Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 6 – 2006 33
VÒ h×nh t−îng Lokesvara (Bå T¸t) trong nghÖ thuËt ®iªu kh¾c Ch¨mpa
Lêi më ®Çu:
PhËt ra ®êi t¹i miÒn B¾c Ên §é vμo thÕ kØ V Tr. CN do TÊt §¹t §a Cå §μm (Siddhartha Gautama) ®· ®¹t ®Õn “gi¸c ngé” §øc PhËt nhËp câi NiÕt Bμn, ch©n lÝ sau cïng ®Ó qua ®ã con ng−êi ®−îc gi¶i thãat khái vïng t¸i sinh, «ng trë thμnh
§øc PhËt vμ d¹y cho ng−êi kh¸c con
®−êng tho¸t khái t¸i sinh vμ khæ ®au.
Vμo kho¶ng n¨m 480 Tr. CN ®¹o lÝ cña Ngμi b¾t ®Çu ®−îc truyÒn b¸ trong vïng l−u vùc s«ng H»ng (Gangze). Tõ thÕ kØ III
®Õn thÕ kØ II Tr. CN, ®¹o PhËt ®· thÞnh hμnh kh¾p Ên §é, viÖc truyÒn b¸ PhËt gi¸o ®−îc ®Èy m¹nh mét c¸ch m·nh liÖt d−íi thíi A Dôc Hoμng ®Õ (Asoka), mét nhμ vua mé ®¹o, vμ d−íi thêi cña Hoμng tö Krishna. Tuy nhiªn, PhËt gi¸o ®¹t ®Õn
®Ønh cao thÞnh v−îng ë Ên §é lμ vμo thÕ kØ VII, råi suy tμn bëi cuéc x©m l¨ng tμn khèc cña ng−êi Islam gi¸o (Muslim) vμo thÕ kØ XIII. Tõ ®ã, nã bÞ Ên §é gi¸o (Hinduism) lÊn l−ít, chØ cßn vïng Nepal vμ Ceylon (Sri Lanka) cßn tån t¹i d−íi h×nh thøc yÕu ít vμ cã phÇn phai nh¹t.
PhËt gi¸o còng tr¶i qua nhiÒu cuéc ph©n liÖt. Nh−ng cuéc ph©n liÖt lín nhÊt x¶y ra vμo thÕ kØ I SCN. Lóc Êy, nã bÞ chia thμnh hai gi¸o ph¸i lín PhËt gi¸o B¾c t«ng vμ PhËt gi¸o Nam t«ng nh− lÞch sö ®· ghi nhËn.
B¸ Trung Phô(*)
Ph¸i Nam t«ng thÞnh hμnh ë miÒn Nam Ên §é, vÒ kinh t¹ng vμ lèi tu hμnh cßn gi÷ nhiÒu quy chuÈn nguyªn thñy cña
®¹o PhËt, nªn cßn gäi lμ PhËt gi¸o Nguyªn Thñy (Theravada). Ph¸i nμy hiÖn thÞnh hμnh ë Sri Lanka, Th¸i Lan, Myanmar, C¨mpuchia, Lμo vμ mét sè tØnh miÒn Nam ViÖt Nam, n¬i cã ng−êi Khmer sinh sèng. Ph¸i B¾c t«ng vèn thÞnh hμnh ë phÝa B¾c Ên §é vμ ®−îc biÕn c¶i rÊt nhiÒu. Ph¸i nμy truyÒn sang c¸c quèc gia vμ khu vùc nh− Nepal, T©y T¹ng, M«ng Cæ, Trung Hoa, TriÒu Tiªn, NhËt B¶n vμ ViÖt Nam.
H×nh t−îng Bå T¸t trong nghÖ thuËt ®iªu kh¾c Ch¨mpa
Qua nghiªn cøu vÒ tiÕu t−îng häc (iconography), chóng t«i rót ra mét sè
®Æc ®iÓm vÒ nghÖ thuËt t¹c t−îng PhËt gi¸o sau ®©y: ®¹o PhËt kh«ng cã mét kiÓu mÉu nhÊt ®Þnh nμo vÒ h×nh t−îng §øc PhËt vμ c¸c vÞ Bå T¸t. TiÕu t−îng häc PhËt gi¸o chØ dùa trªn nh÷ng c«ng thøc cã tÝnh chÊt ®Þa ph−¬ng bao trïm lªn toμn bé nÒn v¨n hãa ¸ §«ng. Ngay t¹i Ên
§é, quª h−¬ng cña v¨n minh PhËt gi¸o còng cã nhiÒu tr−êng ph¸i nghÖ thuËt:
*. Nhµ nghiªn cøu, B¶o Tµng LÞch Sö ViÖt Nam Tp Hå ChÝ Minh.
34 Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 6 – 2006
- Tr−êng ph¸i Gandhara(1)ë vïng T©y B¾c chÞu ¶nh h−ëng cña nghÖ thuËt HellÐnique cña Hy L¹p.
- Tr−êng ph¸i Mathura ë vïng trung du s«ng H»ng
- Tr−êng ph¸i Gupta ë vïng Trung Ên, cã nhiÒu th¸p cæ vμ vÕt tÝch cßn hiÖn diÖn cho ®Õn thêi ®¹i cña chóng ta.
- Tr−êng ph¸i nghÖ thuËt Amaravati ë vïng §«ng - Nam s«ng Kishna. Qua nh÷ng hang ®éng Ajanta ë Ên §é, hang Bamyan(2)ë Apganixtan, hang §«ng Hoμng ë T©n C−¬ng, hang V©n C−¬ng vμ Long M«n ë Trung Quèc, råi ®Õn c¸c bμn thê Nara ë NhËt B¶n, chóng ta cã thÓ quan s¸t vμ nhËn ra nh÷ng ®Æc ®iÓm ®Þa ph−¬ng cña t−îng PhËt vμ Bå T¸t.
ë Ch¨mpa x−a Bå T¸t (Avalokitesvara) th−êng ®−îc gäi lμ Lokesvara(3) cßn trong mét sè bia kÝ th×
viÕt lμ “Padmapani”, nghÜa lμ “hoa sen vμng” vèn lμ vËt ®Æc tr−ng cña vÞ Bå T¸t nμy. T¹i Trung Hoa, Avalokitesvara ®−îc thÓ hiÖn trong h×nh d¹ng cña mét vÞ n÷
thÇn cã tªn gäi lμ Quan In, ë ViÖt Nam gäi lμ Quan ¢m, NhËt B¶n gäi lμ Kouan On. ë B¾c Ên §é, Bå T¸t lμ mét nam thÇn, ®−îc thê phæ biÕn tõ thÕ kØ II SCN.
ë Dakkan cã mét ng«i ®iÖn thê Ngμi trªn nói Potalaka (Phæ §μ) rÊt lín, t¹i Sri Lanka, Java, T©y T¹ng vÞ Bå T¸t nμy
®−îc mang tªn lμ Tchemezig vμ ®−îc xem lμ hiÖn th©n cho §øc §¹t Lai §¹t Ma. ë
§«ng D−¬ng thêi x−a, tÝn ng−ìng thê Bå T¸t rÊt phæ biÕn nh−ng trong v¨n hãa C¨mpuchia th× Bå T¸t lμ mét nam thÇn, cßn Ch¨mpa th× thÓ hiÖn Ngμi lμ mét n÷
thÇn.
NhiÒu tμi liÖu nghiªn cøu ®· chøng minh r»ng PhËt gi¸o ®· truyÒn vμo Ch¨mpa tõ rÊt sím, kho¶ng trong nh÷ng thÕ kØ ®Çu C«ng nguyªn. Cuéc khai quËt kh¶o cæ ë Qu¶ng Nam - §μ N½ng do cña c¸c nhμ kh¶o cæ Ph¸p tiÕn hμnh n¨m 1944 ®· t×m thÊy nhiÒu pho t−îng PhËt
®å sé mang phong c¸ch Grandhara.
Trong sè nhiÒu phÕ tÝch PhËt gi¸o ch×m s©u d−íi lßng ®Êt ®· t×m thÊy nhiÒu pho t−îng Avalokitesvara, ®iÒu ®ã minh chøng h×nh t−îng Bå T¸t ®· cã mÆt trong céng ®ång c− d©n Phï Nam.
ë Ch¨mpa, Lokesvara ®−îc thê phæ biÕn nh−ng kh«ng cã nhiÒu t−îng lín l¾m. Di tÝch §ång D−¬ng ë Qu¶ng Nam lμ n¬i t×m thÊy rÊt nhiÒu t−îng Lokesvara tuyÖt ®Ñp, thuéc thêi ®¹i Indravarman II cña Ch¨mpa. Nh÷ng pho t−îng nμy hÇu hÕt ®−îc tr−ng bμy trong B¶o tμng LÞch sö ViÖt Nam t¹i Tp Hå ChÝ Minh vμ B¶o Tμng §iªu Kh¾c Ch¨m ë §μ N½ng. T−îng Lokesvara Ch¨mpa th−êng ®−îc thÓ hiÖn trong t− thÕ ®øng, còng cã t−îng l¹i thÓ hiÖn trong t− thÕ ngåi, nh−ng rÊt dÔ nhËn ra v× th−êng trªn c¸i bói tãc bã cao cña Bå T¸t ng−êi ta ch¹m h×nh cña vÞ PhËt Amitabha, t−îng chØ cã hai tay, tay tr¸i cÇm hoa sen. C¸c t−îng Bå T¸t kh¸c th×
ngoμi vËt cÇm tay lμ hoa sen, cßn cã chuçi trμng h¹t, b×nh n−íc Cam Lå vμ quyÓn DiÖu Ph¸p Liªn Hoa Kinh. Hai c¸nh tay
®eo vßng ch¹m kh¾c hoa v¨n rÊt tinh tÕ.
1. Louis Malleret. T×m hiÓu nghÖ thuËt ®iªu kh¾c PhËt gi¸o vµ Bµ La M«n gi¸o ë §«ng D−¬ng. Tµi liÖu ®¸nh m¸y l−u tr÷ t¹i BTLSVN, do §µo Tõ Kh¶i dÞch, 1968.
2. Robert E.Fisher. Mü thuËt vµ kiÕn tróc PhËt gi¸o.
Nxb Mü ThuËt, Huúnh Ngäc Tr¶ng, NguyÔn TuÊn dÞch, 1996.
3. Meher Mcarthur. T×m hiÓu mÜ thuËt PhËt gi¸o.
Nxb Mü ThuËt, Phan Quang §Þnh dÞch.
34
Bá Trung Phụ. Hình tượng Lokesvara... 35
C¸c t−îng thêi cæ th−êng thÓ hiÖn Bå T¸t theo nh÷ng quy chuÈn nãi trªn vμ c¸ch thÓ hiÖn th× kh«ng theo mét t− thÕ nhÊt
®Þnh, cã t−îng thÓ hiÖn trong th− thÕ täa thiÒn, cã t−îng trong t− thÕ ®øng, cã t−îng trong t− thÕ ®ang ®i, ®iÒu ®ã gîi cho c¸c häc gi¶ mét ý nghÜ r»ng: ph¶i ch¨ng ®©y lμ kiÓu t−îng cña mét nh©n vËt thÇn hãa. T−îng Lokesvara cã nhiÒu h×nh d¹ng kh¸c nhau, th−êng cã tõ 2 ®Õn 4 d¹ng. §øng tr−íc nh÷ng pho t−îng nhiÒu tay nh− vËy, ng−êi Ch©u ¢u th−êng lÊy lμm l¹ m¾t. Tõ ®iÓm ®ã ng−êi Ch©u ¢u cã thÓ suy nghÜ r»ng thÇn, PhËt ë Ch©u ¸ kh«ng mang tÝnh nghÖ thuËt, h×nh t−îng rÊt qu¸i dÞ, v× quan niÖm cña hä vÒ c¸i ®Ñp hoμn toμn kh¸c víi ng−êi Ch©u ¸. §ã còng lμ vÊn ®Ò dÞ biÖt gi÷a ph−¬ng §«ng vμ ph−¬ng T©y.
Ng−êi Ch©u ¢u th−êng lÊy c¸i ®Ñp theo quy chuÈn cña ng−êi Hy L¹p lμm tiªu chuÈn, th−êng cã yªu cÇu diÔn t¶ c¸i
®Ñp ph¶i ®óng theo tù nhiªn vÒ ®−êng nÐt vμ h×nh thÓ. Ch¼ng h¹n nh− c¸i ®Ñp cña con ng−êi ®−îc thÓ hiÖn qua nh÷ng ®−êng nÐt tuyÖt mÜ cña thÇn VÖ N÷ Hy L¹p.
T−îng cña ph−¬ng §«ng hoμn toμn kh«ng gièng t−îng cña ph−¬ng T©y, ®ã lμ ®iÒu lμm cho ng−êi Ch©u ¢u khã chÞu ngay tõ c¸i nh×n ban ®Çu c¶ vÒ c¶m gi¸c lÉn lÝ trÝ.
ThÊm nhuÇn t− t−ëng triÕt lÝ t«n gi¸o, c¸c nghÖ nh©n ¸ §«ng thÓ hiÖn mét t¸c phÈm nghÖ thuËt víi mét ý nghÜa thuÇn tóy b»ng trùc gi¸c, nh÷ng c¸i t−îng tr−ng cho nhμ PhËt phï hîp víi −íc väng vμ niÒm tin cña x· héi mμ hä ®ang sèng. Sù thÓ hiÖn nhiÒu c¸nh tay lμ ®¹i diÖn cho c¸i quyÒn lùc v¹n n¨ng siªu phμm cña Bå T¸t. H×nh t−îng ®ã trïng víi quan niÖm siªu h×nh cña c¸c nhμ thÇn häc vÒ quyÒn
n¨ng siªu phμm cña Bå T¸t Qu¸n ThÕ
¢m, v× vËy vai trß cña ng−êi t¹c t−îng lμ ph¶i tæng hîp ®−îc nh÷ng c¸i trõu t−îng trong ý nghÜa d©n gian. T−îng kh«ng ph¶i lμ mét sù tr×nh bμy Bå T¸t d−íi d¹ng nh©n thÇn, mμ cßn lμ gîi ý cho thiÖn nam, tÝn n÷ cã thÓ c¶m nhËn niÒm tin th«ng qua pho t−îng. Bå T¸t thÓ hiÖn cho t− t−ëng “phæ ®é chóng sinh”, lÏ ra Ngμi ®· thμnh PhËt tõ l©u, nh−ng v× lßng tõ bi s©u s¾c nªn Ngμi ®· tù nguyÖn t¸i sinh thμnh nhiÒu kiÕp ë trÇn thÕ ®Ó phæ
®é chóng sinh cho nh÷ng sinh linh téi lçi.
Víi lßng tõ bi, b¸c ¸i cña m×nh, Ngμi s½n lßng b¶o vÖ chóng sinh tho¸t khái nh÷ng n¹n tai, háa ho¹n, lôt léi vμ dÞch bÖnh .
NhiÒu truyÒn thuyÕt gi¶i thÝch vÒ lÝ do Bå T¸t cã nhiÒu ®Çu, nhiÒu c¸nh tay. Cã mét truyÖn kÓ l¹i r»ng, lμ mét h«m Ngμi h¹ san xuèng ®Þa ngôc ®Ó ho»ng ph¸p cho c¸c linh hån téi lçi, víi dông ý gióp hä siªu tho¸t vμ ®−a hä vÒ miÒn T©y Thiªn cùc l¹c, nh−ng cμng thuyÕt phôc th× hä l¹i cμng ph¹m thªm nhiÒu lçi lÇm kh¸c.
Do suy nghÜ qu¸ nhiÒu, ®Çu Ngμi vì tung thμnh 10 m¶nh. C¶nh t−îng Êy lμm cho
§øc PhËt A Di §μ, thÇy cña Ngμi trªn th−îng giíi v« cïng xãt th−¬ng nªn hãa phÐp biÕn cho Ngμi thμnh nhiÒu ®Çu, do vËy mμ t−îng Quan ¢m cã nhiÒu ®Çu, cã khi l¹i cã nhiÒu m¾t, nhiÒu tay. Cã tr−êng hîp trong mçi lßng bμn tay ®Òu cã mét con m¾t, ®ã còng lμ c¸ch mμ Ngμi cã thÓ nh×n kh¾p n¬i ®Ó cøu vít loμi ng−êi tho¸t khái bÓ khæ trÇm lu©n. Cßn viÖc cã ngh×n tay lμ muèn nãi lªn r»ng Ngμi cã thÓ ®−a nh÷ng c¸nh tay nhiÖm mÇu ®ã ra
®Ó cøu vít cho tÊt c¶ chóng sinh. NÕu nh− ®i vμo nghiªn cøu h×nh t−îng Bå T¸t ë Trung Quèc vμ NhËt B¶n, chóng ta sÏ thÊy Bå T¸t ®−îc thÓ hiÖn b»ng h×nh hμi
35
36 Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 6 – 2006
cña mét vÞ n÷ thÇn mμ nguån gèc cña nã cã thÓ lÊy trong truyÖn “Nam H¶i Quan ¢m toμn truyÖn”. Mét truyÖn kh«ng h¼n mang h×nh thøc PhËt gi¸o, còng kh«ng h¼n thuéc vÒ §¹o gi¸o, mμ h×nh nh− thuéc vÒ tÝn ng−ìng d©n gian. TruyÖn ë xø H−ng L©m, n»m gi÷a Ên §é vμ Xiªm, cã mét nhμ vua tªn lμ DiÖu Trang, «ng cã 3 ng−êi con g¸i, hai ng−êi chÞ ®· lÊy chång, cßn c« ót tªn lμ DiÖu S¬n quyÕt ®i tu, bÞ vua cha ng¨n c¶n vμ sau nhiÒu thö th¸ch, c« ®−îc Ngäc Hoμng phong lμm Bå T¸t. Ng−êi Trung Quèc quan niÖm r»ng Quan ¢m ngù trªn nói Phæ §μ (Potalaka), n»m ngoμi biÓn Nam H¶i nªn bμ còng ®−îc thê phæ biÕn trong giíi ng− d©n. Trung Hoa vμ NhËt B¶n cã ®Õn 30 kiÓu t−îng kh¸c nhau vÒ Quan ¢m vμ c¶ hai n¬i nμy ®Òu cã mét quan ®iÓm chung lμ thÓ hiÖn Quan ¢m trong h×nh hμi cña mét vÞ n÷ thÇn. C¸c nhμ tu hμnh còng biÕt ®−îc truyÒn thuyÕt cña Ên §é vμ còng biÕt Quan ¢m nguyªn thñy vèn lμ mét vÞ nam thÇn nh−ng viÖc biÕn Ngμi thμnh mét ng−êi phô n÷ th× ngμy nay vÉn ch−a cã lêi gi¶i thÝch thuyÕt phôc. ë T©y T¹ng cã nhiÒu t−îng Quan ¢m thÓ hiÖn d−íi h×nh hμi phô n÷ mang tªn lμ n÷
thÇn Tara. N÷ thÇn Tara tiªu biÓu cho søc m¹nh vμ lßng ®¹i tõ, ®¹i bi. T¹i C¨mphuchia, ng−êi ta th−êng thÊy t−îng Bå T¸t cã 3 mÆt, trong ®ã cã mét khu«n mÆt lμ phô n÷. T−îng Bå T¸t Prajnaparmita tiªu biÓu cho trÝ tuÖ tuyÖt vêi, lμ lo¹i t−îng lu«n lu«n ®−îc thÓ hiÖn trong t− thÕ ngåi, bói tãc nh« lªn phÝa tr−íc. T−îng Tara hay Prajnaparmita th−êng ®−îc ch¹m næi trong nghÖ thuËt
®iªu kh¾c Khmer.
Nh×n chung Lokesvara cña Ch¨mpa chÞu ¶nh h−ëng cña tr−êng ph¸i Siva gi¸o, nghÖ nh©n ®· biÕt dung hßa vμ kÕt hîp yÕu tè v¨n hãa ngo¹i sinh vμ v¨n hãa b¶n ®Þa ®Ó t¹o nªn mét nÒn v¨n hãa ®éc
®¸o mang phong c¸ch riªng kh«ng lÉn lén víi bÊt cø mét nÒn nghÖ thuËt nμo kh¸c.
H¬n thÕ n÷a lμ sù thê kÝnh Thiªn – V−¬ng, sù ®ång hãa mét kÎ cÇm quyÒn víi Th−îng §Õ ®−îc dïng ®Ó n©ng ®øc vua lªn ®Õn ®Þa vÞ thÇn th¸nh. §©y lμ sù phèi hîp tuyÖt vêi gi÷a thÇn quyÒn víi thÕ quyÒn trong nghÖ thuËt ®iªu kh¾c Ch¨mpa. Sù s¸p nhËp gi÷a hoμng triÒu vμ thÇn linh thËm chÝ cßn ®−îc thÓ hiÖn lªn c¸c bøc ch©n dung cña Bå T¸t qua viÖc g¾n thªm ch©u b¸u vμ v−¬ng miÖn vμo c¸c pho t−îng nμy.
Mét trong nh÷ng nÐt ®Æc s¾c cña nghÖ thuËt ®iªu kh¾c Ch¨mpa lμ khuynh h−íng thiªn vÒ h×nh thÓ ®Çy ®Æn vμ cã ba chiÒu. §©y lμ ®iÓm kh¸c víi Ên §é lμ n¬i mμ ®a sè c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc trªn ®¸
®Òu lμ phï ®iªu cao, c¸c bøc t−îng lín
®−îc t¹c theo khu«n mÉu thèng nhÊt ë tÊt c¶ c¸c phÝa. Ta cã thÓ t×m thÊy ®Æc
®iÓm nμy ë C¨mpuchia vμo thÕ kØ VI, råi sau ®ã nã ¶nh h−ëng sang Th¸i Lan, Java vμ mét sè vïng kh¸c. C¸c pho t−îng thêi k× sau nμy lμ nh÷ng t¸c phÈm g©y Ên t−îng nhÊt vÒ h×nh t−îng ba chiÒu cña chóng. Ngoμi ra theo ghi chÐp cña sö liÖu Trung Hoa th× vïng ®Êt cña Ch¨mpa cã nhiÒu vμng, ®ã còng lμ lÝ do t¹i sao ngμy nay giíi kh¶o cæ cßn ph¸t nhiÒu t−îng vμng n»m r¶i r¸c kh¾p n¬i ë d¶i ®Êt MiÒn Trung ngμy nay./.
