CÊu tróc ©m vÞ häc

CÊu tróc ©m vÞ häc

Vâ §¹i Quang^(*)

(*) TS., Phßng Qu¶n lý Nghiªn cøu Khoa häc, Tr­êng §¹i häc Ngo¹i ng÷, §¹i häc Quèc gia Hµ Néi.

1. Mét sè vÊn ®Ò trong ph©n tÝch ©m vÞ häc

1.1 . Kh¸i niÖm “©m vÞ” (phoneme) vµ “biÕn thÓ ©m vÞ” (allophone) H·y xem xÐt c¸c ©m /t/, /p/, /k/ trong c¸c nhãm tõ tiÕng Anh sau:

a. tea [t^h i:] steam [sti:m] sit [sit ^┐] b. pea [p^h i:] spin [spin] sip [sip ^┐] c. key [k^hi:] skin [skin] sick [sik ^┐]

Trong ba nhãm tõ nµy cã ba nhãm ©m /t/, /p/ vµ /k/. ViÖc ng­êi b¶n ng÷ tiÕng Anh kh«ng cho r»ng c¸c ©m trong tõng nhãm tõ trªn lµ kh¸c nhau, ë gãc ®é nghiªn cøu, cã thÓ dÉn ®Õn gi¶ ®Þnh r»ng gi÷a c¸c ©m trong tõng nhãm cã sù ®ång nhÊt vÒ mét ph­¬ng diÖn nµo ®ã.

Theo truyÒn thèng, sù ph©n nhãm c¸c ©m theo ®Æc tÝnh võa thèng nhÊt võa kh¸c biÖt nh­

trªn th­êng ®­îc xem xÐt ë hai cÊp ®é biÓu hiÖn: (i) cÊp ®é c¸c ®Æc tÝnh vËt lý cô thÓ, hiÖn thùc ho¸ vµ (ii) cÊp ®é trõu t­îng, kh¸i qu¸t ho¸. ë cÊp ®é vËt lý cô thÓ, c¸c thµnh viªn trong tõng nhãm ©m trªn kh¸c nhau vÒ ®Æc tÝnh ©m häc (®Æc tÝnh ng÷ ©m). ë cÊp ®é trõu t­îng kh¸i qu¸t ho¸, viÖc ph©n nhãm nh­ trªn ph¶n ¸nh c¶m thøc cña ng­êi b¶n ng÷ cho r»ng c¸c ©m trong cïng nhãm lµ gièng nhau (vÒ mét ph­¬ng diÖn nµo ®ã). Khi nh×n nhËn vÊn ®Ò nh­ vËy cã thÓ thÊy r»ng, trong tiÕng Anh, ©m “t” ®­îc ph¸t ©m kh¸c nhau tïy thuéc vµo chu c¶nh ng÷ ©m trong ®ã nã xuÊt hiÖn. Khi xuÊt hiÖn ë ®Çu ©m tiÕt, ©m nµy

®­îc ph¸t ©m bËt h¬i (aspirated): [t^h]. NÕu nã xuÊt hiÖn víi t­ c¸ch lµ bé phËn cÊu thµnh cña mét chïm phô ©m (consonant cluster) vµ ®øng ngay sau mét ©m x¸t th× ®­îc ph¸t ©m kh«ng bËt h¬i (unaspirated): [t]. Khi ®øng cuèi tõ, ©m “t” cã thÓ ®­îc ph¸t ©m nh­ mét ©m t¾c thanh hÇu (glottal stop) [?] hoÆc mét ©m mµ luång h¬i kh«ng ®­îc gi¶i phãng (unreleased), hay nãi c¸ch kh¸c lµ luång h¬i tho¸t ra kh«ng t¹o ®­îc mét ©m cã thÓ nhËn biÕt ®­îc b»ng thÝnh gi¸c (unaudible release) [t ^┐]. T­¬ng tù, “p” trong tiÕng Anh ®­îc hiÖn thùc ho¸ b»ng c¸c ©m [p^h], [p], [?]; ©m “k” cña tiÕng Anh tån t¹i ë mét trong nh÷ng h×nh th¸i sau: [k^h], [k], [?].

Theo th«ng lÖ trong nghiªn cøu vµ häc tËp ng«n ng÷, ®Ó ph©n biÖt râ c¸c cÊp ®é ®ang xem xÐt, c¸c ©m ë cÊp ®é cô thÓ ®­îc ®Æt trong ngoÆc vu«ng [ ] vµ c¸c ©m ë cÊp ®é trõu t­îng ®­îc ®Æt gi÷a hai g¹ch xiªn / /.

TiÕp cËn ©m thanh cña ng«n ng÷ theo ph­¬ng h­íng nµy cho phÐp ph©n biÖt c¸c ©m thùc sù ®­îc ph¸t ra trong diÔn ng«n vµ c¸c ©m n»m trong hÖ thèng trõu t­îng, cã tæ chøc cña ng«n ng÷. C¸c ®¬n vÞ trõu t­îng ®­îc coi lµ c¸c ©m vÞ. C¸c yÕu tè ®­îc ph¸t ©m, xuÊt

hiÖn trªn bÒ mÆt (trong diÔn ng«n) hay nãi c¸ch kh¸c lµ c¸c ©m ®o¹n hiÖn thùc ho¸ c¸c ©m vÞ trong tõng chu c¶nh ng÷ ©m cô thÓ ®­îc gäi lµ c¸c biÕn thÓ ©m vÞ. Ng­êi nghiªn cøu cÇn cã sù khu biÖt h×nh th¸i biÓu hiÖn ë cÊu tróc s©u vµ c¸c ©m thùc sù xuÊt hiÖn trªn bÒ næi cña ng«n ng÷. Sù ph©n biÖt nµy cho phÐp x¸c lËp mét sè l­îng h÷u h¹n c¸c ©m vÞ cña mét ng«n ng÷ vµ ®Æt chóng trong mèi liªn hÖ víi sè l­îng rÊt lín c¸c ©m ®o¹n thùc h÷u xuÊt hiÖn trong giao tiÕp. C¸c nhµ nghiªn cøu th­êng quan t©m ®Õn c¸c m« h×nh hay nãi c¸ch kh¸c lµ c¸c mèi liªn hÖ cã hÖ thèng, cã tæ chøc cña ©m thanh lêi nãi trong ng«n ng÷ tù nhiªn. NÕu kh«ng cã sù khu biÖt gi÷a ©m vÞ vµ biÕn thÓ ©m vÞ th× kh«ng thÓ x¸c lËp ®­îc c¸c m« h×nh ph©n bè ©m thanh lêi nãi mét c¸ch khoa häc vµ h÷u dông tõ v« vµn c¸c ©m ®o¹n víi c¸c ®Æc tÝnh vËt lý kh¸c nhau trong diÔn ng«n.

1.2. C¸c thñ ph¸p x¸c lËp ©m vÞ vµ biÕn thÓ ©m vÞ

1.2.1. CÆp tèi thiÓu (minimal pair)

Sù ph©n biÖt gi÷a ©m vÞ vµ biÕn thÓ ©m vÞ lµ cÇn thiÕt trong qu¸ tr×nh tiÕp cËn hÖ thèng

©m thanh cña mét ng«n ng÷ cô thÓ. V× vËy, vÊn ®Ò ®Æt ra lµ lµm thÕ nµo ®Ó nhËn diÖn ®­îc c¸c ©m vÞ vµ sau ®ã ®Æt chóng trong mèi liªn hÖ víi c¸c biÕn thÓ ©m vÞ. Trong nghiªn cøu vÒ

©m vÞ, c¸c ©m vÞ th­êng ®­îc x¸c lËp dùa vµo sù ®èi lËp gi÷a c¸c ©m tè. Nh÷ng ®èi lËp nh­

vËy cã thÓ dÔ dµng ®­îc ph¸t hiÖn nhê vµo “c¸c cÆp tèi thiÓu”.

CÆp tèi thiÓu lµ cÆp tõ chØ kh¸c nhau ë mét ©m nµo ®ã. Nh÷ng tõ nµy lµ nh÷ng ®¬n vÞ tõ vùng kh¸c nhau. NghÜa cña nh÷ng ®¬n vÞ tõ vùng nµy cã thÓ ®ång nhÊt hoÆc kh«ng

®ång nhÊt. Ch¼ng h¹n, trong tiÕng Anh Mü, “car” vµ “automobile” lµ hai ®¬n vÞ tõ vùng mÆc dï chóng cã chung nghÜa biÓu vËt (denotation). NÕu so s¸nh tõ “bat” vµ “mat” cã thÓ thÊy r»ng hai tõ nµy lµ hai ®¬n vÞ tõ vùng cã nghÜa kh¸c nhau. Chóng chØ kh¸c nhau ë ©m ®Çu:

[b] n»m trong thÕ ®èi lËp víi [m]. §©y lµ biÕn thÓ ©m vÞ cña hai ©m vÞ kh¸c nhau. NÕu so s¸nh hai tõ nµy víi tõ “fat” th× ta l¹i cã thÓ thÊy r»ng ©m [f] cña tõ “fat” ®èi lËp víi [b] vµ [m] cña “bat”, “mat”. Nh­ vËy [b], [m] vµ [f] lµ nh÷ng biÕn thÓ ©m vÞ cña nh÷ng ©m vÞ kh¸c nhau trong tiÕng Anh:

/ b /, / p /, / f /.

1.2.2. Ph©n bè ®èi lËp (contrastive distribution)

C¸c cÆp tèi thiÓu tån t¹i trong thÕ ph©n bè ®èi lËp. Sù ®èi lËp gi÷a c¸c ©m ®Çu trong c¸c tõ “bat”, “mat” vµ “fat” ®­îc nhËn diÖn nhê vµo thñ ph¸p giao ho¸n (commutation test). Cã nghÜa lµ, viÖc thay mét ©m nµy b»ng mét ©m kh¸c sÏ ®em l¹i mét ®¬n vÞ tõ vùng kh¸c. Thñ ph¸p ph©n bè ®èi lËp cã thÓ ®­îc ¸p dông ®Ó t×m ra sù ®èi lËp ë mäi vÞ trÝ trong

®¬n vÞ tõ vùng: ®Çu tõ, gi÷a tõ vµ cuèi tõ. Sau ®©y lµ mét cÆp tèi thiÓu cã sù ®èi lËp vÒ ©m ë cuèi tõ:

[n] [m]

lane [lei _ ] lame [lei _ ]

CÊu tróc ng÷ ©m cña hai tõ nµy hoµn toµn gièng nhau. Chóng chØ kh¸c nhau ë hai ©m [n] vµ [m].

1.2.3. CÆp cËn tèi thiÓu (near minimal pair)

Trong ng«n ng÷, kh«ng ph¶i lóc nµo còng tån t¹i nh÷ng cÆp tèi thiÓu ®Ó cã thÓ ph©n lËp mét cÆp ©m cô thÓ nµo ®ã. Trong tr­êng hîp nµy, ng­êi nghiªn cøu ph¶i dùa vµo chu c¶nh ng÷ ©m trùc tiÕp (immediate phonetic environment) ®Ó nhËn diÖn sù ®èi lËp. Chu c¶nh ng÷

©m trùc tiÕp nµy ®­îc mét sè nhµ nghiªn cøu gäi lµ “cÆp cËn tèi thiÓu”. VÝ dô: [ʃ] vµ [ʒ] ®­îc x¸c ®Þnh lµ n»m trong thÕ ®èi lËp ë chu c¶nh ng÷ ©m trùc tiÕp ®ång nhÊt sau:

[ʃ] [ʒ]

mision ^¹ i _  vision ^¹ i _ 

Hai tõ trªn kh¸c nhau ë hai ©m: [m]  [v], [ʃ]  [ʒ]. Hai ©m ®ang ®­îc ®em ra so s¸nh ([ʃ] vµ [ʒ]) xuÊt hiÖn trong chu c¶nh ng÷ ©m trùc tiÕp ®ång nhÊt.

1.2.4. Ph©n bè bæ sung (complementary distribution)

Ph©n bè bæ sung lµ kiÓu lo¹i ph©n bè trong ®ã hai ©m kh«ng bao giê xuÊt hiÖn trong cïng mét chu c¶nh ng÷ ©m. Ch¼ng h¹n, trong tiÕng Anh, ©m [p^h] chØ xuÊt hiÖn ë phÇn khëi

®Çu (onset) trong ©m tiÕt cã träng ©m. Trong khi ®ã, [p^┐] chØ lu«n xuÊt hiÖn ë vÞ trÝ cuèi tõ.

Hai ©m nµy lµ biÕn thÓ cña cïng mét ©m vÞ. Nh­ vËy, cã thÓ nãi r»ng, c¸c biÕn thÓ ©m vÞ lµ nh÷ng ©m mµ chu c¶nh ng÷ ©m cña chóng cã thÓ dù ®o¸n ®­îc khi ng­êi nghiªn cøu biÕt

®­îc ®ã lµ biÕn thÓ cña ©m vÞ nµo trong hÖ thèng. VÝ dô, trong chu c¶nh ng÷ ©m sau, nÕu kh«ng biÕt chñ thÓ ph¸t ng«n sö dông tõ nµo cña tiÕng Anh th× kh«ng thÓ ®o¸n ®­îc ©m tè

®Çu ©m tiÕt:

[ _ i:]

NÕu ®­îc biÕt r»ng ®©y lµ vÞ trÝ cña mét ©m “k” th× tri thøc vÒ ©m vÞ häc tiÕng Anh sÏ cho ta biÕt r»ng chç trèng trªn lµ vÞ trÝ cña ©m [k^h].

1.2.5. BiÕn thÓ tù do (free variation)

BiÕn thÓ tù do lµ hiÖn t­îng mµ nh÷ng ©m kh¸c nhau cã thÓ thay thÕ nhau ë cïng mét vÞ trÝ. Ch¼ng h¹n, /t/ cã thÓ xuÊt hiÖn ë h×nh thøc [t], [t ^┐] hoÆc [?] trong tõ “hat”. §©y lµ nh÷ng h×nh thøc ng÷ ©m trong cïng mét ®¬n vÞ tõ vùng vµ do vËy kh«ng cã cÆp tèi thiÓu, kh«ng n»m trong thÕ ph©n bè ®èi lËp. V× lÝ do nµy mµ chóng ®­îc coi lµ c¸c biÕn thÓ cña ©m vÞ /t/ trong tiÕng Anh.

1.2.6. ­u ®iÓm vµ h¹n chÕ cña viÖc sö dông thñ ph¸p giao ho¸n

ViÖc sö dông thñ ph¸p giao ho¸n ®Ó ph¸t hiÖn c¸c vÞ trÝ trong ®ã c¸c ©m tè n»m trong thÕ ph©n bè ®èi lËp hoÆc ph©n bè bæ sung gióp ng­êi nghiªn cøu nh×n nhËn ®­îc sù tæ chøc theo hÖ thèng cña c¸c ©m vÞ. Nh÷ng ®iÒu ®· tr×nh bµy ë phÇn trªn cho thÊy: Khi hai ©m tè ë trong thÕ ph©n bè ®èi lËp th× chóng lµ biÕn thÓ cña nh÷ng ©m vÞ kh¸c nhau. Khi chóng ë trong thÕ ph©n bè bæ sung hoÆc biÕn thÓ tù do th× chóng lµ nh÷ng biÕn thÓ cña cïng mét ©m vÞ. Cã thÓ nãi, ®ã lµ ­u ®iÓm cña thñ ph¸p giao ho¸n. Tuy nhiªn, s¶n phÈm mµ thñ ph¸p nµy mang l¹i kh«ng ph¶i lóc nµo còng ph¶n ¸nh mét c¸ch chÝnh x¸c quy luËt ©m vÞ häc cña ng«n ng÷. Ch¼ng h¹n, nguyªn ©m ®Çu trong tõ tiÕng Anh “economy” cã thÓ lµ [i:] hoÆc [e].

§iÒu nµy cã nghÜa lµ [i:] vµ [e] lµ biÕn thÓ tù do trong tõ nµy. ViÖc ¸p dông thñ ph¸p giao ho¸n trong tr­êng hîp nµy sÏ cho kÕt qu¶ r»ng ®©y lµ hai biÕn thÓ cña cïng mét ©m vÞ.

Nh­ng, viÖc nghiªn cøu hai ©m nµy trong nhiÒu chu c¶nh ng÷ ©m kh¸c dÉn ®Õn kÕt luËn r»ng [i:] vµ [e] th­êng n»m trong thÕ ph©n bè ®èi lËp vµ v× vËy chóng lµ nh÷ng ©m vÞ kh¸c nhau. H¹n chÕ nµy cña thñ ph¸p giao ho¸n cã thÓ ®­îc kh¾c phôc b»ng viÖc kÕt hîp thñ ph¸p nµy víi c¸c kh¸i niÖm kh¸c liªn quan ®Õn sù nhËn biÕt c¸c ®Æc tÝnh ng÷ ©m nh­ sù t­¬ng ®ång ng÷ ©m (phonetic similarity), sù t­¬ng hîp vÒ m« h×nh kÕt hîp ©m ®o¹n (pattern congruity), xu h­íng biÕn ®æi ©m thanh cña qu¸ tr×nh t¹o sinh tõ ©m vÞ sang biÕn thÓ (process naturalness).

1.3. Nh÷ng vÊn ®Ò cña viÖc lùa chän h×nh th¸i ©m vÞ häc

1.3.1. VÊn ®Ò ®Þnh danh ©m vÞ b»ng ký tù

Trong phÇn trªn, [p^h], [p], [p^┐] ®­îc coi lµ c¸c h×nh th¸i ng÷ ©m cña ©m “p”. VÊn ®Ò cÇn

®­îc gi¶i thÝch lµ t¹i sao l¹i chän ký tù “p” cho ©m vÞ nµy mµ l¹i kh«ng chän c¸c ký tù kh¸c? Cã mét sè lÝ do ®Ó lùa chän: (i) ViÖc sö dông /p/ cho thÊy r»ng c¸c biÕn thÓ g¾n bã víi

©m vÞ nµy ®Òu cã chung nh÷ng ®Æc tÝnh ©m häc nhÊt ®Þnh nh­ [voice], [continuant], [anterior], [coronal],... Cã nghÜa lµ, chóng gièng nhau vÒ ng÷ ©m vµ ®ång thêi, còng ë ph­¬ng diÖn c¸c ®Æc tÝnh ng÷ ©m, chóng kh¸c víi c¸c ©m kh¸c kh«ng cïng nhãm; (ii) Sù lùa chän ký tù biÓu thÞ ©m vÞ th­êng theo xu h­íng: KÝ tù ®­îc lùa chän ®Ó biÓu hiÖn thùc thÓ trõu t­îng “©m vÞ” cã thÓ cung cÊp th«ng tin vÒ b¶n chÊt cña c¸c thùc thÓ vËt lý “biÕn thÓ

©m vÞ”. Do vËy, h×nh th¸i trõu t­îng cÇn ®­îc biÓu hiÖn b»ng mét ký tù gièng víi kÝ tù biÓu thÞ mét trong c¸c h×nh th¸i ng÷ ©m hiÖn thùc ho¸ h×nh th¸i trõu t­îng ®ã trong diÔn ng«n.

VÊn ®Ò sÏ ®¬n gi¶n nÕu mét ©m vÞ chØ ®­îc hiÖn thùc ho¸ b»ng mét h×nh th¸i ng÷ ©m trªn bÒ næi diÔn ng«n. Trong tr­êng hîp mét ©m vÞ ®­îc hiÖn thùc ho¸ b»ng nhiÒu h×nh th¸i ng÷

©m (biÕn thÓ ©m vÞ) th× tõng biÕn thÓ sÏ ®­îc kÌm thªm mét dÊu phô (diacritic) ®Ó ph©n biÖt c¸c biÕn thÓ ©m vÞ trong cïng nhãm.

1.3.2. Sù t­¬ng ®ång ng÷ ©m (phonetic similarity)

Trong qu¸ tr×nh x¸c lËp ©m vÞ vµ c¸c biÕn thÓ ©m vÞ, nÕu thñ ph¸p giao ho¸n ch­a ®em l¹i kÕt qu¶ ®¸ng tin cËy, th× ngoµi thñ ph¸p giao ho¸n, ph¶i dùa vµo sù t­¬ng ®ång ng÷ ©m

®Ó lµm s¸ng râ vÊn ®Ò. Ch¼ng h¹n, nÕu chØ dùa vµo kiÓu lo¹i ph©n bè th× cã thÓ gi¶ ®Þnh r»ng [h] vµ [] n»m trong thÕ ph©n bè bæ sung v× [h] lu«n xuÊt hiÖn ë vÞ trÝ ®Çu tõ vµ [] chØ xuÊt hiÖn cuèi tõ, vµ do vËy, cã thÓ cho r»ng ®©y lµ hai biÕn thÓ cña cïng mét ©m vÞ. Nh­ng, c¸ch nh×n nhËn nh­ vËy kh«ng ph¶n ¸nh ®óng thùc tÕ cña tiÕng Anh. Hai ©m nµy kh«ng ph¶i lµ biÕn thÓ cña cïng mét ©m vÞ. Gi÷a chóng kh«ng cã sù t­¬ng ®ång ng÷ ©m. Hai ©m nµy cã nh÷ng ®Æc tÝnh ng÷ ©m kh¸c nhau: [] lµ ©m cã ®Æc tÝnh [nasal], [sonorant], [non- continuant] trong khi ®ã ®Æc tÝnh cña [h] lµ [non-nasal], [obstruent], [continuant]. Hai ©m nµy chØ cã chung mét ®Æc tÝnh ng÷ ©m lµ: c¶ hai ©m ®Òu lµ phô ©m. ë ®Æc ®iÓm nµy, chóng còng gièng víi nhiÒu phô ©m kh¸c. V× lÝ do nµy, ®Æc tÝnh [consonant] kh«ng ph¶i lµ nÐt khu biÖt gi÷a hai ©m. Kh«ng cã ®Æc tÝnh ng÷ ©m chung nµo kh¸c gi÷a hai ©m [h] vµ [] ®Ó cã thÓ xÕp chóng vµo mét líp h¹ng riªng. Nãi c¸ch kh¸c, kh«ng cã mét thùc thÓ trõu t­îng nµo mµ tõ ®ã cã thÓ ph¸i sinh hai ©m nµy. Trong tr­êng hîp ng­êi nghiªn cøu ®­a ra mét kÝ tù bÊt kú

®Ó biÓu thÞ mét ©m vÞ gi¶ ®Þnh nµo ®ã th× gi÷a ©m vÞ gi¶ ®Þnh nµy vµ hai ©m [h], [] còng kh«ng cã mèi quan hÖ gièng nh­ quan hÖ gi÷a ©m vÞ /p/ vµ c¸c biÕn thÓ cña nã ([p^h], [p], [p ^┐]).

1.3.3. Xu h­íng biÕn ®æi ng÷ ©m trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi gi÷a ©m vÞ vµ biÕn thÓ ©m vÞ

Ngoµi sù t­¬ng ®ång ng÷ ©m, mét yÕu tè n÷a cÇn ®­îc xem xÐt trong qu¸ tr×nh x¸c lËp

©m vÞ lµ b¶n chÊt cña qu¸ tr×nh kÕt nèi gi÷a ©m vÞ vµ c¸c biÕn thÓ cña chóng. H·y xem xÐt cø liÖu ng÷ ©m sau:

Pass [pæs] pass you [pæSju:]

This [δis] this year [δiSj]

[s] vµ [S] trong cø liÖu trªn cã liªn hÖ víi nhau. “pass” trong “pass you” vµ trong c¸c h×nh thøc kh¸c trong hÖ h×nh ng÷ ph¸p cña tõ “pass” (pass, passes. passed, passing) lµ mét

®¬n vÞ tõ vùng. VÊn ®Ò ®Æt ra lóc nµy lµ: Mèi quan hÖ gi÷a [s] vµ [S] cÇn ®­îc t­êng minh ho¸ nh­ thÕ nµo? YÕu tè nµo cÇn ®­îc coi lµ yÕu tè ë cÊp ®é s©u, cÊp ®é trõu t­îng vµ yÕu tè nµo lµ yÕu tè cña cÊp ®é cô thÓ, cÊp ®é hiÖn thùc ho¸? VÒ mÆt l«gÝc, c¶ hai yÕu tè nµy ®Òu cã thÓ lµ h×nh thøc biÓu hiÖn ë c¶ hai cÊp ®é biÓu hiÖn. VÒ mÆt ng«n ng÷ häc, cã hai lÝ do ®Ó ph¸i sinh [S] tõ [s]. Tr­íc hÕt, h·y xem xÐt chu c¶nh ng÷ ©m trùc tiÕp cña hai ©m nµy:

[s] xuÊt hiÖn trong chu c¶nh ng÷ ©m:

æ _ # trong h×nh thøc “pass”

æ _ t trong “passed”

æ _ I trong “passing”

æ _ trong “passes”

[S] xuÊt hiÖn trong chu c¶nh ng÷ ©m: æ _ j

Quan s¸t trªn cho thÊy, sè l­îng chu c¶nh ng÷ ©m trong ®ã [s] xuÊt hiÖn nhiÒu h¬n sè l­îng chu c¶nh cña [S]. Do vËy, sÏ thÝch hîp h¬n nÕu coi /s/ lµ h×nh thøc biÓu hiÖn ë cÊp ®é trõu t­îng. NhËn xÐt nµy ®­îc cñng cè thªm bëi lÝ do cã søc thuyÕt phôc thø hai lµ xu h­íng biÕn ®æi ng÷ ©m tù nhiªn (naturalness) trong ng÷ l­u. Cô thÓ h¬n, ®©y lµ hiÖn t­îng

®ång ho¸ ©m (assimilation). ¢m [j] lµ ©m ng¹c cøng mang ®Æc tÝnh [+ coronal], [- anterior];

[s] lµ ©m lîi cã ®Æc ®iÓm [+ coronal], [+ anterior] vµ ©m [S] lµ ©m ng¹c-lîi mang ®Æc ®iÓm [+

coronal], [- anterior]. Trong c¸c kÕt hîp tõ “pass you” vµ “this year”, ©m [+ anterior] ([s]) bÞ biÕn ®æi vµ xuÊt hiÖn trªn bÒ næi diÔn ng«n ë h×nh thøc [- anterior] ([S]) do nhu cÇu ®¹t ®Õn sù tiÖn lîi trong ph¸t ©m (§ång ho¸ ©m theo vÞ trÝ cÊu ©m). Do vËy, sÏ cã lÝ nÕu cho r»ng ©m [S] ®­îc ph¸i sinh tõ /s/. Tõ lËp luËn nµy cã thÓ x¸c ®Þnh r»ng /s/ lµ h×nh thøc biÓu hiÖn ë cÊp ®é trõu t­îng.

1.3.4. Sù t­¬ng hîp vÒ m« h×nh kÕt hîp ©m ®o¹n (pattern congruity)

Sù t­¬ng hîp nµy chÝnh lµ tæ chøc cã hÖ thèng cña bé ©m vÞ vµ sù ph©n bè cña chóng trong ng÷ l­u. Quan s¸t ba kiÓu lo¹i kÕt hîp ©m vÞ sau:

(i) / -ft, -pt, -kst, -sp / trong c¸c tõ “draft”, “prompt”, “text”, “wasp”

(ii) / -bd, -dz, -zd, -vz / trong c¸c tõ “robbed”, “adze”, “phazed”, “leaves”

(iii) / -fd, -bt, -ds, -pz / (KiÓu kÕt hîp ©m nµy kh«ng tån t¹i trong tiÕng Anh).

Sù kh¸i qu¸t ho¸ ®­îc thÓ hiÖn trong m« h×nh kÕt hîp ©m vÞ trªn ®©y lµ: ë cÊp ®é ©m vÞ häc, cã sù t­¬ng hîp vÒ tiÕng thanh (uniform voicing) gi÷a c¸c ©m vÞ trong c¸c chïm phô ©m ån (obstruent clusters) trong tiÕng Anh. TÊt c¶ c¸c thµnh viªn cña chïm phô ©m hoÆc mang

®Æc tÝnh [+ voice] hoÆc [- voice]. C¸c kiÓu kÕt hîp pha trén nh­ [+ voice] [- voice] hoÆc [- voice] [+ voice] kh«ng tån t¹i trong tiÕng Anh. Tuy nhiªn, trªn bÒ næi cña diÔn ng«n, cã thÓ cã sù v« thanh ho¸ (devoicing) ©m ®o¹n thø hai trong chïm phô ©m cuèi tõ. Nh­ vËy, trong qu¸ tr×nh x¸c lËp ©m vÞ, sù t­¬ng hîp gi÷a c¸c ©m ®o¹n vÒ mét ®Æc tÝnh ng÷ ©m nµo ®ã còng lµ mét yÕu tè cÇn ®­îc sö dông trong tr­êng hîp cÇn thiÕt. Ch¼ng h¹n, nÕu cho ta ©m [s] th× cã thÓ kh¼ng ®Þnh: Khi [s] lµ thµnh viªn cña mét chïm phô ©m (consonant cluster) th×

phô ©m ®øng sau nã ph¶i lµ mét phô ©m v« thanh ®Ó t­¬ng hîp víi tÝnh chÊt v« thanh cña [s].

1.4. Tãm t¾t

C¨n cø vµo ho¹t ®éng cña c¸c ©m thanh lêi nãi trªn bÒ næi cña diÔn ng«n cã thÓ chia ©m thanh cña ng«n ng÷ thµnh nhiÒu nhãm. C¸c ©m trong tõng nhãm mang hai ®Æc ®iÓm:

Chóng cã sù kh¸c biÖt t­¬ng ®èi vÒ c¸c ®Æc tÝnh ©m häc nh­ng ®ång thêi l¹i ®ång nhÊt vÒ chøc n¨ng trong hÖ thèng ©m vÞ. Thùc thÓ trõu t­îng, s¶n phÈm cña sù kh¸i qu¸t ho¸ ®­îc gäi lµ ©m vÞ. BiÕn thÓ ©m vÞ lµ h×nh th¸i hiÖn thùc trong diÔn ng«n cña ©m vÞ víi c¸c ®Æc tÝnh vËt lý cô thÓ. Mèi liªn hÖ gi÷a hai cÊp ®é biÓu hiÖn cña ng÷ ©m ®­îc tr×nh bµy trong bé quy t¾c chØ râ sù ph©n bè cña c¸c biÕn thÓ ©m vÞ ë c¸c chu c¶nh ng÷ ©m kh¸c nhau.

Khi nghiªn cøu mét ng«n ng÷ cô thÓ, mét trong nh÷ng c«ng viÖc ng­êi nghiªn cøu ph¶i tiÕn hµnh lµ x¸c lËp c¸c ©m vÞ vµ biÕn thÓ ©m vÞ. §Ó lµm ®­îc viÖc ®ã, ng­êi nghiªn cøu ph¶i ¸p dông mét sè thñ ph¸p nhÊt ®Þnh ®èi víi cø liÖu ng÷ ©m (phonetic data) nh­ thñ ph¸p giao ho¸n, nhËn biÕt vÒ sù tån t¹i hay kh«ng tån t¹i cña ®Æc tÝnh t­¬ng ®ång ng÷ ©m, xu h­íng biÕn ®æi ng÷ ©m vµ sù t­¬ng hîp vÒ m« h×nh kÕt hîp ©m ®o¹n. Nh÷ng thñ ph¸p nµy cho phÐp ng­êi nghiªn cøu ®­a ra ®­îc danh s¸ch c¸c ©m vÞ dùa vµo c¸c m« h×nh ph©n bè ©m thanh (phones) trong ng«n ng÷ ®ang ®­îc nghiªn cøu.

2. C¸c lo¹i h×nh cÊu tróc ©m vÞ häc

Trong cÊu tróc ©m vÞ häc, yÕu tè ©m vÞ häc nhá nhÊt lµ ®Æc tÝnh khu biÖt l­ìng ph©n (binary distinctive feature). Nh÷ng tËp hîp hçn nhËp c¸c ®Æc tÝnh khu biÖt nh­ vËy (mçi

®Æc tÝnh ®­îc g¸n cho mét gi¸ trÞ “+” hoÆc “-”) sÏ gióp m« t¶ tÝnh chÊt cña c¸c ©m ®o¹n (segment / phoneme). H·y quan s¸t c¸c ®Æc tÝnh khu biÖt cña ©m vÞ /p/ sau ®©y: /p/

- syll; + cons; - son; - cor; + ant; - cont;- nas; - str;

- lat; - del rel; - high; - low; - back; - round; - voice

C¸c quy t¾c ©m vÞ häc biÓu thÞ nh÷ng ®Æc tÝnh nµy ë h×nh thøc c¸c ®Æc tÝnh riªng lÎ, nhãm c¸c ®Æc tÝnh, hoÆc mét tËp hîp ®Çy ®ñ c¸c ®Æc tÝnh cña mét ©m ®o¹n. Nh÷ng yÕu tè kh¸c cã liªn quan lµ ranh giíi h×nh th¸i häc hoÆc ranh giíi có ph¸p häc chØ râ c¸c vÞ trÝ nh­

vÞ trÝ cuèi h×nh vÞ (morpheme - final) ( __ +) hoÆc vÞ trÝ ®Çu tõ (word - initial) ( # __ ). KiÓu

lo¹i biÓu hiÖn ©m vÞ häc nh­ ®· tr×nh bµy ®­îc gäi lµ biÓu hiÖn theo tuyÕn tÝnh (linear) v×

h×nh thøc biÓu hiÖn nh­ vËy chØ liªn quan ®Õn chuçi tuyÕn tÝnh cô thÓ hay nãi c¸ch kh¸c lµ tËp hîp trªn trôc có ®o¹n c¸c ranh giíi vµ c¸c ®Æc tÝnh mµ nh÷ng ®Æc tÝnh vµ ranh giíi nµy t¹o ra chu c¶nh (m«i tr­êng - environment) cho mét qu¸ tr×nh ©m vÞ häc nµo ®ã x¶y ra. §iÒu nµy cã nghÜa lµ, c¸c quy t¾c nµy chØ liªn quan ®Õn chuçi c¸c ©m ®o¹n (kÓ c¶ c¸c ranh giíi) vµ kh«ng cung cÊp thªm th«ng tin nµo kh¸c vÒ c¸c kiÓu cÊu tróc ©m vÞ häc (ch¼ng h¹n nh­

th«ng tin vÒ cÊu tróc cña ©m tiÕt). VÝ dô: Quy t¾c vÒ hiÖn t­îng v« thanh ho¸ ë vÞ trÝ cuèi tõ trong tiÕng Anh (Yorkshire English) lµ sù tr×nh bµy vÒ hiÖn t­îng nµy dùa vµo ®Æc ®iÓm tuyÕn tÝnh: NÕu mét phô ©m t¾c (Tøc lµ phô ©m cã ®Æc tÝnh [- continuant]) ®øng ë vÞ trÝ cuèi tõ th× phô ©m ®ã sÏ lµ ©m v« thanh. Quy t¾c ®­îc thÓ hiÖn nh­ sau:

[- continuant]  [- voice] / #

§Ó cã ®­îc bøc tranh toµn c¶nh vÒ c¸c lo¹i h×nh cÊu tróc ©m vÞ häc, ngoµi viÖc biÓu hiÖn

®Æc tÝnh ©m vÞ theo tuyÕn tÝnh, th× cÇn thiÕt ph¶i më réng m« h×nh biÓu hiÖn ©m vÞ häc sang mét ph¹m vi, cÊp ®é lín h¬n cÊu tróc ©m ®o¹n: ¢m tiÕt (syllable). C¸c phÇn sau ®©y sÏ lÇn l­ît tr×nh bµy vÒ sù cÇn thiÕt ph¶i lµm phong phó h¬n c¸c h×nh thøc biÓu hiÖn ©m vÞ häc, vÒ cÊu tróc néi t¹i cña ©m ®o¹n, vÒ kh¸i niÖm “®Æc tÝnh ©m vÞ häc ®éc lËp” (nh÷ng ®Æc tÝnh kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i g¾n víi mét ©m ®o¹n ®¬n lÎ) vµ vÒ tÇm quan träng cña kÕt cÊu ©m tiÕt-mét cÊu tróc ©m vÞ häc thuéc cÊp ®é cao h¬n ©m ®o¹n.

2.1. Sù cÇn thiÕt ph¶i cã nhiÒu h×nh thøc biÓu hiÖn ©m vÞ häc

Trong khi mét sè l­îng lín c¸c biÕn ®æi ©m vÞ häc cã thÓ ®­îc thÓ hiÖn mét c¸ch thÝch hîp dùa vµo trËt tù tuyÕn tÝnh th× cßn cã rÊt nhiÒu qu¸ tr×nh ©m vÞ häc phæ qu¸t kh«ng thÓ

®­îc kh¸i qu¸t ho¸ nÕu chØ dùa vµo chuçi tuyÕn tÝnh c¸c yÕu tè kÒ cËn nhau. C¸c quy t¾c dùa vµo trËt tù tuyÕn tÝnh kh«ng cã kh¶ n¨ng t­êng minh ho¸ nh÷ng qu¸ tr×nh ®ã. Nãi c¸ch kh¸c, viÖc lËp thøc c¸c qu¸ tr×nh dùa vµo trËt tù tuyÕn tÝnh cung cÊp rÊt Ýt th«ng tin vÒ b¶n chÊt cña qu¸ tr×nh ©m vÞ häc ®ang ®­îc miªu t¶.

H·y xem xÐt c¸c sè liÖu sau:

i[n ]dinburgh i[n d]erby i[m p]reston i[ k]ardiff

ë ®©y, ©m vÞ /n/ xuÊt hiÖn trong diÔn ng«n ë h×nh thøc [n] khi ®øng tr­íc mét nguyªn

©m hoÆc mét phô ©m vµnh l­ìi (coronal), ë h×nh thøc [m] khi ®øng tr­íc mét phô ©m m«i (labial), vµ ë h×nh thøc [] khi ®øng tr­íc mét phô ©m ng¹c mÒm (velar consonant). §Æc tÝnh cña c¸c biÕn ®æi ©m vÞ häc trªn ®©y cã thÓ ®­îc m« t¶ b»ng quy t¾c tuyÕn tÝnh nh­ sau:

consonantal (i) [+ nasal]  α coronal / _____ α coronal ß anterior ß anterior

Quy t¾c trªn m« t¶ ®­îc sù biÕn ®æi (lu©n phiªn) ©m vÞ häc (phonological alternation) nh­ng kh«ng cung cÊp th«ng tin vÒ qu¸ tr×nh ®ang diÔn ra. Quy t¾c nµy chØ thÓ hiÖn r»ng

hai ®Æc tÝnh bÊt kú cña mét phô ©m ®øng sau còng ®­îc biÓu hiÖn ë phô ©m mòi ®øng ngay tr­íc nã. Cã nghÜa lµ, phô ©m mòi phï hîp víi phô ©m ®øng sau nã vÒ mÆt gi¸ trÞ ( “+” hoÆc

“-”) cña c¸c ®Æc tÝnh [coronal] vµ [anterior]. Quy t¾c nµy còng cã thÓ ®­îc diÔn ®¹t mét c¸ch thuÇn tuý h×nh thøc nh­ sau:

+ consonantal

(ii) [+ nasal]  α voice / ___ α voice ß back ß back

C¸ch tr×nh bµy quy t¾c (i) cã nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh. TiÕng thanh (voicing) vµ vÞ trÝ

©m hµng sau (backness) kh«ng cã quan hÖ víi nhau. Qu¸ tr×nh ©m vÞ häc ®­îc thÓ hiÖn trong quy t¾c (ii) lµ hiÖn t­îng phæ biÕn trong c¸c ng«n ng÷. Trong quy t¾c (i) thiÕu dÊu hiÖu h×nh thøc chØ ra r»ng c¸c ®Æc tÝnh ®­îc nªu ra cïng víi c¸c biÕn sè (variables) cã quan hÖ víi nhau ë mét ph­¬ng diÖn nµo ®ã, chø kh«ng ph¶i chØ lµ mét cÆp nh÷ng ®Æc tÝnh bÊt kú nh­ ë quy t¾c (ii). §iÒu nµy cã nghÜa lµ, sù ®ång ho¸ vÒ ph­¬ng diÖn vÞ trÝ cÊu ©m xuÊt hiÖn ë ®©y ®· ®­îc h×nh thøc ho¸ trong quy t¾c. Quy t¾c (i) kh«ng cã kh¶ n¨ng lµm s¸ng râ hiÖn t­îng nµy bëi v× mèi liªn hÖ gi÷a c¸c ®Æc ®iÓm kh«ng ®­îc thÓ hiÖn trong quy t¾c. ViÖc tham gia cña hai ®Æc tÝnh trong qu¸ tr×nh biÕn ®æi cã thÓ chØ hoµn toµn ngÉu nhiªn. Kh«ng cã dÊu hiÖu nµo trong danh s¸ch c¸c ®Æc tÝnh chØ ra r»ng [anterior] vµ [coronal] cã liªn quan ®Õn nhau ë møc ®é nhiÒu h¬n so víi quan hÖ gi÷a hai ®Æc tÝnh bÊt kú kh¸c nh­ [voice] vµ [back].

Tuy nhiªn, nÕu c¸c ®Æc tÝnh ®­îc ph©n nhãm trong m« h×nh theo mét tiªu chÝ nµo ®ã, ch¼ng h¹n [anterior] vµ [coronal] thuéc vÒ mét nhãm trong khi [voice] vµ [back] thuéc vÒ nh÷ng nhãm kh¸c nhau, th× sù kh¸c biÖt gi÷a hai quy t¾c trªn trë nªn râ rµng h¬n. Hai ®Æc tÝnh [anterior] vµ [coronal] kh«ng ph¶i lµ sù kÕt hîp ngÉu nhiªn v× c¶ hai ®Æc tÝnh nµy ®Òu lµ nh÷ng ®Æc tÝnh ®­îc ph©n nhãm theo vÞ trÝ cÊu ©m. Quy t¾c (i) cã thÓ ®­îc lËp thøc l¹i mét c¸ch kh¸i qu¸t h¬n nh­ sau:

(iii) [+consonantal]

[+ nasal] α[place]/___ α [place]

Quy t¾c (ii) kh«ng thÓ ®­îc s¾p xÕp l¹i nh­ (iii) bëi v× [voice] vµ [back] kh«ng thuéc vÒ cïng mét nhãm c¸c ®Æc tÝnh.

Mét ph¹m vi kh¸c ®ßi hái sù nhËn biÕt c¸c cÊu tróc ©m vÞ häc phong phó h¬n liªn quan

®Õn c¸c yÕu tè thuéc cÊp ®é lín h¬n cÊp ®é ©m ®o¹n riªng lÎ. HÇu hÕt c¸c biÕn thÓ tiÕng Anh

®Òu cã hai ©m /l/: ©m [l] trong tõ “leaf” vµ [†] trong tõ “bull”. Tõ nh÷ng vÝ dô nµy cã thÓ gi¶

®Þnh r»ng [l] xuÊt hiÖn ë vÞ trÝ ®Çu tõ vµ [†] xuÊt hiÖn ë vÞ trÝ cuèi tõ. Tuy nhiªn, thùc tÕ kh«ng ®¬n gi¶n nh­ vËy. [l] cßn xuÊt hiÖn ë c¶ vÞ trÝ kh«ng ph¶i ë ®Çu tõ nh­ trong “yellow”

vµ “silly”. [†] xuÊt hiÖn ë c¶ vÞ trÝ kh«ng ph¶i cuèi tõ nh­ trong “film”. Nh­ vËy lµ, cïng mét gèc ©m vÞ (phonemic stem) ®¬n nhÊt /l/ cã thÓ xuÊt hiÖn lu©n phiªn nh­ lµ [l] hoÆc [†]. Cã thÓ diÔn ®¹t mét c¸ch chÝnh x¸c h¬n vÒ sù ph©n bè cña [l] vµ [†] nh­ sau: [†] xuÊt hiÖn tr­íc

mét phô ©m vµ ë vÞ trÝ cuèi tõ, cßn [l] xuÊt hiÖn ë c¸c vÞ trÝ kh¸c. Quy t¾c cã thÓ ®­îc lËp thøc nh­ sau:

/ l /  [†] / __ { C } { # }

Quy t¾c tuyÕn tÝnh nµy ch­a ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ b¶n chÊt cña hiÖn t­îng ng¹c mÒm ho¸

©m “l” (l-velarisation). Mét c¸ch tiÕp cËn kh¸c phï hîp h¬n lµ dùa vµo c¸c ©m tiÕt. Sù xuÊt hiÖn cña qu¸ tr×nh ng¹c mÒm ho¸ ©m “l” phô thuéc vµ viÖc ©m nµy cã xuÊt hiÖn trong ©m tiÕt hay kh«ng. ë vÞ trÝ khëi ®Çu (onset) ©m tiÕt, /l/ xuÊt hiÖn nh­ mét ©m kh«ng bÞ ng¹c mÒm ho¸ (non- velarised) [l]. ë vÞ trÝ cuèi ©m tiÕt, khi /l/ lµ ©m t¹o ©m tiÕt (syllabic), /l/ xuÊt hiÖn nh­ lµ ©m bÞ ng¹c hãa [†] hoÆc ©m ng¹c ho¸ t¹o ©m tiÕt [†]. VÝ dô: “little”, “bull”.

T­¬ng tù, trong hai tõ “real“ vµ “feel”, /l/ xuÊt hiÖn ë cuèi tõ vµ ®ång thêi ë cuèi ©m tiÕt d­íi h×nh thøc [†]: [.ri: . †.] vµ [.fi: . †.] (C¸c dÊu chÊm ®Ëm trong phiªn ©m biÓu thÞ ranh giíi c¸c ©m tiÕt). Trong “reality” vµ “feeling”, /l/ xuÊt hiÖn ë ®Çu ©m tiÕt vµ kh«ng bÞ ng¹c ho¸: [.ri:.æ.li.ti.]; [.fi:.li.]. Dùa vµo quan s¸t trªn, cã thÓ lËp thøc hiÖn t­îng ng¹c mÒm ho¸

(velarisation) nh­ sau:

/l/  [†] / __ (C).

Quy t¾c nµy cho phÐp thÓ hiÖn sù kh¸i qu¸t hãa r»ng ©m vÞ /l/ xuÊt hiÖn trªn bÒ næi cña diÔn ng«n víi h×nh th¸i [†] ë vÞ trÝ cuèi ©m tiÕt (coda).

Nh÷ng ®iÒu tr×nh bµy trªn ®©y cho thÊy r»ng, viÖc tiÕp cËn cÊu tróc ©m vÞ häc thuÇn tuý dùa vµo ®Æc ®iÓm tuyÕn tÝnh lµ ch­a ®ñ. §­êng h­íng nµy cÇn ®­îc kÕt hîp víi quan ®iÓm

©m vÞ häc “phi tuyÕn tÝnh” (non-linear view of phonology) ®· ®­îc chÊp nhËn trong ©m vÞ häc hiÖn ®¹Þ nh­ mét xu h­íng tÊt yÕu trong qu¸ tr×nh nhËn thøc lÝ tÝnh c¸c lo¹i h×nh cÊu tróc ©m vÞ häc.

2.2. CÊu tróc néi t¹i cña ©m ®o¹n

HÇu hÕt c¸c m« h×nh ©m vÞ häc hiÖn ®¹i nh×n nhËn cÊu tróc néi t¹i cña c¸c ©m ®o¹n nh­

mét tËp hîp phøc t¹p c¸c ®Æc tÝnh chø kh«ng ph¶i ®¬n thuÇn lµ mét danh s¸ch c¸c ®Æc tÝnh hçn ®én vµ phi cÊu tróc. B»ng quan s¸t, cã thÓ nhËn thÊy hiÖn t­îng sau: Mét sè qu¸ tr×nh

©m vÞ häc lu«n chØ t¸c ®éng ®Õn nh÷ng nhãm ®Æc tÝnh nhÊt ®Þnh mµ kh«ng t¸c ®éng ®Õn c¸c nhãm ®Æc tÝnh kh¸c. Cã nghÜa lµ, mét sè ®Æc tÝnh hoÆc nhãm ®Æc tÝnh lu«n cïng xuÊt hiÖn trong khi nh÷ng qu¸ tr×nh nh­ vËy kh«ng x¶y ra víi c¸c ®Æc tÝnh hoÆc nhãm ®Æc tÝnh kh¸c.

Thùc tÕ ®ã dÉn ®Õn ý t­ëng cho r»ng c¸c h×nh thøc biÓu hiÖn ©m vÞ häc cÇn ph¶n ¸nh ®­îc khuynh h­íng ®ã. NÕu c¸c biÓu hiÖn ©m vÞ häc trong cÊu tróc néi t¹i cña ©m ®o¹n kh«ng

®­îc cÊu tróc ho¸ th× c¸c qu¸ tr×nh ®ång xuÊt hiÖn håi quy nh­ vËy sÏ mang tÝnh vâ ®o¸n vµ ngÉu nhiªn.

Nh­ ®· tr×nh bµy ë phÇn trªn, trong tiÕng Anh vµ nhiÒu ng«n ng÷ kh¸c, ©m mòi (nasal)

“chÊp nhËn”, t­¬ng hîp vÒ ®Æc tÝnh víi ®Æc tÝnh cña ©m ®o¹n ®øng ngay sau nã. §Æc tÝnh bÞ t¸c ®éng trong quy t¾c (iii) ë trªn lµ ®Æc tÝnh vÒ vÞ trÝ cÊu ©m. Qóa tr×nh x¶y ra ë ®©y lµ qu¸

tr×nh ®ång ho¸ ©m theo vÞ trÝ cÊu ©m. H­íng ®ång ho¸ ë ®©y lµ ®ång ho¸ lïi (®ång ho¸

ng­îc- regressive assimilation) tõ ©m ån (obstruent) sang ©m mòi (nasal) trong khi tÊt c¶

c¸c ®Æc tÝnh cßn l¹i cña ©m mòi kh«ng thay ®æi. Nh÷ng quy t¾c nh­ quy t¾c (i) trªn ®©y kh«ng thÓ hiÖn ®­îc ®Æc ®iÓm nµy bëi v× c¸c ®Æc tÝnh ®­îc sö dông trong quy t¾c kh«ng cã c¸c mèi liªn hÖ ®­îc h×nh thøc ho¸. ViÖc lËp thøc l¹i theo quy t¾c (iii) dùa vµo c¸c ®Æc tÝnh vÒ vÞ trÝ cÊu ©m trªn ®©y lo¹i trõ kh¶ n¨ng c¸c ®Æc tÝnh thuéc c¸c nhãm kh¸c bÞ t¸c ®éng bëi quy t¾c nµy. Quy t¾c (i) kh«ng cã kh¶ n¨ng gi¶i thÝch c¸c cø liÖu sau:

(iv) i[nf]iladelphia i[n v]enice i[n _ˆ ]Ýrsk i[n _ˆ δ]e Hague

Trong cø liÖu trªn, ©m vÞ /n/ ®­îc hiÖn thùc ho¸ nh­ mét ©m mòi m«i-r¨ng (labio-dental nasal) [n] tr­íc [f] vµ [v], vµ nh­ mét ©m mòi bÞ r¨ng ho¸ (dentalised nasal) [n _ˆ] tr­íc []

vµ [δ]. Nh÷ng biÕn thÓ ©m vÞ nµy cÇn ®­îc lÇn l­ît ph©n biÖt víi [m] vµ [n]. C¸c ®Æc tÝnh [anterior] vµ [coronal] kh«ng ph¶i lµ tiªu chÝ ®Ó ph©n biÖt trong tr­êng hîp nµy bëi v× [m]

vµ [n] ®Òu mang ®Æc tÝnh [+ ant; - cor], [n] vµ [n ˆ] còng cã ®Æc tÝnh [+ ant; + cor]. §Ó gi¶i thÝch c¸c d÷ liÖu ë (iv) trªn ®©y, nhÊt thiÕt ph¶i ®­a thªm c¸c ®Æc tÝnh vµo quy t¾c. Nh÷ng

®Æc tÝnh nh­ vËy chØ liªn quan ®Õn vÞ trÝ cÊu ©m, vµ v× vËy, kh«ng cÇn thiÕt ph¶i bæ sung vµo quy t¾c (iii) ë trªn. CÇn ph¶i nãi thªm r»ng, b¶n chÊt ®Ých thùc cña c¸c ®Æc tÝnh cÇn thiÕt ®èi víi viÖc gi¶i thÝch hiÖn t­îng ®ång ho¸ ©m, cho ®Õn hiÖn nay, vÉn cßn lµ vÊn ®Ò g©y tranh c·i. Nh­ng, nÕu giíi h¹n c¸c ®Æc tÝnh nµy trong ph¹m vi nh÷ng ®Æc tÝnh ®ù¬c xÐt ë gãc ®é vÞ trÝ cÊu ©m, th× chóng vÉn cã gi¸ trÞ trong viÖc gi¶i thÝch qu¸ tr×nh biÕn ®æi ©m vÞ häc ®­îc tr×nh bµy trong quy t¾c.

T­¬ng tù, mét sè qu¸ tr×nh ©m vÞ häc chØ t¸c ®éng ®Õn ph­¬ng thøc cÊu ©m mµ kh«ng

¶nh h­ëng ®Õn vÞ trÝ cÊu ©m. H·y quan s¸t ©m t¾c khoang miÖng (oral stop) trong d÷ liÖu sau trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña tõ mang nghÜa “thøc ¨n” (cïng gèc víi tõ “meat” cña tiÕng Anh) trong c¸c ng«n ng÷ Scandinavia nh­ tiÕng Nauy cæ (ON), tiÕng §an M¹ch cæ (ODan) vµ tiÕng §an M¹ch hiÖn ®¹i (MoDan):

ON [matr] > ODan [mad] > MoDan [maδ]

Qóa tr×nh nµy còng t¸c ®éng ®Õn ©m t¾c trong tõ mang nghÜa “n­íc” trong c¸c ng«n ng÷

Roman nh­ tiÕng Latin (Lat), tiÕng T©y Ban Nha cæ (OSpan) vµ tiÕng T©y Ban Nha hiÖn

®¹i (ModSpan):

Lat [akwa] > Ospan [agwa] > ModSpan [awa]

Trong c¶ hai tr­êng hîp nµy, vÞ trÝ cÊu ©m cña ©m ®o¹n ®ang ®­îc xem xÐt kh«ng thay

®æi. C¸c ©m t¾c v« thanh nh­ [t] trong [matr] vµ [k] trong [akwa], trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, ®· trë thµnh ©m t¾c h÷u thanh vµ tiÕp tôc biÕn ®æi ®Ó trë thµnh ©m x¸t trong tiÕng

§an M¹ch vµ T©y Ban Nha ®­¬ng ®¹i. Qóa tr×nh biÕn ®æi ©m nh­ vËy th­êng ®­îc c¸c nhµ nghiªn cøu gäi lµ qu¸ tr×nh nh­îc ho¸ (Lenition process). §©y lµ qu¸ tr×nh t¨ng dÇn tiÕng thanh cho ©m ®o¹n vµ, còng trong qu¸ tr×nh nµy, sù chÝt hÑp luång h¬i trong ®­êng miÖng (oral tract) ®­îc níi réng dÇn. Qu¸ tr×nh níi réng sù chÝt hÑp luång h¬i trong khoang miÖng vµ t¨ng dÇn tiÕng thanh cã thÓ ®­îc ph¸c häa qua s¬ ®å sau (Qu¸ tr×nh diÔn tiÕn tõ tr¸i sang ph¶i):

voiceless stop voiced fricative  liquid/glide

voiceless fricative

C¸c ®Æc tÝnh ®ang xÐt ®Õn ë ®©y lµ nh÷ng ®Æc tÝnh g¾n víi ph­¬ng thøc cÊu ©m: [voice], [continuant], [sonorant], etc. VÞ trÝ cÊu ©m cña nh÷ng ©m ®o¹n mang ®Æc tÝnh nµy kh«ng thay ®æi.

ViÖc h×nh thøc ho¸ mèi liªn hÖ gi÷a c¸c ®Æc tÝnh theo mét tiªu chÝ nµo ®ã liªn quan ®Õn viÖc nh÷ng ®Æc tÝnh ®ã ®­îc thÓ hiÖn trong tÊt c¶ c¸c lo¹i h×nh ©m ®o¹n hay kh«ng. Ch¼ng h¹n, mét ®Æc tÝnh nh­ [strident] chØ tån t¹i trong c¸c ©m ån (obstruents) (hay nãi c¸ch kh¸c lµ nh÷ng ©m cã ®Æc tÝnh [- sonorant). T­¬ng tù, ®Æc tÝnh [voice] th­êng chØ ®­îc sö dông ®Ó nãi vÒ c¸c phô ©m (nãi chÝnh x¸c h¬n lµ víi c¸c phô ©m ån). ë cÊp ®é ©m vÞ, c¸c nguyªn ©m kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ©m v« thanh. Mét nhãm c¸c ®Æc tÝnh kh«ng ®­îc ph©n lo¹i kh«ng cã kh¶ n¨ng ®em l¹i sù kh¸i qu¸t ho¸ phï hîp v× trong sè c¸c ®Æc tÝnh nµy kh«ng thÓ x¸c ®Þnh

®­îc mèi liªn hÖ l«gÝc nµo lµ næi tréi h¬n. Kh«ng cã lÝ do cô thÓ nµo ®Ó chØ kÕt nèi ®Æc tÝnh [strident] víi [sonorant] thay v× kÕt nèi [strident] vµ [back]. Tuy nhiªn, nÕu c¸c ®Æc tÝnh

®­îc kÕt nèi theo mét tiªu chÝ nµo ®ã th× hoµn toµn cã thÓ n¾m b¾t ®­îc nh÷ng “mèi liªn hÖ phô thuéc” vÒ ®Æc tÝnh mét c¸ch trùc tiÕp.

Cã nhiÒu c¸ch kh¸c nhau ®Ó h×nh thøc ho¸ c¸c mèi quan hÖ vµ c¸c kiÓu ph©n nhãm nh­

vËy. H×nh thøc ®¬n gi¶n nhÊt lµ c¸c tiÓu nhãm (submatrices) trong lßng nhãm ©m ®o¹n (segment matrix) nh­ trong s¬ ®å sau:

place manner laryngeal anterior continuant voice

coronal sonorant spread glottis high nasal contr glottis low lateral

back ect.

etc.

C¸c quy t¾c cã thÓ ®­îc x©y dùng ®Ó biÓu thÞ mét c¸ch trùc tiÕp nh÷ng tiÓu nhãm nh­

vËy, chø kh«ng ph¶i ®Ó biÓu thÞ mét tËp hîp nh÷ng ®Æc tÝnh kh«ng ®­îc ph©n nhãm theo mét tiªu chÝ x¸c ®Þnh. C¸c quy t¾c còng kh«ng ®­îc x©y dùng chØ ®Ó biÓu thÞ nh÷ng ®Æc tÝnh riªng lÎ tõ nh÷ng nhãm kh¸c nhau.

Mét h×nh thøc biÓu hiÖn t­îng tù nh­ng th«ng dông h¬n vµ g¾n víi kh¸i niÖm c¸c ®Æc tÝnh “®éc lËp mét c¸ch tiÒm n¨ng” (tøc lµ kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i g¾n víi mét ©m ®o¹n cô thÓ trong chuçi c¸c ©m ®o¹n), ®ã lµ s¾p xÕp c¸c ®Æc tÝnh theo cÊu tróc h×nh c©y. KiÓu h×nh thøc ho¸ nµy ®­îc gäi lµ “s¬ ®å h×nh häa c¸c ®Æc tÝnh” (feature geometry). Trong cÊu tróc nµy, phÇn gèc (root), vÒ c¬ b¶n, lµ phÇn duy tr× cÊu tróc. C¸c ®Æc tÝnh cßn l¹i (hay cßn gäi lµ c¸c

®iÓm nót/mÊu-nodes) ®Òu ®­îc g¾n víi phÇn gèc vµ chØ râ c¸c ®Æc tÝnh cña ©m ®o¹n. VÝ dô, sau ®©y lµ s¬ ®å h×nh häa c¸c ®Æc tÝnh cña ©m ®o¹n /t/:

root

+ consonantal - sonorant

laryngeal supralaryngeal - voice

place velum

coronal - nasal manner

+ anterior

- continuant - lateral

Cã mét sè vÊn ®Ò cÇn l­u ý vÒ kiÓu m« t¶ ®Æc tÝnh ©m ®o¹n nµy nh­ sau: Trong h×nh c©y nµy, chØ cã nh÷ng ®Æc tÝnh thùc sù quan yÕu ®èi víi viÖc m« t¶ tÝnh chÊt cña ©m ®o¹n ®ang xÐt lµ ®­îc biÓu hiÖn. S¬ ®å nh­ vËy ®­îc gäi lµ s¬ ®å h×nh ho¹ cã ®Æc tÝnh ch­a ®­îc x­íng danh (underspecified). Nh­ phÇn trªn ®· tr×nh bµy, kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c ®Æc tÝnh ®Òu lµ quan yÕu ®èi víi viÖc m« t¶ tÝnh chÊt cña mét ©m ®o¹n cô thÓ. Ch¼ng h¹n, ®Æc tÝnh [voice]

lµ kh«ng quan yÕu ®èi víi viÖc m« t¶ nguyªn ©m bëi v× chØ cã c¸c ©m h÷u thanh míi ®­îc gäi lµ nguyªn ©m. HoÆc, sù cã mÆt cña ®Æc tÝnh [sonorant] cã nghÜa lµ sÏ kh«ng tån t¹i ®Æc tÝnh [strident] v× hai ®Æc tÝnh nµy kh«ng thÓ tån t¹i trong cïng mét ©m ®o¹n. Kh¸i niÖm “ch­a

®­îc x­íng danh” (underspecification) ®­îc dïng ®Ó biÓu thÞ nh÷ng ®Æc tÝnh kh«ng cã chøc n¨ng khu biÖt trong viÖc nhËn diÖn ©m ®o¹n. Nh÷ng ®Æc tÝnh nµy kh«ng ®­îc thÓ hiÖn ë cÊp

®é nÒn, trõu t­îng. Nh÷ng ®Æc tÝnh d­ thõa (redundant) nµy sÏ ®­îc ®iÒn vµo s¬ ®å h×nh häa theo c¸c “quy t¾c bæ sung ®Æc tÝnh cßn thiÕu, ch­a ®­îc x­íng danh” (default rules).

Nh÷ng quy t¾c nµy g¸n c¸c gi¸ trÞ cho nh÷ng ®Æc tÝnh ch­a ®­îc nªu ra trong s¬ ®å h×nh c©y. VÝ dô: V× /t/ lµ ©m vµnh l­ìi [coronal] cho nªn, ë cÊp ®é nµy, kh«ng cÇn thiÕt ph¶i chØ râ c¸c gi¸ trÞ ®èi víi bÊt cø ®Æc tÝnh nµo phô thuéc vµo c¸c nót (node) liªn quan ®Õn vÞ trÝ cÊu

©m, cô thÓ lµ [labial] vµ [dorsal]. C¸c quy t¾c chØ râ c¸c b­íc bæ sung ®Æc tÝnh ©m ®o¹n vµo

s¬ ®å h×nh c©y ®­îc ®Æt tªn lµ nh÷ng quy t¾c kiÕn t¹o cÊu tróc (structure - building rules) bëi v× nhê cã c¸c quy t¾c nµy mµ viÖc m« t¶ tÝnh chÊt cña c¸c ©m ®o¹n ®­îc hoµn thiÖn h¬n.

Trong s¬ ®å h×nh c©y, cÇn thiÕt ph¶i ph©n biÖt cÊp ®é cña c¸c ®Æc tÝnh hay nãi c¸ch kh¸c lµ c¸c kiÓu lo¹i ®iÓm nót (node types). Nh÷ng ®iÓm nót nh­ [supralaryngeal] hoÆc [manner]

lµ c¸c nót chØ líp h¹ng (class nodes). Trong khi ®ã, nh÷ng nót nh­ [lateral] hay [anterior] lµ nh÷ng nót hµng cuèi (terminal nodes). Khi mét nót chØ líp h¹ng ®­îc ®Ò cËp th× tÊt c¶ c¸c nót phô thuéc vµo nót chØ líp h¹ng ®ã ®Òu tham gia vµo quy t¾c. Do vËy, qu¸ tr×nh ®ång ho¸ ©m theo ph­¬ng diÖn vÞ trÝ cÊu ©m mòi (nasal place articulation) ë quy t¾c (iii) trªn ®©y liªn quan ®Õn nót chØ vÞ trÝ [place]. Nót chØ vÞ trÝ cña ©m ån (obstruent) sÏ thay thÕ cho nót, mµ vÒ nguån gèc, g¾n víi ©m mòi (nasal) ®øng tr­íc nã vµ kh«ng cã nót nµo kh¸c chÞu ¶nh h­ëng cña qu¸ tr×nh nµy. T­¬ng tù, ©m t¾c thanh m«n xuÊt hiÖn gi÷a hai nguyªn ©m (mét biÕn thÓ cña ©m /t/) nh­ trong tõ “forty” [fo:?i]. Trong quy t¾c nµy kh«ng tån t¹i nót [supralaryngeal]. Quy t¾c nµy chØ ra r»ng ©m /t/ kh«ng ®­îc ph¸t ©m trong khoang miÖng, chØ cã c¸c ®Æc tÝnh cña nót gèc (root) vµ nh÷ng ®Æc tÝnh thuéc nót [laryngeal] ®­îc duy tr×

vµ t¹o ra ©m t¾c thanh m«n [?].

Nót chØ líp h¹ng kh¸c víi nót hµng cuèi ë chç: Trong khi nót hµng cuèi chÝnh lµ c¸c ®Æc

®iÓm l­ìng ph©n th× nót chØ líp h¹ng kh«ng ®­îc g¸n c¸c gi¸ trÞ “+” hoÆc

“-”. C¸c nót chØ líp h¹ng lµ nh÷ng nót ®¬n trÞ (unary). Chóng cã thÓ cã hoÆc kh«ng cã mÆt trong s¬ ®å h×nh c©y. NÕu mét ©m ®o¹n, ch¼ng h¹n nh­ /t/ trong s¬ ®å (v) d­íi ®©y, lµ ©m vµnh l­ìi (coronal) th× viÖc [labial] vµ [dorsal] kh«ng cã mÆt trong s¬ ®å h×nh c©y cã nghÜa lµ chóng kh«ng ®­îc x­íng danh (underspecified), chø kh«ng ph¶i lµ ®­îc ®¸nh dÊu gi¸ trÞ “-”.

(v) root

consonantal

sonorant laryngeal supralaryngeal voice spread constr

glottis glottis

supralaryngeal velum

labial coronal dorsal nasal round manner

anterior distrib hi lo back atr lateral

continuant strident

§©y lµ mét c¸ch tr×nh bµy kh¸c vÒ cïng mét hiÖn t­îng. Cã sù kh¸c biÖt gi÷a gi¸ trÞ [- labial] vµ sù thiÕu v¾ng ®Æc tÝnh [labial] trong s¬ ®å h×nh c©y. NÕu mét ®Æc tÝnh nµo ®ã

®­îc x­íng danh lµ “-” th× ®Æc tÝnh ®ã cã thÓ ®­îc thÓ hiÖn trong quy t¾c ©m vÞ häc liªn quan ®Õn ©m ®o¹n ®ang ®­îc xem xÐt. NÕu ®Æc tÝnh ®ã kh«ng ®­îc x­íng danh (underspecified) trong s¬ ®å th× nã còng kh«ng ®­îc thÓ hiÖn trong quy t¾c. Do vËy, nÕu trong mét quy t¾c cã sù thÓ hiÖn c¸c ©m ®o¹n mang ®Æc tÝnh [- voice] th× còng ch­a ®ñ c¬ së

®Ó biÓu thÞ c¸c ©m ®o¹n dùa vµo sù v¾ng mÆt cña ®Æc tÝnh [labial]. §Æc tÝnh [labial] chØ cã thÓ ®­îc sö dông trong quy t¾c khi ®Æc tÝnh nµy ®­îc x­íng danh trong s¬ ®å h×nh c©y. Lîi thÕ cña c¸ch lµm nµy lµ ë chç: Kh¶ n¨ng biÓu hiÖn cña m« h×nh ®­îc khèng chÕ, sè l­îng c¸c ®Æc ®iÓm mµ m« h×nh cã thÓ biÓu hiÖn ®­îc gi¶m thiÓu. Mét m« h×nh cã thÓ biÓu hiÖn c¶

©m ®o¹n mang ®Æc tÝnh [+ labial] vµ [- labial] th× sÏ ®­îc h¹n ®Þnh nhiÒu h¬n m« h×nh chØ biÓu hiÖn sù tån t¹i cña ®Æc tÝnh [labial].

Cho ®Õn nay, nh÷ng chi tiÕt chÝnh x¸c vÒ c¸c “s¬ ®å h×nh ho¹ ®Æc tÝnh ©m ®o¹n” dùa vµo sù x¸c ®Þnh nót líp h¹ng nµo lµ cÇn thiÕt vµ nh÷ng ®Æc tÝnh nµo lµ ®Æc tÝnh g¾n víi c¸c nót líp h¹ng ®ã vÉn lµ nguån cña c¸c cuéc tranh c·i trong giíi chuyªn m«n. §iÒu quan träng cÇn ghi nhËn lµ, viÖc biÓu hiÖn mèi quan hÖ gi÷a c¸c ®Æc tÝnh ©m ®o¹n gióp ®i s©u h¬n vµo b¶n chÊt cña c¸c qu¸ tr×nh ©m vÞ häc ®­îc ph¸t hiÖn trong c¸c ng«n ng÷. Mét ©m ®o¹n kh«ng ph¶i ®¬n gi¶n lµ mét tËp hîp hçn nhËp c¸c ®Æc tÝnh. §èi víi mçi ©m ®o¹n cã mét sè l­îng h÷u h¹n c¸c ®Æc tÝnh ®Æc tr­ng ®Þnh tÝnh cho nã vµ c¸c ®Æc tÝnh nµy lµ nh÷ng ®Æc tÝnh ®­îc tæ chøc theo nh÷ng c¸ch thøc nh­ ®· tr×nh bµy ë trªn.

2.3. ¢m vÞ häc tù ®o¹n (Autosegmental phonology)

Trªn ®©y ®· ®Ò cËp ®Õn c¸c c¸ch thøc mµ ®­êng h­íng thuÇn tuý tuyÕn tÝnh trong nghiªn cøu vÒ ©m vÞ (§­êng h­íng nµy cho r»ng c¸c ©m ®o¹n lµ t¸ch b¹ch víi nhau) kh«ng cã kh¶ n¨ng thÓ hiÖn mét sè ph­¬ng diÖn quan träng trong viÖc nghiªn cøu hÖ thèng ©m vÞ cña ng«n ng÷ tù nhiªn. Víi viÖc nhËn biÕt c¸c kh¸i niÖm nh­ ©m tiÕt vµ c¸c nhãm ®Æc tÝnh, ng­êi nghiªn cøu cã thÓ cã ®­îc sù ph©n tÝch vµ c¸ch biÓu hiÖn ®Çy ®ñ h¬n vÒ ho¹t ®éng cña hÖ thèng ©m vÞ còng nh­ c¸c mèi quan hÖ gi÷a c¸c ©m vÞ. PhÇn d­íi ®©y sÏ bµn s©u h¬n vÒ c¸c kh¸i niÖm nµy, xem xÐt sù t­¬ng øng gi÷a c¸c ®Æc tÝnh vµ ©m ®o¹n.

Trong tiÕng Anh cã hai ©m t¾c-x¸t [t∫] vµ [dʒ]. C¶ hai ©m nµy ®Òu cã ®Æc tÝnh [- continuant]. ¢m t¾c-x¸t, nh­ ®· tr×nh bµy, lµ ©m t¾c ®­îc tiÕp nèi bëi ©m x¸t. ¢m t¾c mang ®Æc tÝnh [- continuant] vµ ©m x¸t mang ®Æc tÝnh [+ continuant]. §©y lµ vÊn ®Ò cÇn

®­îc lÝ gi¶i bëi v×, trong mét s¬ ®å ®Æc tÝnh bao gåm c¸c ®Æc tÝnh l­ìng ph©n, mçi ®Æc tÝnh chØ cã thÓ cã mét trong hai gi¸ trÞ “+” hoÆc “.” chø kh«ng thÓ së h÷u cïng mét lóc c¶ hai gi¸

trÞ. Nh÷ng biÖn gi¶i trong c¸c phÇn tr­íc cho thÊy r»ng, c¸c ©m t¾c-x¸t lµ nh÷ng ©m cã thÓ

®­îc xem xÐt theo ph­¬ng diÖn luång h¬i bÞ ngõng trÖ [delayed release]. C¸c ©m t¾c x¸t mang gi¸ trÞ [+ delayed release], ®èi lËp víi c¸c ©m [t] vµ [d] lµ nh÷ng ©m mang gi¸ trÞ [- delayed release]. XÐt vÒ ®Æc tÝnh [continuant], c¸c ©m [t∫] vµ [dʒ] lµ nh÷ng ©m th­êng

®­îc coi lµ mang gi¸ trÞ [- continunant]. Trong thùc tÕ ph¸t ©m, chóng b¾t ®Çu b»ng ®Æc tÝnh cña ©m t¾c [- continuant] vµ kÕt thóc b»ng ®Æc tÝnh cña ©m x¸t [+ continuant]. Thùc tÕ nµy cho thÊy r»ng, viÖc tiÕp cËn ©m vÞ theo tuyÕn tÝnh dùa vµo c¸c ®Æc tÝnh l­ìng ph©n g¾n víi c¸c ©m ®o¹n theo quan hÖ t­¬ng øng 1-1 ch­a bao qu¸t ®­îc ®Æc ®iÓm quan träng nµy

trong c¸c mèi quan hÖ ©m vÞ häc: Mèi quan hÖ gi÷a ®Æc tÝnh vµ ©m ®o¹n kh«ng chØ lµ mèi quan hÖ t­¬ng øng 1 ®èi 1. C¸c gi¶ ®Þnh kh¸c nhau sÏ gióp lµm s¸ng râ h¬n c¸c mèi quan hÖ gi÷a ®Æc tÝnh vµ ©m ®o¹n. Cã thÓ gi¶ ®Þnh r»ng ng÷ ©m xuÊt hiÖn theo mét d·y c¸c ®iÓm mèc thêi gian (timing slot). C¸c ®iÓm mèc thêi gian nµy thÓ hiÖn nh÷ng sù kiÖn trªn tuyÕn tÝnh. Suy cho cïng th× c¸c ®¬n vÞ ©m thanh ®Òu xuÊt hiÖn lÇn l­ît trong thêi gian vµ do vËy, mang ®Æc ®iÓm tuyÕn tÝnh. VÝ dô, chuçi ©m vÞ xuÊt hiÖn theo tuyÕn tÝnh g¾n víi tõ “lap” lµ CVC nh­ sau:

C V C    l a p

Mçi kÝ hiÖu biÓu hiÖn ©m ®o¹n trong ba kÝ hiÖu nµy (C g¾n víi “l”, V g¾n víi “æ”, C g¾n víi “p”) cã thÓ ®­îc coi lµ c¸c kÝ hiÖu ®¹i diÖn trong l­îc ®å h×nh c©y vÒ c¸c ®Æc tÝnh. Trong phÇn nµy, chóng ta sÏ l­îc bá cÊu tróc h×nh c©y vµ c¸c ®Æc tÝnh kh«ng quan yÕu, chØ tËp trung vµo nh÷ng ®Æc tÝnh thùc sù cã liªn quan. C¸c ®Æc tÝnh cã liªn quan sÏ ®­îc tr×nh bµy d­íi d¹ng c¸c mèi liªn hÖ trùc tiÕp víi c¸c vÞ trÝ cña C vµ V b»ng c¸c ®­êng kÕt nèi (association lines). H­íng tiÕp cËn ©m vÞ häc nµy ®­îc gäi lµ ¢m vÞ häc tù ®o¹n (autosegmental phonology). Tªn gäi nµy b¾t nguån tõ kh¸i niÖm “©m ®o¹n ®éc lËp” biÓu thÞ tÝnh ®éc lËp t­¬ng ®èi cña mét sè ®Æc tÝnh. Mçi ®Æc tÝnh ®éc lËp kÕt nèi víi mét ®iÓm mèc thêi gian nh­ vËy ®Òu g¾n víi mét tÇng ©m ®o¹n ®éc lËp cña riªng nã (autosegmental tier).

Khi xem xÐt kü h¬n h×nh thøc biÓu hiÖn cña “lap”, cã thÓ thÊy r»ng, c¸c ®Æc tÝnh n»m trong mét tÇng ©m ®o¹n ®éc lËp cã thÓ ®­îc g¾n kÕt víi nhiÒu ®iÓm mèc thêi gian. Ch¼ng h¹n, v× [l] vµ [æ] mang ®Æc tÝnh lµ nh÷ng ©m h÷u thanh cho nªn ®Æc tÝnh [+ voice] cã thÓ

®­îc g¾n kÕt víi c¶ hai ©m ®o¹n:

[+ voice] [- voice]

C V C

l æ p

KiÓu lo¹i ®a g¾n kÕt nµy (multiple association) còng cho phÐp biÓu hiÖn c¸c ©m ®o¹n dµi (long segments) nh­ nguyªn ©m dµi (long vowels), nguyªn ©m ®«i (diphthongs), phô ©m sãng ®«i (geminite consonants). Sau ®©y lµ h×nh thøc biÓu hiÖn ©m ®o¹n ®éc lËp cña c¸c tõ

“bee”, “fly” vµ “bella”:

a. C V V b. C C V V c. C V C C V

b i: f l a i b  l 

H×nh thøc biÓu hiÖn ë (a.) vµ (b.) trªn ®©y ®· chØ râ sù gièng nhau vµ kh¸c nhau gi÷a nguyªn ©m dµi vµ nguyªn ©m ®«i: C¶ hai lo¹i ©m ®o¹n ®Òu g¾n kÕt víi hai ®iÓm mèc thêi

gian (v× vËy lµ ©m ®o¹n dµi) nh­ng, c¸c nguyªn ©m dµi chØ cã mét vÞ trÝ cÊu ©m trong khi c¸c nguyªn ©m ®«i l¹i ®­îc cÊu ©m ë hai vÞ trÝ.

Gièng nh­ hiÖn t­îng mét ®Æc tÝnh cã thÓ ®­îc g¾n víi nhiÒu ®iÓm mèc thêi gian, nhiÒu

®Æc tÝnh còng cã thÓ chØ g¾n víi mét ®iÓm mèc thêi gian. KÕt qu¶ quan s¸t nµy cho phÐp biÓu hiÖn mét c¸ch t­êng minh h¬n nh÷ng ©m ®o¹n phøc t¹p nh­ ©m t¾c-x¸t trong tõ “latch”:

[+ cont] [- cont] [+ cont]

C V C

l æ t5

Trong khi c¸c h×nh thøc biÓu hiÖn vÒ ©m ®o¹n ®éc lËp nµy ®Ó ngá vÊn ®Ò nh÷ng ®Æc tÝnh nµo cã thÓ g¾n víi mét tÇng cÊu tróc ®éc lËp (independent tier) th× chóng l¹i cã thÓ ®em l¹i nh÷ng kh¶ n¨ng mµ h×nh thøc biÓu hiÖn theo tuyÕn tÝnh kh«ng thÓ thùc hiÖn ®ùîc. C¸c biÕn thÓ tiÕng Anh ®Òu cã xu h­íng mòi ho¸ nguyªn ©m ®øng tr­íc mét ©m mòi. Nguyªn

©m trong tõ “bin” bÞ mòi ho¸ do ¶nh h­ëng cña ©m mòi ®øng sau: [bÜn]. Dùa vµo kiÓu ph©n tÝch theo ©m ®o¹n ®éc lËp, cã thÓ coi ®©y lµ quy t¾c më réng ®Æc tÝnh (spreading). ViÖc lËp thøc quy t¾c trong ©m vÞ häc tù ®o¹n h¬i kh¸c víi sù lËp thøc quy t¾c thuÇn tuý theo tuyÕn tÝnh. Trong s¬ ®å (d) d­íi ®©y, ®­êng ®øt ®o¹n (dotted line) thÓ hiÖn sù më réng cña mét ©m

®o¹n ®éc lËp, chØ râ sù më réng cña ®Æc tÝnh [+ nasal] sang nguyªn ©m. §­êng viÕt liÒn (solid line) cã dÊu c¾t ngang thÓ hiÖn r»ng ®Æc tÝnh [- nasal] kh«ng ®­îc g¾n víi nguyªn ©m (delinked):

(d) [- nasal] [+ nasal]

C V C

L­îc ®å (e) sau ®©y chØ râ sù ¸p dông quy t¾c nµy ®Ó gi¶i thÝch hiÖn t­îng mòi ho¸

nguyªn ©m trong tõ “bin”. Gi¶ ®Þnh r»ng nguyªn ©m [i] trong tiÕng Anh lµ mét nguyªn ©m cã luång h¬i tho¸t qua ®­êng miÖng (oral) th× nã mang ®Æc tÝnh [- nasal] cho tíi khi “tÝnh chÊt mòi” (nasality) më réng sang nã vµ lµm cho sù g¾n kÕt víi ®Æc tÝnh [- nasal] bÞ huû bá.

(e)

[- nasal] [+ nasal] [- nasal] [+ nasal] [- nasal] [+ nasal]

C V C  C V C  C V C

b i n b i n b i n [bÜn]

Mét c¸ch kh¸c ®Ó h×nh thøc ho¸ hiÖn t­îng ®ång ho¸ ©m lµ vËn dông kh¸i niÖm nh÷ng

®Æc tÝnh “kh«ng ®­îc x­íng danh” (underspecification). Gi¶ ®Þnh nµy lµ, ë cÊp ®é trõu t­îng, c¸c nguyªn ©m lµ nh÷ng ©m kh«ng ®­îc x­íng danh vÒ tÝnh chÊt ©m mòi (nasality).

§Æc tÝnh [+ nasal) më réng vÒ phÝa bªn tr¸i, t¸c ®éng vµo nguyªn ©m mµ kh«ng cã qu¸ tr×nh huû bá ®Æc tÝnh nµo x¶y ra. Qóa tr×nh nµy ®­îc lËp thøc nh­ sau:

[- nasal] [+nasal]

C V C

b i n [bÜn]

§­êng h­íng ph©n tÝch nµy còng cã thÓ ¸p dông vµo viÖc ®ång ho¸ sang ©m mòi (nasal assimilation) trong nh÷ng tr­êng hîp nh­ “in Preston” ([im prestn]). Nót vÞ trÝ cña ©m mòi

®øng tr­íc ©m ån bÞ huû bá vµ nót vÞ trÝ cña ©m ån më réng tõ ©m ån sang ©m mòi. Cïng víi viÖc kÕt nèi vµ kh«ng kÕt nèi cßn cã nh÷ng quy ­íc kh¸c g¾n víi viÖc biÓu hiÖn ©m vÞ tù

®o¹n. Nh÷ng quy ­íc nµy h¹n ®Þnh kh¶ n¨ng cña m« h×nh vµo môc ®Ých chØ biÓu hiÖn nh÷ng ®Æc ®iÓm cÇn thiÕt vÒ c¸c quan hÖ ©m vÞ häc. Quan s¸t:

/ n / / p / root root

+ consonatal + consonatal + sonorant - sonorant

laryngeal supralaryngeal laryngeal supralaryngeal

+ voice

velum manner place place manner velum

+ nasal - cont coronal labial - cont

+ anterior

Trong sè nh÷ng quy ­íc nµy cã quy ­íc “kh«ng t¸c ®éng chÐo” (no crossing constraint).

Quy ­íc nµy chØ ra r»ng kh«ng cã ®­êng kÕt nèi chÐo gi÷a c¸c ®Æc tÝnh trªn cïng mét cÊp ®é cÊu tróc. Quy ­íc nµy lo¹i bá nh÷ng biÓu hiÖn nh­ trong s¬ ®å sau (Trong s¬ ®å nµy, gi¸ trÞ

“+” t¸c ®éng chÐo sang gi¸ trÞ “-” ®èi víi cïng mét ®Æc tÝnh). S¬ ®å sau kh«ng ®­îc chÊp nhËn:

* [+ F ] [- F ]

X X X

Víi sù nhËn biÕt r»ng mèi quan hÖ gi÷a c¸c ®Æc tÝnh vµ c¸c ®iÓm mèc thêi gian trong mét s¬ ®å ©m ®o¹n kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i lµ quan hÖ 1 ®èi 1, c¸c kiÓu lo¹i biÓu hiÖn theo quan ®iÓm tù ®o¹n (autosegmental) nh­ trªn ®· lµm s¸ng râ h¬n c¸c mèi quan hÖ ©m vÞ häc vµ thÓ hiÖn c¸c mèi quan hÖ nµy theo mét ph­¬ng thøc tá ra lµ phï hîp h¬n trong viÖc ph¶n

¸nh c¸c ®Æc tÝnh cña hÖ thèng ng÷ ©m.

2.4. CÊu tróc siªu ®o¹n tÝnh

Khi kh¸i niÖm c¸c ©m vÞ tù ®o¹n ®­îc chÊp nhËn vµ mèi quan hÖ gi÷a c¸c ®Æc tÝnh vµ

©m ®o¹n ®­îc nh×n nhËn kh«ng ph¶i lµ quan hÖ mét ®èi mét th× vÊn ®Ò n¶y sinh lµ vÊn ®Ò cÊu tróc ©m vÞ häc kh¸i qu¸t. NÕu viÖc nghiªn cøu c¸c ©m ®o¹n kÒ c¹nh nhau trong tuyÕn tÝnh ch­a lµm béc lé ®Çy ®ñ c¸c ph­¬ng diÖn cña cÊu tróc ©m vÞ häc th× c©u hái ®­îc ®Æt ra:

Ng÷ ©m cßn ®­îc tæ chøc thµnh kiÓu cÊu tróc thuéc cÊp ®é nµo kh¸c ngoµi cÊp ®é ©m ®o¹n?

PhÇn tr×nh bµy sau ®©y sÏ gióp tr¶ lêi c©u hái ®ã.

2.4.1. ¢m tiÕt vµ cÊu tróc néi t¹i cña ©m tiÕt

PhÇn ®Çu cña bµi viÕt nµy ®· tr×nh bµy r»ng cÊu tróc ©m tiÕt ®ãng mét vai trß nhÊt ®Þnh trong c¸c qu¸ tr×nh ©m vÞ häc. T­¬ng tù nh­ vËy, h·y xem xÐt hai tõ “nightly” vµ “nitrate”.

§èi víi nhiÒu ng­êi nãi tiÕng Anh, ©m vÞ /t/ trong “nightly” ®­îc ph¸t ©m lµ [?] vµ ©m /t/ ë gi÷a tõ “nitrate” ®­îc ph¸t ©m lµ [t^h]. VËy cÇn gi¶i thÝch hiÖn t­îng nµy nh­ thÕ nµo? /t/

®­îc hiÖn thùc ho¸ nh­ lµ [?] khi xuÊt hiÖn trong hai chu c¶nh hoµn toµn t¸ch b¹ch: Tr­íc mét phô ©m nh­ trong tõ “nightly” vµ ë vÞ trÝ cuèi tõ trong “cat”. Quy t¾c cã thÓ ®­îc lËp ë

®©y lµ:

/t/  [?] __ {C}

{#}

Quy t¾c nµy chØ ra r»ng /t/ ®­îc hiÖn thùc ho¸ trong diÔn ng«n ë h×nh th¸i [?] tr­íc mét phô ©m hoÆc ë vÞ trÝ cuèi tõ. Quy t¾c nµy kh«ng cung cÊp th«ng tin vÒ mèi liªn hÖ cã thÓ cã gi÷a mét phô ©m vµ vÞ trÝ cuèi tõ.

ViÖc xem xÐt hiÖn t­îng nµy dùa vµo cÊu tróc ©m tiÕt sÏ lµm s¸ng râ h¬n b¶n chÊt cña chu c¶nh. Trong c¶ hai tõ trªn, /t/ ë vÞ trÝ ngay tr­íc ranh giíi ©m tiÕt: a. [.nai?.li.] b. [.kæt.].

Trong hai vÝ dô nµy, thay v× bµn ®Õn c¸c phô ©m vµ ranh giíi tõ, cÇn ph¶i quan s¸t mét ph­¬ng diÖn quan träng cña chu c¶nh lµ ranh giíi ©m tiÕt: /t/ khi ë vÞ trÝ cuèi ©m tiÕt ®­îc hiÖn thùc ho¸ nh­ mét ©m t¾c thanh m«n. Qóa tr×nh nµy cã thÓ ®­îc h×nh thøc ho¸ trong quy t¾c sau:

/t/  [?] / ___ .

Sù kh¸c nhau gi÷a “nightly” vµ “nitrate” khi mµ /t/ cña tõ “nightly” xuÊt hiÖn ë h×nh th¸i [?] vµ ©m /t/ ë gi÷a tõ “nitrate” ®­îc bËt h¬i [t^h] cã thÓ dÉn ®Õn sù hoµi nghi r»ng cã mét sù kh¸c nhau nµo ®ã gi÷a hai chuçi ©m ®o¹n /tl/ vµ /tr/ ë ranh giíi ©m tiÕt vµ thùc tÕ lµ

®óng nh­ vËy. Chuçi ©m ®o¹n /tr/ lµ chïm phô ©m th­êng gÆp trong tiÕng Anh. Trong khi

®ã, /tl/ Ýt phæ biÕn h¬n. Trong tiÕng Anh, /tr/ cã thÓ lµ phÇn ®Çu ©m tiÕt hoÆc ë vÞ trÝ ®Çu cña tõ. Trong khi ®ã, mét ©m tiÕt hoÆc mét tõ kh«ng b¾t ®Çu b»ng /tl/. Gi÷a /t/ vµ /l/ trong

“nightly” lµ ranh giíi ©m tiÕt; cßn /t/ vµ /r/ trong “nitrate” thuéc vÒ cïng mét ©m tiÕt:

“night.ly” vµ “ni.trate”. /t/ trong “night.ly” ë vÞ trÝ cuèi ©m tiÕt. Trong khi ®ã /t/ trong

“nitrate” th× kh«ng nh­ vËy. Do vËy, /t/ trong “night.ly” phï hîp víi chu c¶nh ®­îc thÓ hiÖn trong quy t¾c trªn. Trong tõ “.ni.trate.”, /t/ ®øng ®Çu ©m tiÕt chø kh«ng ë vÞ trÝ cuèi ©m tiÕt vµ v× vËy kh«ng bÞ thanh hÇu ho¸ (glottalised).

T×nh h×nh t­¬ng tù còng x¶y ra víi hai tõ “petrol” vµ “patrol” vµ ®©y còng lµ nh÷ng b»ng chøng cñng cè thªm lËp luËn trªn ®©y. Trong nhiÒu biÕn thÓ tiÕng Anh, /t/ trong tõ

“petrol” lµ ©m t¾c thanh m«n: [perl]. / t / trong “patrol” lu«n lµ ©m næ bËt h¬i vµ kh«ng bao giê lµ ©m t¾c thanh m«n. B»ng chøng nµy chøng tá r»ng, vÊn ®Ò kh«ng ph¶i ë chç ©m /t/

®ang xÐt cã thÓ n»m trong phÇn khëi ®Çu ©m tiÕt (onset) cïng víi mét phô ©m kh¸c mµ lµ ë chç liÖu nã cã thùc sù n»m trong phÇn khëi ®Çu hay kh«ng. Nh­ ®· tr×nh bµy ë trªn, viÖc mét ©m vÞ tr¶i qua mét qu¸ tr×nh ©m vÞ häc cô thÓ nµo ®ã phô thuéc vµo vÞ trÝ cña nã trong

©m tiÕt: /t/ trong “petrol” n»m ë phÇn cuèi cña ©m tiÕt, cßn trong tõ “patrol” th× nã lµ phÇn khëi ®Çu ©m tiÕt thø hai v× c¸c lÝ do liªn quan ®Õn vÞ trÝ cña träng ©m.

Ngoµi vÞ trÝ cña ranh giíi c¸c ©m tiÕt trong cÊu tróc ©m vÞ häc cßn cã mét sè hiÖn t­îng kh¸c liªn quan ®Õn vai trß cña ©m tiÕt. Mét trong nh÷ng hiÖn t­îng ®ã lµ hiÖn t­îng “nãi nhÞu” (spoonerism) - mét lo¹i lçi ph¸t ©m. §©y lµ hiÖn t­îng mét ©m ®o¹n hoÆc chïm phô

©m (consonant cluster) cña mét ©m tiÕt bÞ ®æi chç cho ©m ®o¹n hoÆc chïm phô ©m cña ©m tiÕt kh¸c trong cïng côm tõ. VÝ dô: “round moon” bÞ nãi nhÞu thµnh “mound rune”. HiÖn t­îng nµy cã thÓ ®­îc h×nh thøc ho¸ nh­ sau:

C1V ... C2V ...  C2V ... C1V ...

[raund mu:n]  [maund ru:n]

Côm tõ “dear Queen” cã thÓ bÞ nãi nhÞu thµnh “qeer dean”:

C₁V ... C₂C₃V...  C₂C₃V ... C₁V ...

[di:r kwi:n] [kwi:r di:n]

§èi víi nh÷ng ng­êi nãi tiÕng Anh kh«ng cã ©m s¾c [r] th× ©m cuèi cña tõ “deer” vµ queer” sÏ ®­îc ph¸t ©m lµ []. §iÒu cã ý nghÜa ë ®©y lµ, s¶n phÈm cña viÖc nãi nhÞu kh«ng ph¶i lµ C₁C₂V... C₃V... [dwi:r ki:n] hoÆc C₁C₃V... C₂V... [dki: r wi:n] hoÆc c¸c kÕt hîp nµo kh¸c. Quan s¸t nµy cho thÊy r»ng, phô ©m ®Çu tiªn hoÆc mét phô ©m cô thÓ nµo kh¸c ch­a ph¶i ®· hoµn toµn cã ý nghÜa trong viÖc x©y dùng cÊu tróc ©m vÞ häc. YÕu tè quan träng lµ mét thµnh tè trùc tiÕp nµo ®ã cña ©m tiÕt. Cô thÓ ë ®©y lµ phÇn khëi ®Çu (onset). PhÇn nµy cã thÓ ®­îc x¸c ®Þnh lµ mét bé phËn cña ©m tiÕt xuÊt hiÖn tr­íc nguyªn ©m.

HiÖn t­îng “nãi nhÞu” cung cÊp b»ng chøng vÒ cÊu tróc trong lßng ©m tiÕt. HiÖn t­îng nµy chØ ra r»ng c¸c bé phËn cña ©m tiÕt cã thÓ ®­îc nghiªn cøu mét c¸ch cã hÖ thèng. Trong c¸c vÝ dô vÒ hiÖn t­îng nãi nhÞu trªn, chØ cã phÇn khëi ®Çu cña ©m tiÕt ®­îc dÞch chuyÓn cßn c¸c bé phËn kh¸c cña ©m tiÕt (phÇn vÇn - rhyme) kh«ng bÞ thay ®æi.

Cã nhiÒu c¸ch biÓu hiÖn cÊu tróc néi t¹i cña ©m tiÕt. Sau ®©y lµ mét trong nh÷ng h×nh thøc th­êng ®­îc sö dông nhÊt:



O R

N CO

KÝ hiÖu sigma () biÓu thÞ “©m tiÕt“. Bé phËn khëi ®Çu ®­îc thÓ hiÖn b»ng “O”. PhÇn h¹t nh©n (nucleus / core) cña ©m tiÕt ®­îc biÓu thÞ b»ng kÝ hiÖu “N”. C₀ (coda) lµ mét hoÆc vµi phô ©m ®øng sau nguyªn ©m. R (rhyme - vÇn) lµ sù kÕt hîp cña N vµ C_O. HiÖn t­îng “nãi nhÞu” ë trªn cã thÓ ®­îc biÓu hiÖn theo cÊu tróc cña ©m tiÕt nh­ sau:

   

O1 R O2 R  O2 R O1 R

N CO N CO N CO N CO

d i: r k w i: n k w i: r d i: n Trong s¬ ®å trªn, cã thÓ thÊy r»ng, c¸c bé phËn khëi ®Çu ©m tiÕt ®æi chç cho nhau: Bé phËn khëi ®Çu O1 ®æi chç cho bé phËn khëi ®Çu O2. Trªn tuyÕn tÝnh, ®©y lµ qu¸ tr×nh dÞch chuyÓn mét hoÆc hai hoÆc ba ©m ®o¹n tr­íc nguyªn ©m (Trong ©m tiÕt tiÕng Anh, sè l­îng phô ©m tèi ®a tr­íc nguyªn ©m cã thÓ lµ ba phô ©m). Nãi c¸ch kh¸c, trong vÝ dô trªn, bé phËn khëi ®Çu ©m tiÕt (onset) ®· bÞ dÞch chuyÓn.

Trong cÊu tróc néi t¹i cña ©m tiÕt, bé phËn b¾t buéc ph¶i cã lµ bé phËn h¹t nh©n (nucleus). CÊu tróc kh¸i qu¸t cña ©m tiÕt tiÕng Anh lµ:

(i) nucleus; (ii) onset + nucleus; (iii) nucleus + coda; (iv) onset + nucleus + coda.

C¸c bé phËn “onset” vµ “coda” cã thÓ lµ ®¬n tè hoÆc phøc thÓ. Sè l­îng tèi ®a cho phÐp trong bé phËn ®Çu ©m tiÕt (onset) lµ ba phô ©m vµ trong bé phËn cuèi (coda) lµ bèn phô ©m.

Ngoµi ra, trong tiÕng Anh, mét sè phô ©m vang (sonorant consonants) cã thÓ ®ãng vai trß lµ thµnh tè h¹t nh©n (nucleus) trong ©m tiÕt kh«ng cã träng ©m nh­ c¸c ©m [n] vµ [l] trong c¸c tõ sau: “garden” [ga:dn]; “little” [litl]. Trong tÊt c¶ c¸c tr­êng hîp, bé phËn h¹t nh©n lµ bé phËn b¾t buéc ph¶i cã vµ lµ bé phËn trung t©m trong ©m tiÕt. Kh«ng cã bé phËn h¹t nh©n

th× kh«ng cã ©m tiÕt. Bé phËn nµy lµ bé phËn næi tréi nhÊt v× nã cã ®é vang lín nhÊt so víi c¸c bé phËn kh¸c trong ©m tiÕt.

Dùa vµo cÊu tróc ©m tiÕt, cã thÓ nhËn biÕt ®­îc c¸c qu¸ tr×nh liªn quan ®Õn hiÖn t­îng thanh m«n ho¸ ©m “t” (t-glottalisation) vµ hiÖn t­îng ng¹c mÒm ho¸ ©m “l” (I- velarisation):

Khi /t/ ë vÞ trÝ cuèi ©m tiÕt, nã xuÊt hiÖn ë h×nh th¸i ©m t¾c thanh m«n (glottalised); khi /l/

còng n»m ë vÞ trÝ nµy th× nã bÞ ng¹c mÒm ho¸ (velarised). CÊu tróc ©m tiÕt còng gióp lµm s¸ng râ h¬n quy t¾c kÕt ©m c¸c ©m ®o¹n (phonotactics) trong mét ng«n ng÷ cô thÓ. H·y xem xÐt sù kÕt hîp cña c¸c ©m ®o¹n ®­îc g¹ch ch©n trong nh÷ng tõ sau:

“Sleepwalk”, “lab worker”, “livewire”, “leafworm”

Trªn tuyÕn tÝnh, c¸c tõ nµy cã c¸c ©m ®o¹n [pw], [bw], vw], [fw]. §ång thêi, nh÷ng tõ sau kh«ng tån t¹i trong tiÕng Anh: “pwell”, “bwee”, “vwoot”, “fwite”. Tõ thùc tÕ nµy cã thÓ nhËn xÐt r»ng, kh«ng thÓ ®­a ra mét sù h¹n ®Þnh nµo ®èi víi c¸c chuçi nh­ [pw], [bw], vw], [fw] bëi v× chóng thùc sù xuÊt hiÖn trong c¸c tõ sleepwalk”, “lab worker”, “livewire”,

“leafworm”. Cã lÏ, nªn ®­a ra sù h¹n ®Þnh r»ng, chuçi ©m ®o¹n gåm mét ©m m«i (labial) vµ

©m [w] ®øng ngay sau nã kh«ng thÓ xuÊt hiÖn ë phÇn ®Çu hoÆc phÇn cuèi trong ©m tiÕt tiÕng Anh. Quan s¸t vµ so s¸nh vÞ trÝ cña chuçi [pw] trong [sli:pwo:k] vµ tõ nh©n t¹o tr¸i víi quy luËt kÕt ©m cña tiÕng Anh [pwe†] trong l­îc ®å sau:

a.

  b. 

O R O R O R

N C_O N CO N C_O

s l i: p w o: k p w e †

Hai ©m [p] vµ [w] xuÊt hiÖn kÒ c¹nh nhau trong tuyÕn tÝnh ë c¶ (a.) vµ (b.) trong s¬ ®å trªn nh­ng chóng thuéc vÒ c¸c ©m tiÕt kh¸c nhau trong (a.) vµ mang tÝnh “hçn nhËp ©m tiÕt” (heterosyllabic). Trong khi ®ã, ë (b.), chóng lµ bé phËn ®Çu cña cïng mét ©m tiÕt.

2.4.2. Kh¸i niÖm “nhÞp” (foot)

“NhÞp” lµ mét cÊu tróc kÕt nèi c¸c ©m tiÕt. Nãi chÝnh x¸c h¬n, “nhÞp” kÕt nèi c¸c ©m tiÕt cã träng ©m vµ kh«ng cã träng ©m. Mét ©m tiÕt cã träng ©m kÕt hîp víi bÊt cø ©m tiÕt kh«ng cã träng ©m nµo g¾n bã víi nã t¹o thµnh mét “nhÞp” víi ©m tiÕt cã träng ©m lµ thµnh tè trung t©m v× ©m tiÕt nµy lµ ©m tiÕt næi tréi nhÊt. Trong mét nhÞp, ©m tiÕt cã träng ©m cã thÓ ë phÝa bªn tr¸i hoÆc phÝa bªn ph¶i: [^‘ ], [^‘ ]. Trong mét nhÞp cã thÓ chØ cã mét ©m tiÕt, hai ©m tiÕt hoÆc nhiÒu ©m tiÕt:

(a) F (b) F (c) F (d) F

[ ^‘ ] [^‘ ] [   ^‘] []