5.1. B¶n chÊt, vai trß vµ cÊu t¹o cña quy n¹p
a) Nguån gèc vµ b¶n chÊt cña quy n¹p. Quy n¹p n¶y sinh trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng−êi tõ nhu cÇu kh¸i qu¸t ®Ó thu nhËn nh÷ng tri thøc vÒ c¸c tÝnh chÊt chung cña c¸c ®èi t−îng, vÒ c¸c mèi liªn hÖ gi÷a chóng.
C¬ së kh¸ch quan cña sù xuÊt hiÖn vµ tån t¹i quy n¹p tr−íc hÕt lµ biÖn chøng cña c¸i chung vµ c¸i riªng trong chÝnh hiÖn thùc kh¸ch quan. C¸i riªng kh«ng n»m ngoµi c¸i chung, vµ c¸i chung – kh«ng ngoµi c¸i riªng. C¸i riªng nµy liªn hÖ víi c¸i riªng kh¸c th«ng qua c¸i chung. §Õn l−ît m×nh, c¸i chung chØ biÓu hiÖn ra trong c¸i riªng, th«ng qua c¸i riªng. Bèi c¶nh ®ã lµm cho thµnh cã thÓ nhËn thøc c¸i chung trªn c¬ së nhËn thøc c¸i riªng, nhËn thøc nh÷ng ®èi t−îng ®¬n nhÊt cô thÓ.
C¬ së kh¸ch quan cña quy n¹p cßn lµ c¸c mèi liªn hÖ kh¸ch quan, tr−íc hÕt lµ c¸c mèi liªn hÖ nh©n - qu¶, gi÷a c¸c ®èi t−îng. So s¸nh vµ ®èi chiÕu c¸c
®èi t−îng riªng rÏ cho phÐp v¹ch ra trong chóng nh÷ng mèi liªn hÖ chung, x¸c
®Þnh, c¸i nµy lµ nguyªn nh©n, c¸i kia lµ hÖ qu¶, hoÆc ng−îc l¹i.
Vèn lµ mét nhãm suy luËn, quy n¹p c¨n b¶n kh¸c víi diÔn dÞch, vµ chÝnh qua ®ã biÓu hiÖn b¶n chÊt s©u xa cña nã. NÕu trong diÔn dÞch, t− t−ëng vËn
®éng tõ tri thøc chung h¬n ®Õn kÐm chung h¬n, th× trong quy n¹p lµ ng−îc l¹i:
tõ Ýt chung h¬n ®Õn chung nhiÒu h¬n. Trong diÔn dÞch tri thøc ®−îc gi¶ ®Þnh lµ
“cã s½n”. Quy n¹p l¹i v¹ch ra “c¬ chÕ” h×nh thµnh lªn nã. V× thÕ, nÕu ë diÔn dÞch tri thøc chung lµ khëi ®iÓm cña suy luËn, th× ë quy n¹p nã l¹i lµ kÕt qu¶.
b) CÊu t¹o cña quy n¹p còng gåm ba bé phËn:
- TiÒn ®Ò: nÕu ë diÔn dÞch tiÒn ®Ò lµ nh÷ng ph¸n ®o¸n toµn thÓ (hoÆc bé phËn), kh«ng ®−îc tÊt c¶ lµ phñ ®Þnh (nh− trong tam ®o¹n luËn) vµ tÝnh ch©n thùc cña chóng ®· ®−îc x¸c lËp ch¾c ch¾n, th× ë quy n¹p lµ nh÷ng ph¸n ®o¸n
®¬n nhÊt, ®ång chÊt (hoÆc cïng lµ kh¼ng ®Þnh, hoÆc cïng lµ phñ ®Þnh), vµ chóng cã tÝnh ch©n thùc d÷ kiÖn dùa trªn quan s¸t kinh nghiÖm.
- KÕt luËn cña quy n¹p c¬ b¶n ph¶i lµ ph¸n ®o¸n toµn thÓ diÔn ®¹t chñ yÕu tri thøc chung (mÆc dï cã thÓ lµ riªng, vÒ mét sè ®èi t−îng cña líp nµo ®ã), trong khi ®ã kÕt luËn ë diÔn dÞch cã thÓ lµ ph¸n ®o¸n bé phËn, mµ còng cã thÓ lµ ®¬n nhÊt. Ph¸n ®o¸n kÕt luËn còng ph¶i lu«n ®ång chÊt víi c¸c ph¸n ®o¸n tiÒn ®Ò. NÕu trong diÔn dÞch kÕt luËn lu«n x¸c thùc, khi cã c¸c tiÒn ®Ò ch©n thùc vµ suy diÔn ®óng quy t¾c, th× trong quy n¹p kÕt luËn Êy cã thÓ lµ x¸c thùc, mµ còng cã thÓ chØ lµ x¸c suÊt. .
- C¬ së l«gÝc cña quy n¹p lµ mèi liªn hÖ l«gÝc gi÷a c¸c tiÒn ®Ò vµ kÕt luËn, mèi liªn hÖ ®ã ph¶n ¸nh mèi liªn hÖ kh¸ch quan gi÷a c¸i riªng vµ c¸i chung, gi÷a nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶.
5.2. Ph©n lo¹i quy n¹p
Cã nhiÒu lo¹i quy n¹p kh¸c nhau theo c¸c c¨n cø ph©n lo¹i kh¸c nhau.
5.2.1. Quy n¹p hoµn toµn vµ kh«ng hoµn toµn. NÕu dùa vµo viÖc ®·
nghiªn cøu toµn bé hay chØ phÇn nµo c¸c phÇn tö cña líp, th× cã thÓ chia thµnh hai lo¹i quy n¹p.
a) Quy n¹p hoµn toµn lµ quy n¹p tho¶ m·n hai ®iÒu kiÖn, thø nhÊt, ®·
nghiªn cøu tÊt c¶ c¸c phÇn tö cña líp vµ, thø hai, ®· x¸c lËp ®−îc tõng phÇn tö trong sè chóng cã (hay kh«ng cã) thuéc tÝnh (hay quan hÖ) nµo ®ã.
S1 lµ (kh«ng lµ) P S2 lµ (kh«ng lµ) P . . .
Sn lµ (kh«ng lµ ) P
S1, S2. . . Sn. . . lµ toµn bé ®èi t−îng cña líp S.
---- ∀∀∀∀ S lµ (kh«ng lµ) P
Quy n¹p hoµn toµn, còng nh− diÔn dÞch, cã thÓ mang l¹i tri thøc x¸c thùc.
DÜ nhiªn, quy n¹p hoµn toµn chØ ch©n thùc, nÕu tÊt c¶ c¸c tiÒn ®Ò ®Òu ch©n thùc vµ, nÕu gi÷a chóng vµ kÕt luËn cã quan hÖ kÐo theo l«gÝc, nÕu ®· bao qu¸t ®−îc toµn bé c¸c ®èi t−îng cña líp nghiªn cøu vµ v¹ch ra ®−îc ë tõng ®èi t−îng cã (hay kh«ng cã) tÝnh chÊt cÇn quan t©m. Nhê quy n¹p hoµn toµn cã thÓ thu ®−îc nh÷ng tri thøc khoa häc quan träng cã tÝnh phæ biÕn nhÊt ®Þnh. Cßn nÕu x¸c lËp
®−îc lµ, kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c phÇn tö cña líp cã tÝnh chÊt chung cÇn quan t©m, th× sù kh¸i qu¸t sÏ mang h×nh thøc cña ph¸n ®o¸n bé phËn. Sù kh¸i qu¸t cã h×nh thøc kh«ng chØ cña ph¸n ®o¸n kh¼ng ®Þnh, mµ cßn cña ph¸n ®o¸n phñ ®Þnh.
Nh×n chung quy n¹p hoµn toµn chØ ®−îc dïng nghiªn cøu c¸c líp ®èi t−îng h÷u h¹n víi sè l−îng x¸c ®Þnh. Nã kh«ng dïng ®−îc cho c¸c líp v« h¹n c¸c ®èi t−îng. Do vËy ë phÇn lín c¸c tr−êng hîp khoa häc ph¶i dïng ®Õn
b) Quy n¹p kh«ng hoµn toµn lµ suy luËn vÒ toµn bé líp ®èi t−îng trªn c¬
së nghiªn cøu chØ mét phÇn c¸c ®èi t−îng cña líp Êy:
S1 lµ (kh«ng lµ) P S2 lµ kh«ng lµ) P . . . Sn lµ (kh«ng lµ) P
S1, S2. . . Sn. . . lµ bé phËn ®èi t−îng cña líp S.
Ch−a gÆp tr−êng hîp ng−îc
---- ◊ ∀S lµ (kh«ng lµ) P (cã thÓ, mäi S lµ (kh«ng lµ) P
Quy n¹p kh«ng hoµn toµn ®−îc dïng nghiªn cøu c¸c líp cã l−îng ®èi t−îng bÊt ®Þnh, hay v« h¹n.
Së dÜ quy n¹p kh«ng hoµn toµn cã kÕt luËn lµ do, nÕu mét tÝnh chÊt chung nµo ®ã cã ë mét phÇn ®¸ng kÓ cña líp, th× do hiÖu lùc cña tÝnh b¶n chÊt cña nã, tÝnh chÊt Êy cã thÓ cã ë toµn bé c¸c ®èi t−îng cña líp nãi chung.
Quy n¹p kh«ng hoµn toµn cã ý nghÜa nhËn thøc quan träng vµ lín h¬n nhiÒu so víi quy n¹p hoµn toµn. ë quy n¹p hoµn toµn kÕt luËn kh«ng ®−îc phæ biÕn sang c¸c ®èi t−îng ch−a ®−îc nghiªn cøu. Cßn qua kÕt luËn cña quy n¹p kh«ng hoµn toµn th× l¹i diÔn ra sù thuyªn chuyÓn l«gÝc tri thøc tõ phÇn ®−îc nghiªn cøu sang toµn bé phÇn cßn l¹i cña líp.
Tuy nhiªn, chÝnh ë −u ®iÓm nµy mµ quy n¹p kh«ng hoµn toµn l¹i hµm chøa khiÕm khuyÕt c¬ b¶n cña nã. Kh¸c víi quy n¹p hoµn toµn, kÕt luËn ë ®©y, ngay c¶ khi tÊt c¶ c¸c tiÒn ®Ò lµ ch©n thùc, còng chØ cã thÓ lµ x¸c suÊt. KÕt luËn quy n¹p còng cã thÓ lµ tri thøc x¸c thùc, nÕu nã lµ ph¸n ®o¸n bé phËn. .
5.2.2. Quy n¹p phæ th«ng vµ quy n¹p khoa häc. NÕu c¨n cø vµo viÖc ®·
gi¶i thÝch ®−îc nguyªn nh©n vµ b¶n chÊt cña ®èi t−îng ®−îc kh¸i qu¸t ë kÕt luËn hay ch−a, th× quy n¹p l¹i ®−îc ph©n chia tiÕp thµnh hai lo¹i c¬ b¶n.
c) Quy n¹p phæ th«ng th«ng qua liÖt kª ®¬n gi¶n, khi kh«ng gÆp ph¶i tr−êng hîp ng−îc l¹i. Cuéc sèng hµng ngµy cung cÊp v« sè vÝ dô vÒ lo¹i quy n¹p nµy. Møc ®é x¸c thùc cña kÕt luËn thu ®−îc trªn c¬ së quy n¹p phæ th«ng phô thuéc vµo hai ®iÒu kiÖn: sè c¸c tr−êng hîp quan s¸t; vµ chÊt l−îng c¸c dÊu hiÖu, møc ®é b¶n chÊt cña nã ®èi víi líp ®èi t−îng ®−îc quan s¸t.
Tuy nhiªn, nh− thÕ còng ch−a ®ñ ®Ó lo¹i trõ khiÕm khuyÕt c¬ b¶n cña quy n¹p phæ th«ng. Mét trong chóng chØ nh»m vµo viÖc kÓ lÓ c¸c tr−êng hîp lÆp l¹i cña mét dÊu hiÖu mµ kh«ng cã sù lùa chän tù gi¸c nh÷ng d÷ kiÖn ®iÓn h×nh vµ ph©n tÝch chuyªn s©u vÒ chóng. Cßn ®iÒu kiÖn kia chØ yªu cÇu sù kh¸i qu¸t ®−îc tiÕn hµnh trªn c¬ së quan s¸t gi¶n ®¬n tæng c¸c ®èi t−îng ngÉu nhiªn r¬i vµo tÇm nh×n mµ kh«ng ®ßi hái nghiªn cøu nguyªn nh©n cña chÝnh hiÖn t−îng. §iÒu
®ã gi¶i thÝch v× sao mµ bªn c¹nh nhiÒu kinh nghiÖm d©n gian (®iÒm b¸o) ®¸ng tin cËy vÉn cã kh«ng Ýt nh÷ng kh¸i qu¸t sai lÇm dùa trªn niÒm tin mï qu¸ng...
d) Quy n¹p khoa häc. Nh÷ng ®iÓm yÕu nªu trªn cña quy phæ th«ng ®−îc kh¾c phôc phÇn nµo bëi quy n¹p khoa häc. Trong lo¹i quy n¹p nµy ng−êi ta kh«ng chØ ®¬n gi¶n quan s¸t c¸c tr−êng hîp, mµ cßn nghiªn cøu b¶n chÊt cña hiÖn t−îng vµ tr¶ lêi c©u hái: “sao l¹i nh− thÕ, mµ kh«ng ph¶i thÕ kh¸c?”.
NÕu quy n¹p phæ th«ng coi träng viÖc tæng quan cµng nhiÒu cµng tèt c¸c tr−êng hîp, th× ®èi víi quy n¹p khoa häc viÖc ®ã l¹i kh«ng cã ý nghÜa lín thÕ.
Trong c¸c khoa häc quy n¹p kh«ng hoµn toµn cã biÓu hiÖn kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n trong nhËn thøc thÕ giíi vi m«, n¬i chñ yÕu cã sù t¸c ®éng cña c¸c quy luËt thèng kª, th× sö dông chñ yÕu lµ quy n¹p thèng kª. Nã còng ®−îc dïng kh«ng kÐm phÇn réng r·i trong c¸c nghiªn cøu x· héi häc. Nh−ng c¸c quy luËt chung mµ l«gÝc h×nh thøc nghiªn cøu t¸c ®éng ë mäi biÕn thÓ quy n¹p khoa häc.
5.3. C¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu quy n¹p
a) Ph−¬ng ph¸p ®ång nh¸t. Cèt lâi cña nã lµ ë viÖc so s¸nh, ®èi chiÕu c¸c sù kiÖn kh¸c nhau vµ v¹ch ra trong chóng sù gièng nhau ë mét ®iÓm nµo ®ã.
D−íi ®©y lµ s¬ ®å cña ph−¬ng ph¸p ®ång nhÊt:
ABC. . . cã a ACD. . . cã a AEG. . . cã a
---- ◊ A lµ nguyªn nh©n cña a.
Ph−¬ng ph¸p nµy th−êng ®−îc sö dông trong c¸c khoa häc dïng nhiÒu thÝ nghiÖm, quan s¸t. Tuy nhiªn, ph−¬ng ph¸p nµy còng cã thÓ kh«ng cho kÕt qu¶
®¸ng tin cËy, v× nhiÒu khi kh«ng ph¶i lµ toµn bé hiÖn t−îng A, mµ chØ cã phÇn nµo cña nã lµ nguyªn nh©n g©y ra hÖ qu¶ “a”.
b) Ph−¬ng ph¸p kh¸c biÖt duy nhÊt. C¸c hiÖn t−îng ®· gièng nhau trong nhiÒu quan hÖ vÉn cã thÓ kh¸c nhau ë chç nµo ®ã, mµ sù cã hay kh«ng nh÷ng hÖ qu¶ nµy hay kh¸c rÊt cã thÓ g¾n víi sù kh¸c nhau Êy. C«ng thøc:
ABC. . . cã a BC. . . kh«ng cã a
---- ◊ A lµ nguyªn nh©n cña a.
Ph−¬ng ph¸p nµy cã hiÖu lùc h¬n c¶ ph−¬ng ph¸p ®ång nhÊt, v× ë ®©y ng−êi ta ®· kh«ng chØ cã quan s¸t, mµ cßn tiÕn hµnh thÝ nghiÖm cho kh¶ n¨ng t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn chuyªn biÖt, kh«ng cßn qu¸ cÇn ph¶i quan s¸t rÊt nhiÒu c¸c tr−êng hîp n÷a, kh«ng cÇn ph¶i tÝnh ®Õn yÕu tè nhiÒu nguyªn nh©n n÷a...
Nh−ng ngay c¶ ph−¬ng ph¸p nµy còng chØ cho kÕt luËn x¸c suÊt. Nguyªn nh©n cña a cã thÓ kh«ng ph¶i lµ b¶n th©n A, mµ ë sù kÕt hîp víi hiÖn t−îng B n÷a.
c) Ph−¬ng ph¸p biÕn ®æi kÌm theo. Tªn gäi cña ph−¬ng ph¸p nãi lªn néi dung cña nã: khi lµm thay ®æi mét bèi c¶nh, ng−êi ta quan s¸t xem cã nh÷ng thay ®æi nµo ®i kÌm víi nã. S¬ ®å cña ph−¬ng ph¸p nµy nh− sau:
A1BC. . . cã a1 A2BC. . . cã a2 A3BC. . . cã a3
---- ◊ A lµ nguyªn nh©n cña a
Ph−¬ng ph¸p nµy còng ®−îc sö dông rÊt réng r·i trong nhËn thøc. Tuy nhiªn, kÕt luËn theo ph−¬ng ph¸p nµy còng chØ lµ x¸c suÊt.
d) Ph−¬ng ph¸p phÇn d−. S¬ ®å cña ph−¬ng ph¸p nµy nh− sau:
ABC. . . cã abc BC. . . cã bc
---- ◊ A lµ nguyªn nh©n cña a
VÒ hiÖu lùc chøng minh ph−¬ng ph¸p phÇn d− cã thÓ ®−îc quy vÒ ph−¬ng ph¸p biÕn ®æi duy nhÊt, nh−ng còng nh− mäi ph−¬ng ph¸p kh¸c nã còng chØ cho kÕt luËn x¸c suÊt. V× A cã thÓ lµ nguyªn nh©n duy nhÊt cña a, mét phÇn cña nguyªn nh©n, hoÆc ng−îc l¹i, cã chøa nguyªn nh©n trong m×nh, chø ch−a lµ nguyªn nh©n trùc tiÕp.
Trong c¸c nghiªn cøu thùc nghiÖm nh÷ng ph−¬ng ph¸p nªu trªn cã thÓ
®−îc dïng riªng, hoÆc kÕt hîp víi nhau. Nh−ng ngay c¶ sù kÕt hîp cña chóng còng chØ gia t¨ng thªm kh¶ n¨ng nhËn thøc, chø ch−a ®¶m b¶o tuyÖt ®èi tÝnh chÝnh x¸c cña kÕt luËn.
5.4. C¸c quy t¾c vµ lçi trong suy luËn quy n¹p
a) NhÇm lÉn kÐo theo nh©n qu¶ víi sù kÕ tiÕp theo thêi gian cña c¸c hiÖn t−îng. §«i khi ng−êi ta cho r»ng, “Sau c¸i ®ã, cã nghÜa lµ do c¸i ®ã”, lµm cho mèi liªn hÖ nh©n qu¶ bÞ ®ång nhÊt mét c¸ch phi lý víi tÝnh kÕ tiÕp gi¶n ®¬n cña chóng vÒ thêi gian.
b) Kh¸i qu¸t véi vµng. Lçi nµy th−êng x¶y ra khi, míi chØ trªn c¬ së cña mét sè c¸c sù kiÖn, nhiÒu khi lµ ngÉu nhiªn, ng−êi ta ®· véi kh¸i qu¸t thµnh kÕt luËn chung. §Ó tr¸nh sai lÇm nµy, tr−íc khi kh¸i qu¸t cÇn ph¶i xÐt cµng nhiÒu tr−êng hîp cµng tèt, ë nhiÒu bèi c¶nh kh¸c nhau cµng hay, xÐt xem hÖ qu¶ gi¶
®Þnh ®iÓn h×nh ®Õn møc nµo.