Ch¨m, PhËt gi¸o vµ Bµlam«n gi¸o ®·

kh¼ng ®Þnh trong ®êi sèng x· héi, cã nh÷ng thµnh tùu nghÖ thuËt t«n gi¸o v­ît tréi so víi ng­êi ViÖt theo m« h×nh Ên §é. Quy m« còng nh­ tÝnh diÔn biÕn liªn tôc cña nh÷ng ng«i ®Òn - th¸p, th¸p -

8. Xem: Junjiro TAKAKUSU. C¸c t«ng ph¸i cña

§¹o PhËt, Bd. cña TuÖ SÜ, Tu th­ §¹i häc V¹n H¹nh, Sµi Gßn 1973. §Æc biÖt xem §å biÓu c¸c t«ng ph¸i ë Trung Hoa, tr. 26 - 29. VÒ c¸c t«ng ph¸i PhËt gi¸o, cã thÓ xem thªm lo¹t bµi nghiªn cøu cña Hßa th­îng ThiÖn Hoa trªn websie ThÝch Qu¶ng §øc.

9. Ng« SÜ Liªn. §¹i ViÖt Sö Ký Toµn Th­, Bd., t.1, Nxb.

Khoa häc X· héi, Hµ Néi, 1972. §äc phÇn B¶n kØ . 10. Ch¼ng h¹n, xem: Hµ V¨n TÊn. VÒ ba yÕu tè cña PhËt gi¸o ViÖt Nam: ThiÒn, TÞnh, MËt, trong: Gi¸o s­ sö häc, nhµ gi¸o nh©n Hµ V¨n TÊn, Nxb. §¹i häc Quèc gia, Hµ Néi, 1997.

11. Xem: Hµ V¨n TÊn. Ch÷ trªn ®¸, ch÷ trªn ®ång, minh v¨n vµ lÞch sö, Nxb. Khoa häc X· héi, Hµ Néi, 2002. Theo chóng t«i, sù xuÊt hiÖn cña c¸c cét kinh MËt t«ng ë Hoa L­ kh«ng hÒ lµ mét sù ®ét ngét lÞch sö. C¸c quan niÖm vµ thùc hµnh cña MËt t«ng hay MËt gi¸o, ®· h×nh thµnh kh¸ sím. Vµ h¬n

®©u hÕt, MËt gi¸o cã vÞ trÝ rÊt ®Æc biÖt t¹i T©y T¹ng.

Chóng t«i nghÜ r»ng lÞch sö MËt gi¸o ë ViÖt Nam cÇn ®­îc xem l¹i, nÕu thÓ theo nh÷ng g× mµ chóng ta ngµy nay biÕt ngµy cµng râ h¬n vµ tèt h¬n vÒ MËt gi¸o T©y T¹ng.

Sù kiÖn ®­îc chÐp trong ThiÒn UyÓn TËp Anh vÒ ba nhµ s­ ®i sang phÝa T©y vµo thêi Lý cho phÐp chóng ta suy

®o¸n mét sù thä gi¸o trùc tiÕp cña c¸c nhµ s­ ViÖt víi nh÷ng nhµ s­ T©y T¹ng, nhÊt lµ khi chóng ta thÊy c¸c vÞ

®­îc gäi lµ “ThiÒn s­” víi dông ý ®Ó chØ ThiÒn t«ng, l¹i

lµ nh÷ng ng­êi thùc hµnh ph¸p tu MËt t«ng.

30 Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 5 - 2011

30

nói cïng víi nh÷ng nghÖ thuËt kiÕn tróc, trang trÝ ®iªu kh¾c ®¹t ®Õn ®Ønh cao, ®·

nãi lªn PhËt gi¸o vµ Bµlam«n gi¸o ë hai téc ng­êi nµy lµ minh nhiªn, kh«ng cÇn ph¶i bµn c·i⁽¹²⁾. Cã thÓ c¸c b¶n kinh b»ng tiÕng Sanskrit, P©li cña c¶ c¸i gäi lµ Nguyªn thñy (Therav©da) vµ §¹i thõa (M©hay©na) ®Òu l­u hµnh ë thêi k× nµy. Sù thùc, c¸c nghiªn cøu vÒ kinh t¹ng Sanskrit, P©li cña hai téc ng­êi nµy ch­a cã kÕt qu¶ ®¸ng muèn nµo ®­îc ta biÕt râ néi dung. Song xin l­u ý r»ng, ngay ë c¸c thÕ kØ II, III, ng­êi ViÖt ®· tõng l­u truyÒn nh÷ng b¶n kinh b»ng tiÕng Sanskrit, P©li vµ ®­îc dÞch sang tiÕng H¸n nh­ häc gi¶

Lª M¹nh Th¸t ®· chøng minh thµnh c«ng⁽¹³⁾. VËy ta còng cã thÓ suy luËn kh«ng sî sai bao nhiªu r»ng c¸c b¶n kinh PhËt b»ng hai ng«n ng÷ nµy kh«ng xa l¹ ®èi víi hai téc ng­êi nµy. Nh÷ng thµnh tùu nghÖ thuËt, sù ®iªu luyÖn cña c¸c nghÖ nh©n Ch¨m, Khmer kh«ng chØ dõng l¹i ë ph¹m vi quèc gia hä, hä ®· chøng tá kh¶

n¨ng tuyÖt diÖu ®ã trong c¶ nghÖ thuËt PhËt gi¸o ng­êi ViÖt tõ thÕ kØ X trë ®i nh­

chÝnh sö ViÖt ®· chÐp.

2. Thµnh qu¶ chÝnh trÞ, x· héi:

PhËt gi¸o du nhËp ViÖt Nam trong

®iÒu kiÖn ViÖt Nam cæ ®¹i n»m gi÷a hai khèi v¨n minh Ên §é vµ Trung Hoa. Tuy nhiªn, v¨n minh Trung Hoa lu«n ®­îc tiÕp nhËn d­íi c¸i ¸o ®« hé, ng­îc l¹i, v¨n minh Ên §é lu«n ®­îc tiÕp nhËn mét c¸ch tù nguyÖn. Ng­êi Ch¨m lµ thÝ dô

®iÓn h×nh cho viÖc tiÕp nhËn tù nguyÖn v¨n minh Ên §é, trong ®ã cã PhËt gi¸o vµ Bµlam«n gi¸o.

Riªng téc ng­êi ViÖt, sù tiÕp thu PhËt gi¸o ®· ®Ó l¹i nh÷ng hÖ qu¶ chÝnh trÞ, x·

héi riªng biÖt, cã tÝnh tÝch cùc mét c¸ch râ rÖt. T¹i sao l¹i nh­ vËy? MÆc dÇu chÝnh sö

§¹i ViÖt kh«ng cho ta chØ dÊu râ rµng vÒ sù tham gia cña PhËt gi¸o vµo chÝnh trÞ, trõ tr­êng hîp ghi chÐp vµo thÕ kØ VI, trong

hµng ngò cña Lý Nam §Õ chèng ®« hé Trung Quèc cã vÞ ch¸u mang danh Lý PhËt Tö. Nh­ng qua c¸c cø liÖu kh¸c l¹i cho thÊy sù tham gia cña c¸c tu sÜ, c¸c c­ sÜ PhËt gi¸o vµo nÒn chÝnh trÞ lµ ®iÒu cã thÓ chøng minh. C¸c vÞ t­íng cña Hai Bµ Tr­ng, S¸u l¸ th­ vµ Lý MiÔu⁽¹⁴⁾, Lý Nam §Õ dùng chïa Khai Quèc khi lËp n­íc V¹n Xu©n,v.v... ®Òu lµ c¸c PhËt tö. ë c¸c thÕ kØ VII, VIII, IX, X, vai trß cña c¸c tu sÜ PhËt gi¸o dÇn dÇn hiÖn râ trong ®êi sèng chÝnh trÞ, x· héi qua cuèn ThiÒn UyÓn TËp Anh, mét bé sö PhËt gi¸o thêi TrÇn víi c¸c nhµ s­ tiªu biÓu nh­ §Þnh Kh«ng, La Quý An, Khu«ng ViÖt, V¹n H¹nh, Ph¸p ThuËn, §a B¶o. §ã lµ c¸c trÝ thøc lín cña d©n téc, lµ bé ãc cña d©n téc vµ hä ®·

tham gia tr­êng k× vµo c«ng cuéc ®Êu tranh vµ x©y dùng ®Êt n­íc. Hä lµ mÉu ng­êi lÝ t­ëng PhËt gi¸o - c¸c vÞ Bå t¸t, hä nhËp thÕ khi d©n téc ®ang tiÕn hµnh chèng

®« hé vµ ®ång hãa. Hä kh«ng chØ tham gia vµo mét lÜnh vùc, mµ hÇu nh­ lÜnh vùc nµo còng in dÊu c¸c nhµ s­, tõ c¸c lÜnh vùc x·

héi, kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n hãa cho ®Õn t©m linh. Sù ®ãng gãp kh«ng mÖt mái cña nhiÒu thÕ hÖ c¸c nhµ s­ cho sù nghiÖp dùng n­íc vµ gi÷ n­íc ngµy cµng ®­îc nhËn thøc mét c¸ch ®Çy ®ñ h¬n, râ rµng h¬n trong thiªn niªn kØ ®Çu. Sù ®ãng gãp

®ã kh«ng nh÷ng gióp cho d©n téc trong

®Êu tranh ®ßi ®éc lËp, mµ cßn t¹o tiÒn ®Ò cho c«ng cuéc x©y dùng quèc gia §¹i ViÖt trong nhiÒu thÕ kØ sau ®ã./.

12. Xem: NguyÔn Duy Hinh. Th¸p cæ ViÖt Nam, Nxb. Khoa häc X· héi, Hµ Néi, 1992. Trong sè c¸c th¸p cã ¶nh h­ëng PhËt gi¸o râ nÐt nhÊt lµ §ång D­¬ng (875). §©y lµ khu Kalan chuyÓn thµnh th¸p PhËt gi¸o cña v­¬ng quèc Champa.

13. Xem: Lª M¹nh Th¸t. LÞch sö PhËt gi¸o ViÖt Nam, t.1, s®d, Trong t¸c phÈm, Lª M¹nh Th¸t chøng minh viÖc Kh­¬ng T¨ng Héi dïng mét “b¶n ®¸y”

tiÕng P©li ®Ó dÞch hai bé T¹p thÝ dô, Cùu t¹p thÝ dô, trong ®ã ®· thay thÕ c©u chuyÖn mét tr¨m côc thÞt thµnh mét tr¨m qu¶ trøng.

14. Xem: Lª M¹nh Th¸t. LÞch sö PhËt gi¸o ViÖt

Nam, t.1, S®d.