n vµ Håi gi¸o trong lÔ héi Ch¨m

(1)

TÝn ng−ìng Bµlam«n gi¸o vµ Håi gi¸o trong lÔ héi Ch¨m

1. Tõ l©u c¸c nhμ nghiªn cøu khi nghiªn cøu ng−êi Ch¨m, v¨n ho¸

Ch¨m th−êng ®Ò cËp ®Õn Bμlam«n vμ Håi gi¸o. Tõ xa x−a ®Õn nay, lo¹i h×nh sinh ho¹t cña ng−êi Ch¨m Bμlam«n vμ Ch¨m Håi gi¸o tËp trung nhiÒu nhÊt ë nghi lÔ, héi hÌ. ë

®©y hä theo tÝn ng−ìng g×, lo¹i h×nh t«n gi¸o nμo? Hä cã ph¶i theo duy nhÊt, thuÇn tuý mét t«n gi¸o Bμlam«n vμ Håi gi¸o nhÊt thèng hay kh«ng? Hay lμ niÒm tin cña hä vÒ Bμlam«n vμ Håi gi¸o chØ lμ tÝn ng−ìng mμ th«i. §Ó tr¶ lêi nh÷ng c©u hái nªu ra, chóng t«i ®· cã mét sè bμi viÕt ®Ò cËp ®Õn nhiÒu lo¹i h×nh tÝn ng−ìng cña ng−êi Ch¨m.

Trong bμi viÕt nμy, chóng t«i sÏ ®Ò cËp ®Õn tÝn ng−ìng Bμlam«n vμ Håi gi¸o trong lÔ héi Ch¨m.

2. TÝn ng−ìng Bμlam«n gi¸o trong lÔ héi Ch¨m. Lμ con ®Î cña nÒn v¨n minh n«ng nghiÖp, lÔ héi Ch¨m ra

®êi kh¸ sím. Cïng víi c¸c tÝn ng−ìng nguyªn thuû nh− B¸i vËt gi¸o (tôc thê ®¸, thê c©y), T«tem gi¸o (tôc thê con vËt), Saman gi¸o (tôc lªn

®ång nhËp bãng), tÝn ng−ìng phån thùc, v.v... tÝn ng−ìng Bμlam«n vμ

Sakaya

(V¨n Mãn)

^(*)

Håi gi¸o còng cã mÆt trong lÔ héi Ch¨m. Ngay tõ thÕ kØ II sau C«ng nguyªn, Bμlam«n gi¸o ®· du nhËp vμo ng−êi Ch¨m vμ ®· cã mét thêi k×

ph¸t triÓn rùc rì ë Ch¨mpa. Khi ng−êi Ch¨m tiÕp nhËn Bμlam«n gi¸o, hä ®· c¶i biªn nã trªn c¬ së v¨n ho¸, tÝn ng−ìng b¶n ®Þa cña m×nh. V× vËy Bμlam«n gi¸o ë ng−êi Ch¨m kh«ng hoμn toμn gièng Bμlam«n gi¸o Ên

§é. Bμlam«n Ch¨m kh«ng nÆng vÒ thê thÇn Shiva, Brahma vμ Vishnu mμ nÆng vÒ thê 3 vÞ anh hïng d©n téc, v¨n ho¸ (P« In− N−ga, P« Klong Girai, P« R«me), thê cóng tæ tiªn, chÕt lμm ®¸m thiªu cã chÆt ®Çu, lμm nhËp kót, lμm lÔ héi Katª ë ®Òn th¸p, lμm lÔ móa Rija vμ thê c¶ Th¸nh Allah (©uloah) cña Håi gi¸o. Trong nghi thøc hμnh lÔ cña lÔ héi ë ®Òn th¸p Ch¨m, mÆc dï cã sù hiÖn diÖn cña tÇng líp tu sÜ Bμlam«n (Paseh) tham gia cóng tÕ, nh−ng c¸c thÇy cóng tÝn ng−ìng d©n gian Ch¨m nh−

ThÇy Kadhar vμ Bμ Bãng (Pajau) míi lμ ng−êi ®¶m nhiÖm, n¾m vai trß chÝnh trong cuéc tÕ thÇn linh. ThiÕu

*. Nhµ nghiªn cøu, Trung t©m nghiªn cøu v¨n ho¸

Ch¨m, Ninh ThuËn.

(2)

v¾ng ThÇy Kadhar th× lÔ héi ë ®Òn th¸p Ch¨m kh«ng thÓ nμo thùc hiÖn

®−îc mÆc dï cã ®Çy ®ñ tu sÜ Paseh cña ®¹o Bμlam«n.

HÖ thèng thÇn linh trong lÔ héi cóng tÕ ë ®Òn th¸p liªn quan ®Õn Bμlam«n gi¸o cã yÕu tè mê nh¹t. MÆc dï ng−êi Ch¨m x©y dùng ®Òn th¸p

®Ó thê vua- thÇn Ch¨m, trong ®ã cã g¾n víi tôc thê thÇn Shiva, mét trong 3 vÞ thÇn tèi linh cña Bμlam«n gi¸o Ên §é nh−ng yÕu tè thê thÇn Shiva l¹i rÊt mê nh¹t. Trong lÔ héi cóng tÕ ë ®Òn th¸p Ch¨m, thÇn Shiva chØ ®−îc cóng tÕ ®Çu tiªn nh− mét vÞ thÇn gi÷ cöa ®Òn th¸p (P« Yang Tabak Libang), cßn tÊt c¶ hä tËp trung h−íng vÒ thÇn linh cña d©n téc mμ hä suy t«n nh− P« In− N−ga, P« Klaung Garai, P« R«me. Cã ®Õn 99% nh÷ng ng−êi dù lÔ héi kh«ng biÕt thÇn Shiva lμ vÞ thÇn nμo, chñng téc g×? tõ ®©u tíi? TÊt c¶ mäi ng−êi dù lÔ ®Òu h−íng vÒ vÞ thÇn lμ anh hïng v¨n ho¸, anh hïng d©n téc mμ hä suy t«n vμ ®©y chÝnh lμ ®Ò tμi chñ

®¹o trong lÔ héi Ch¨m ®−îc thÓ hiÖn qua bμi h¸t lÔ cña thÇy kÐo ®μn Rabap. Mçi vÞ thÇn ®−îc cóng tÕ trong lÔ héi ë c¸c ®Òn th¸p Ch¨m

®−îc ThÇy Kadhar kÐo ®μn Rabap h¸t nh÷ng ca khóc (damn−i) ®−îc rót ra tõ tiÓu sö, truyÒn thuyÕt, giai tho¹i vÒ vÞ vua (p«), hoμng hËu (bia), t−íng lÜnh (cey). Nh÷ng ca khóc Êy víi lêi v¨n bãng b¶y, tao nh· ®·

®−îc thi vÞ ho¸. TÊt nhiªn nh÷ng vÞ thÇn hä ca ngîi ®Òu lμ nh÷ng vÞ thÇn cã thμnh tÝch, lμ nh÷ng vÜ nh©n trong lÞch sö, lμ nh÷ng vÞ anh hïng trong v¨n ho¸, giái vÒ nghÒ n«ng, nghÒ thuû lîi. V× c«ng lao sù nghiÖp Êy mμ c¸c vÞ thÇn ®· to¶ ¸nh hμo quang trong t©m trÝ céng ®ång suèt bao thÕ hÖ. ë diÖn hÑp, hä lμ thÇn cña mét lμng, ë diÖn réng hä lμ th¸nh chung cña c¶ céng ®ång Ch¨m. Mét sè tôc thê thÇn trong tÝn ng−ìng vμ, trong lÔ héi Ch¨m cho ta thÊy thÇn mÑ xø së P« In− N−ga lμ mét nh©n vËt huyÒn tho¹i nh−ng ng−êi Ch¨m suy t«n nh− th¸nh. Sù suy t«n nμy ®·

trë thμnh tÝn ng−ìng. Nh−ng tÝn ng−ìng Êy kh«ng t¹o nªn gi¸o lÝ, tÝn

®iÒu nh− t«n gi¸o mμ tõ cuéc ®êi ®øc

®é vμ c«ng lao cña hä, quÇn chóng

®· suy t«n vμ l−u truyÒn qua huyÒn tho¹i, truyÒn thuyÕt vÒ hä.

Trong lÔ héi Ch¨m, sù xuÊt hiÖn hÖ thèng thÇn linh cóng tÕ cña ng−êi Ch¨m kh«ng theo mét thø bËc nhÊt

®Þnh. V× ng−êi Ch¨m cã tôc cóng ®a thÇn. Khi cóng thÇn nμo, ë ®Òn th¸p nμo th× thÇn ®ã ®−îc cóng tr−íc vμ thÇn ®ã hiÓn nhiªn ®øng ®Çu b¶ng hÖ thèng thÇn linh. Ch¼ng h¹n khi cóng n÷ thÇn P« In− N−ga trong lÔ héi P« In− N−ga t¹i th¸p P« In−

N−ga vμo th¸ng 9 lÞch Ch¨m th× thÇn P« In− N−ga lμ vÞ thÇn ®−îc cóng tr−íc, sau ®ã ®Õn l−ît c¸c vÞ thÇn P«

Klaung Garai, P« R«me. T−¬ng tù

(3)

nh− vËy khi cóng thÇn P« Klaung Garai vμo ngμy lÔ héi Katª th× vÞ thÇn P« Klaung Garai lμ vÞ thÇn

®−îc cóng ®Çu tiªn, ®øng ®Çu b¶ng cña cuéc tÕ lÔ nμy. Tïy theo nghi lÔ vμ m« h×nh cña lÔ héi mμ ng−êi Ch¨m s¾p thø bËc cña c¸c vÞ thÇn kh¸c nhau. Sù s¾p xÕp kh«ng æn

®Þnh ®ã, ng−êi Ch¨m kh«ng th¾c m¾c, kh«ng lÝ luËn, kh«ng tranh c·i mμ chØ mét lßng t«n thê vμ sïng kÝnh víi tÊt c¶ lßng tin vμ tÝn ng−ìng cña m×nh. DÜ nhiªn kh«ng ai gäi tÝn ng−ìng Êy lμ t«n gi¸o. Bëi v×

nÕu lμ t«n gi¸o th× vÞ trÝ c¸c thÇn linh ph¶i ®−îc bμi trÝ vμ thê cóng theo mét thø bËc nhÊt ®Þnh.

3. TÝn ng−ìng Håi gi¸o trong lÔ héi Ch¨m. Bªn c¹nh nhãm Ch¨m ¶nh h−ëng Bμlam«n gi¸o (Ahier), cßn cã mét céng ®ång ng−êi Ch¨m chÞu ¶nh h−ëng Håi gi¸o (Awal). Ngay tõ thÕ kØ X, Håi gi¸o ®· hiÖn diÖn ë Ch¨mpa nh−ng m·i ®Õn thÕ kØ XVI- XVII⁽¹⁾ nã míi thùc sù vμo ng−êi Ch¨m vμ biÕn ho¸ thμnh mét lo¹i Håi gi¸o theo kiÓu Ch¨m kh«ng gièng Håi gi¸o thÕ giíi. Nh÷ng ng−êi Ch¨m theo Håi gi¸o kiÓu nμy tù gäi m×nh lμ Ch¨m Awal hoÆc Ch¨m Bini (Håi gi¸o- Bμni). Ng−êi Ch¨m Awal kh«ng chØ t«n thê mét th¸nh Allah duy nhÊt mμ cßn t«n thê tæ tiªn, thê c¸c thÇn s«ng, nói, m©y, m−a, sÊm chíp, lμm lÔ héi móa Rija vμ thê cóng c¸c vÞ anh hïng d©n téc.

Céng ®ång Ch¨m Awal còng cã mét sè lÔ héi chung vμ riªng víi céng ®ång Ch¨m Ahier. Ph¶i nãi lÔ héi Ch¨m Awal cßn l−u gi÷ mét c¸ch nguyªn vÑn con ®−êng vμ dÊu Ên cña Håi gi¸o khi míi x©m nhËp vμo ng−êi Ch¨m th«ng qua tÝn ng−ìng.

Hay nãi c¸ch kh¸c, lÔ héi Ch¨m lμ bøc tranh ph¶n ¸nh con ®−êng chuyÓn ho¸ cña t«n gi¸o tõ bªn ngoμi kÕt hîp, ®an xen víi tÝn ng−ìng Ch¨m. ë ®©y, chóng ta thÊy hÖ thèng lÔ héi móa Rija Ch¨m lμ minh chøng cho vÊn ®Ò nμy. §Çu tiªn ph¶i kÓ ®Õn lÔ móa tèng «n ®Çu n¨m (Rija N−ga) cã tôc cóng thÇn míi (yang birow) vμ thÇn Bμlam«n (yang Bimon- hay cßn gäi lμ yang aklak).

Trong lÔ nμy cã tôc cóng “h×nh nh©n thÕ m¹ng” xuÊt hiÖn c¶ hai vÞ thÇn:

thÇn P« In− N−ga- thÇn MÑ xø së Ch¨m ®¹i diÖn cho vÞ thÇn Ch¨m Ahier- Ch¨m ¶nh h−ëng Bμlam«n (Yang Bim«n) vμ thÇn “P« Sah In−

(yang birow) ®¹i diÖn cho Håi gi¸o do Th¸nh ¢uloah (Allah) sai xuèng”⁽²⁾. C¶ hai vÞ thÇn nμy ®Òu cã vai trß nh− nhau trong viÖc t¹o dùng vò trô, mu«n loμi. Qua lÔ nμy ngay tõ

®Çu ta thÊy bãng d¸ng hai t«n gi¸o Bμlam«n vμ Håi gi¸o ®Òu cè g¾ng l¸ch m×nh vμo tÝn ng−ìng, lÔ héi 1. Haji Adi Taha (Chief Editor). Costumes of Campa the Malay group in Vietnam. Ecole Francaise d’

Extrªme- Orient, Kuala Lumpur, 1998, p. 15.

2. V¨n Mãn. LÔ Rija N−gar – mét tÝn ng−ìng d©n gian Ch¨m ®éc ®¸o. T¹p chÝ D©n téc häc, sè 3/1994, tr. 42.

(4)

Ch¨m th«ng qua sù tÝch, huyÒn tho¹i

®Ó h×nh thμnh nªn gi¸o lÝ tÝn ®iÒu cña riªng m×nh.

TiÕp ®Õn ph¶i kÓ tíi lÔ héi móa ban ngμy (Rija harei), móa ban ®ªm (Rija dayuap) mμ cô thÓ lμ lÔ héi móa lín Rija Praung. §©y lμ lo¹i h×nh lÔ héi ®Çu tiªn thuÇn tuý mang tÝn ng−ìng Håi gi¸o x©m nhËp vμo ®êi sèng tÝn ng−ìng Ch¨m. Trong héi móa nμy tuy nhμ lÔ (kajang) kh«ng ph¶i lμ th¸nh ®−êng mμ chØ lμ nhμ lμm b»ng tre lîp tranh t¹m bî nh−ng lèi trang trÝ bªn trong nhμ lÔ t−¬ng tù nh− th¸nh ®−êng (cã l©m linh, paban, m−ron) ®Ó t«n thê, cÇu cóng cho ©uloah (Allah). Trong lÔ nμy, ngoμi tu sÜ P« Acar cña nhãm Ch¨m ¶nh h−ëng Håi gi¸o (Awal) cã mÆt ®Ó ®äc kinh khai lÔ (Sarawat) cßn cã mét tu sÜ kh¸c rÊt quan träng thùc hiÖn lÔ nμy, ®ã lμ thÇy M−du«n (thÇy vç trèng) vμ Muk Rija (vò s−).

ThÇy M−du«n vμ Muk Rija cã mÆt ë c¶ hai céng ®ång Ch¨m Ahier vμ Ch¨m Awal. Hä còng kiªng c÷ thÞt heo, thÞt d«ng nh− tÝn ®å Ch¨m Awal mÆc dï sè tu sÜ nμy vÉn cã mÆt ë céng ®ång Ch¨m Ahier. Trong lÔ héi nμy ngoμi tu sÜ cÇu kinh ®Ó cÇu thÇn

¢uloah (Allah) vÒ chøng lÔ, cßn cã c¸c hÖ thèng thÇn linh, ®iÖu nh¹c,

®iÖu móa tho¸t th©n tõ nh÷ng vÞ thÇn, truyÒn thuyÕt cña Håi gi¸o⁽³⁾.

Cïng víi lÔ héi móa Rija cßn cã lÔ héi Ram−wan ë th¸nh ®−êng Håi

gi¸o - Bμni. LÔ héi Ram−wan lμ kÕt qu¶ qu¸ tr×nh x©m nhËp cña Håi gi¸o vμo céng ®ång ng−êi Ch¨m. ThÕ nh−ng lÔ héi nμy còng bÞ tÝn ng−ìng b¶n ®Þa Ch¨m ho¸. Trong lÔ héi Ram−wan ë c¸c th¸nh ®−êng Ch¨m Awal kh«ng chØ cã c¸c tu sÜ Po Acar cña Ch¨m Awal ®äc kinh Coran, cÇu nguyÖn Th¸nh Allah mμ cßn kÕt hîp tôc thê cóng tæ tiªn, sinh ho¹t nghÖ thuËt nh− ca h¸t, nh¶y móa. §Æc biÖt trong lÔ héi Ram−wan cã tôc cóng d©ng g¹o (tuh brah) vμ nghi thøc hμnh lÔ trong lÔ Ram−wan ®−îc chia lμm hai giai ®o¹n: Giai ®o¹n I: hμnh lÔ 15 ngμy ®Çu gäi lμ “Muk Trun”

(thÇn mÑ gi¸ng thÕ) vμ ®Õn ngμy thø 20 trë ®i ®Õn cuèi th¸ng lμ cóng lÔ

“On Trun” (thÇn cha gi¸ng thÕ).

Trong lÔ Ram−wan cã tôc c¸c tu sÜ lÊy n−íc, r−íc n−íc trong nghi lÔ tÈy thÓ... Nh− vËy, lÔ Ram−wan lμ lÔ héi lín nhÊt cña ng−êi Ch¨m Awal nh−ng kh«ng gièng lÔ Ramadan cña Håi gi¸o thÕ giíi (Islam) mÆc dï hä còng x©y dùng th¸nh ®−êng. LÔ héi Ram−wan chØ m−în chñ ®Ò t«n gi¸o

®¾p vμo, phñ lªn tÝn ng−ìng Ch¨m nh−ng bªn trong vÉn cßn in ®Ëm dÊu Ên tÝn ng−ìng n«ng nghiÖp nh− tôc lÊy n−íc, thê n−íc (m−k ia), tôc d©ng g¹o lÔ (tuh brah), vμ tôc cóng thÇn cha - thÇn mÑ, trêi - ®Êt, ©m - d−¬ng (Muk trun On trun), v.v…

3. V¨n Mãn. LÔ Rija-mét tÝn ng−ìng Håi gi¸o Ch¨m.

(5)

Nh− vËy, c¶ hai t«n gi¸o Bμlam«n gi¸o vμ Håi gi¸o khi ®i vμo céng

®ång Ch¨m, cô thÓ ë lÔ héi Ch¨m ®·

VÒ vÊn ®Ò nμy, ngay tõ ®Çu ta ®·

thÊy Bμlam«n gi¸o vμ Håi gi¸o ®Òu cè g¾ng l¸ch m×nh th«ng qua sù tÝch, huyÒn tho¹i ®Ó h×nh thμnh nªn gi¸o lÝ tÝn ®iÒu cña riªng m×nh. Song c¶

hai vÞ thÇn linh tèi cao cña Bμlam«n gi¸o lμ thÇn Shiva (ng−êi Ch¨m gäi P« Gin«r M−tri) vμ cña Håi gi¸o lμ Th¸nh Allah (ng−êi Ch¨m gäi lμ

¢uloah) khi vμo tÝn ng−ìng Ch¨m, vμo lÔ héi Ch¨m ®· nh−îng bé, kh«ng giμnh næi mét vÞ trÝ ®μng hoμng. ThÇn Shiva, ng−êi Ch¨m cßn gäi lμ thÇn gi÷ cöa ®Òn th¸p (P«

Yang tabah libang) vμ trong c¸c lÔ Rija thÇn linh tèi cao cña Håi gi¸o lμ Th¸nh Allah chØ ®−îc thê b»ng mét khay trÇu (th«n hala), t−îng tr−ng cho P« ©uloah, P« Ban Giana (P«

Pruang)… Tuy vËy, hai t«n gi¸o lín lμ Bμlam«n gi¸o vμ Håi gi¸o ®· cã nh÷ng ®ãng gãp tÝch cùc cho v¨n ho¸, tÝn ng−ìng Ch¨m nh− ®Òn th¸p, th¸nh ®−êng, t−îng thê, hμng ngò chøc s¾c, tu sÜ (Paseh, Acar), c¸c nghi thøc cóng tÕ, v.v… §iÒu ®ã cã t¸c dông rÊt to lín trong viÖc linh thiªng ho¸ nh÷ng g× cßn trÇn tôc trong tÝn ng−ìng, lÔ nghi d©n gian C h ¨ m . T õ ® ã lμm t ¨ n g t h ª m s ø c

m¹nh, niÒm tin cho quÇn chóng, gãp phÇn lμm phong phó thªm tÝn ng−ìng vμ lÔ héi Ch¨m.

4. Tãm l¹i. Nãi chung, lÔ héi Ch¨m ph¶n ¸nh râ nÐt bé mÆt tÝn ng−ìng, t«n gi¸o Ch¨m. §Õn víi lÔ héi Ch¨m sÏ nhËn biÕt ®−îc ng−êi Ch¨m ®Õn

theo tÝn ng−ìng, t«n gi¸o nμo? Tuy

®iÒu nμy kh«ng thÓ hiÖn râ rμng rμnh m¹ch, nã ®an xen, chuyÓn ho¸, héi nhËp lÉn nhau nh−ng lÔ héi Ch¨m ®· ph¶n ¸nh ®−îc ®Çy ®ñ diÖn m¹o cña ®êi sèng tÝn ng−ìng Ch¨m.

§ã lμ: tr−íc vμ sau khi tiÕp nhËn Bμlam«n gi¸o vμ Håi gi¸o tõ bªn ngoμi vμo, ng−êi Ch¨m ®· cã tÝn ng−ìng b¶n ®Þa nh− tôc thê thÇn mÆt trêi, thÇn nói, thÇn s«ng vμ nhÊt lμ tôc thê cóng tæ tiªn, vÞ anh hïng d©n téc, anh hïng v¨n ho¸ cã c«ng víi d©n víi n−íc. Trong tÝn ng−ìng Êy ng−êi Ch¨m lu«n mang theo t©m thøc phån thùc víi ý niÖm ©m d−¬ng giao hoμ, t¹o sù sung m·n cho con ng−êi vμ v¹n vËt; mang theo thÕ l−ìng ph©n, l−ìng hîp vÒ sù t¸ch ra

®Ó tr−ëng thμnh vμ g¾n l¹i ®Ó tr−êng tån. TÊt c¶ niÒm tin thμnh kÝnh Êy, qua c¸c thêi k× lÞch sö ®· ®−îc ch¾t läc, kh¸i qu¸t ho¸, nghÖ thuËt ho¸

thμnh tÝn ng−ìng c¬ b¶n trong lÔ nghi, héi hÌ cña ng−êi Ch¨m./.