Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 6 - 2008 3
t«n gi¸O - VÊN §Ò LÝ LUËn Vμ THùC TIÔN
T¦ T¦ëNG T¤N GI¸O
TRONG LUËN ¸N TIÕN SÜ CñA C.M¸C
õ n¨m 1838, C.M¸c ®· b−íc vμo nghiªn cøu lÞch sö triÕt häc. Néi dung 7 tËp bót kÝ cña «ng cã nhan ®Ò LÞch sö triÕt häc vÒ nh÷ng tr−êng ph¸i
£pia Quya, Kh¾c kû vμ Hoμi nghi ®·
chøng tá ®iÒu ®ã.
Lóc ®Çu, C.M¸c ®Þnh viÕt mét c«ng tr×nh nghiªn cøu s©u s¾c vÒ c¶ 3 tr−êng ph¸i. Nh−ng sau, «ng giíi h¹n ph¹m vi hÑp h¬n, lÊy Sù kh¸c nhau gi÷a khoa häc tù nhiªn cña §ªm«crit vμ £pia Quya lμm
®Ò tμi cho b¶n luËn ¸n tiÕn sÜ cña m×nh.
Së dÜ C.M¸c giíi h¹n ®Ò tμi nghiªn cøu v× «ng cÇn sím cã b»ng tiÕn sÜ khoa häc
®Ó nhanh chãng c−íi vμ t¸ch Gienny ra khái ¶nh h−ëng xÊu cña mét bé phËn gia
®×nh. Cßn Baue (ph¸i Hªghen trÎ) còng muèn C.M¸c nhanh chãng chÊm døt “Hμi kÞch cña chuyÖn thi cö”, sím ë bªn c¹nh
®Ó ®ì bÞ c« lËp trong cuéc ®Êu tranh chèng l¹i x· héi ®−¬ng thêi.
Ph¶i ch¨ng, v× tranh thñ thêi gian mμ C.M¸c chØ ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò TriÕt häc tù nhiªn cña £pia Quya, cßn viÖc tr×nh bμy tæng hîp c¶ 3 tr−êng ph¸i sÏ ®−îc thùc hiÖn vμo dÞp kh¸c. §iÒu nμy cã lÏ còng kh«ng hoμn toμn nh− vËy. LÝ do «ng nghiªn cøu vÊn ®Ò nμy cßn ë chç, trong thêi ®iÓm lÞch sö hiÖn thêi, C.M¸c vμ
NG¤ §øC THÞNH(*)
Hªghen ®ang tËp trung phª ph¸n t«n gi¸o g¾n liÒn víi phª ph¸n chÝnh trÞ - x·
héi vμ ®Ó c«ng viÖc cã hiÖu qu¶ th× cÇn ph¶i ®Ò cao chñ nghÜa duy vËt v« thÇn cña £pia Quya. V× vËy, C.M¸c b−íc vμo nghiªn cøu ®Ò tμi Sù kh¸c nhau gi÷a triÕt häc tù nhiªn cña §ªm«crit vμ £pia Quya.
Trong luËn ¸n cña m×nh, luËn ®iÓm
®Çu tiªn ®−îc C.M¸c nhÊn m¹nh lμ kh«i phôc ®Þa vÞ triÕt häc cña £pia Quya. Thêi cæ ®¹i, häc thuyÕt cña nhμ triÕt häc nμy bÞ ng−êi ta hiÓu kh«ng ®óng víi thùc chÊt tinh thÇn cña nã, v× thÕ mμ sù ¶nh h−ëng cña nã tr¸i h¼n víi sù mong muèn cña t¸c gi¶. Ch¼ng h¹n, khi bμn vÒ ®¹o ®øc, £pia Quya nãi: “ThÝch thó, ®ã lμ môc ®Ých cuèi cïng cña con ng−êi”. “ThÝch thó” ®−îc hiÓu víi nghÜa con ng−êi ®· tho¸t khái nh÷ng ®au khæ c¶ vÒ thÓ x¸c lÉn t©m hån, con ng−êi ®−îc tù do.
Nh−ng giai cÊp thèng trÞ l¹i hiÓu nã theo ý nghÜa tÇm th−êng trôy l¹c, t« ®iÓm cho thó tÝnh thÊp hÌn cña hä. Ph¶i ch¨ng chÝnh lßng c¨m ghÐt t«n gi¸o cña £pia Quya thÓ hiÖn trong häc thuyÕt l¹i trë thμnh c¸i mμ C«ng gi¸o −a chuéng, khi
«ng nãi: “Chóng ta nªn chän ng−êi cã t©m
*. Nguyªn Tr−ëng khoa TriÕt häc, Häc viÖn B¸o chÝ vµ Tuyªn truyÒn.
T
4 Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 6 - 2008
hån cao th−îng, dùng thμnh tÊm g−¬ng…
®Ó khi chóng ta sèng ®−îc ng−êi ®ã lu«n theo dâi vμ khi chóng ta hμnh ®éng ®−îc ng−êi ®ã lu«n nh×n thÊy”.
Theo £pia Quya: “Ng−êi cã t©m hån cao th−îng” kh«ng ph¶i lμ thÇn th¸nh, mμ lμ nh÷ng con ng−êi hiÖn thùc trong céng ®ång ng−êi. Nh−ng giai cÊp thèng trÞ l¹i hiÓu ®ã lμ thÇn th¸nh, biÕn t−
t−ëng khoa häc cña «ng thμnh c¸i cã lîi cho t«n gi¸o. MÆc dï trong häc thuyÕt vÒ
®¹o ®øc cña m×nh, «ng ®· nãi r»ng: “§¹o
®øc häc cña t«i lμ chèng l¹i tinh thÇn sî h·i, sî chÕt tr−íc thÇn linh”.
§Õn thêi C.M¸c, nhiÒu nhμ t− t−ëng nghiªn cøu £pia Quya còng ch−a hiÓu
®−îc thùc chÊt tinh thÇn cña nã, nªn kh«ng tr¸nh khái nh÷ng nhËn ®Þnh sai lÇm. Hªghen nghiªn cøu £pia Quya víi th¸i ®é thiÕu thiÖn c¶m vμ kh¸ch quan, nªn ®· lμm lu mê nh÷ng t− t−ëng triÕt häc duy vËt cña nã. V.I.Lªnin viÕt:
“Hªghen nghiªn cøu £pia Quya lμ thÓ hiÖn mét sù ®iÓn h×nh vÒ sù xuyªn t¹c vμ vu khèng cña mét nhμ duy t©m ®èi víi chñ nghÜa duy vËt”(1).
Ph¸i Hªghen trÎ coi £pia Quya chØ lμ mét trμo l−u phô, ®Ønh cao triÕt häc bÊy giê lμ ph¸i Hoμi nghi. §Õn C.M¸c, «ng ®·
nghiªn cøu £pia Quya mét c¸ch nghiªm tóc nªn ®· kh«i phôc ®−îc ®Þa vÞ triÕt häc
£pia Quya b»ng c¸ch ®Ò cao chñ nghÜa duy vËt v« thÇn vèn cã trong triÕt häc cña
«ng. Cã thÓ nãi, chØ víi C.M¸c, £pia Quya míi ®−îc ®¸nh gi¸ mét c¸ch ®Çy ®ñ nhÊt:
“Víi t− c¸ch lμ nh©n c¸ch sèng vÜ ®¹i thêi cæ, ng−êi ®· ®em triÕt häc gi¶i phãng con ng−êi tho¸t khái sù sî h·i, sî chÕt tr−íc thÇn linh”.
Nh− vËy, ®Ò cao chñ nghÜa duy vËt v«
thÇn cña £pia Quya, C.M¸c ®· gãp phÇn vμo cuéc ®Êu tranh chèng l¹i x· héi
®−¬ng thêi, chèng l¹i t«n gi¸o cña ph¸i Hªghen trÎ(2).
Bªn c¹nh sù kh«i phôc chñ nghÜa duy vËt v« thÇn trong triÕt häc cña £pia Quya, C.M¸c cßn chØ ra sù kh¸c nhau c¨n b¶n gi÷a triÕt häc cña £pia Quya víi triÕt häc cña §ªm«crit.
Thêi C.M¸c l−u hμnh kh¸ phæ biÕn quan niÖm cho r»ng, triÕt häc tù nhiªn cña £pia Quya chØ lμ sù gi¶i thÝch triÕt häc tù nhiªn cña §ªm«crit. LÐpnÕch ®· kh¸i qu¸t mét c¸ch khinh miÖt r»ng, cø chç nμo gäi lμ ph¸t triÓn triÕt häc §ªm«crit th× thùc chÊt chØ lμ lμm nghÌo nμn vμ tÇm th−êng ho¸
§ªm«crit mμ th«i.
Cßn ph¸i Hªghen trÎ cho r»ng, triÕt häc cña £pia Quya vÒ c¨n b¶n kh«ng cã g× kh¸c víi triÕt häc cña §ªm«crit, nã chØ lμ sù lÆp l¹i mét c¸ch kh«ng thªm bít.
Tr¸i víi nh÷ng quan ®iÓm trªn, C.M¸c
®· chØ ra sù kh¸c nhau c¨n b¶n gi÷a tr−êng ph¸i triÕt häc tù nhiªn cña hai
«ng, thÓ hiÖn trong häc thuyÕt “sù r¬i lÖch h−íng cña nguyªn tö so víi ®−êng th¼ng”.
Hai «ng ®Òu cho r»ng, nguyªn tö vμ ch©n kh«ng lμ c¬ së cña thÕ giíi, nªn c¶
hai ®Òu lμ nhμ duy vËt v« thÇn. Nh−ng vÒ h×nh thøc vËn ®éng cña nguyªn tö, quan niÖm cña hai «ng cã kh¸c nhau. §ªm«crit cho r»ng, trong sù vËn ®éng kh«ng ngõng vμ r¬i vμo ®−êng th¼ng, c¸c nguyªn tö lín
®ông vμo nguyªn tö nhá, tõ vËn ®éng th¼ng sinh ra vËn ®éng ngang. Nh− vËy, trong vËn ®éng kh«ng cã c¸i ngÉu nhiªn mμ chØ cã c¸i tÊt nhiªn tuyÖt ®èi. Cßn
£pia Quya, bªn c¹nh hai h×nh thøc vËn
®éng c¬ b¶n th¼ng vμ
1. V.I. Lªnin. Toµn tËp, TËp 18. Nxb Sù thËt.
M¸txc¬va 1963, tr.150.
2. Thêi k× nµy M¸c tham gia vµo ph¸i Hªghen trÎ.
4
Ng« §øc ThÞnh. T− t−ëng t«n gi¸o… 5
ngang, «ng cßn thªm mét h×nh thøc vËn
®éng thø ba, h×nh thøc vËn ®éng chÖch h−íng. NghÜa lμ, sù vËn ®éng cña nguyªn tö ®Õn mét lóc nμo ®ã, trong ®iÒu kiÖn nμo ®ã, cã thÓ vËn ®éng chÖch h−íng so víi ®−êng th¼ng. §ã lμ nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau c¨n b¶n gi÷a triÕt häc tù nhiªn cña
£pia Quya so víi triÕt häc tù nhiªn cña
§ªm«crit. ChÝnh v× thÕ, triÕt häc cña
£pia Quya cã ý nghÜa v« cïng s©u s¾c.
Quan ®iÓm vÒ “sù r¬i lÖch h−íng cña nguyªn tö” ®· chèng l¹i chñ nghÜa duy t©m t«n gi¸o, kh¾c phôc tÝnh ®Þnh mÖnh trong triÕt häc §ªm«crit.
Khi £pia Quya kh¼ng ®Þnh nguyªn tö cã thÓ r¬i lÖch h−íng do nguyªn nh©n néi t¹i bªn trong cña nã kh¸c c¨n b¶n víi quan ®iÓm cña §ªm«crit vÒ nguyªn nh©n vËn ®éng cña c¸c nguyªn tö, cã ngay tõ
®Çu vμ mang tÝnh tÊt nhiªn tuyÖt ®èi, kh«ng ®æi, thÓ hiÖn tÝnh ®Þnh mÖnh m¸y mãc ®Êu tranh t«n gi¸o. V× thÕ, £pia Quya viÕt: “Thμ thõa nhËn chuyÖn cæ tÝch vÒ thÇn th¸nh cßn h¬n lμm n« lÖ cho tÝnh tÊt yÕu cã tÝnh ®Þnh mÖnh cña nhμ tù nhiªn §ªm«crit”.
Khi bμn ®Õn “sù r¬i chÖch h−íng cña nguyªn tö”, £pia Quya còng ®Ò cËp ®Õn vÊn
®Ò tù do. Theo «ng, tù do lμ “v« vi” (kh«ng lμm g×), nghÜa lμ nã chØ cã ®−îc d−íi h×nh thøc riªng biÖt, ®éc lËp víi thÕ giíi xung quanh, bo bo trong b¶n th©n nã. Tù do thËt sù chØ cã trong vËn ®éng cña nguyªn tö, cßn tù do cña con ng−êi chØ lμ sù t−îng tr−ng cña tù do nguyªn tö mμ th«i. Trong thÕ giíi cã ¸p bøc, con ng−êi muèn cã tù do th× h·y quay l−ng l¹i x· héi ®ã.
VÒ vÊn ®Ò “tù do”, C.M¸c cho r»ng, triÕt häc cña §ªm«crit v× cã tÝnh ®Þnh mÖnh nªn ®· phñ nhËn tù do cña nguyªn tö vμ ®i ®Õn phñ nhËn tù do cña con ng−êi. Cßn triÕt häc cña £pia Quya ®·
nªu ra ®−îc vÊn ®Ò tù do, tõ tù do cña nguyªn tö ®Õn tù do cña con ng−êi.
Nh−ng víi quan niÖm “v« vi”, £pia Quya
®· sai lÇm khi cho r»ng, con ng−êi muèn cã tù do h·y quay l−ng l¹i thÕ giíi ®ã, x·
héi ®ã, bo bo trong b¶n th©n m×nh. Quan
®iÓm nμy, theo C.M¸c, cã tÝnh m¬ hå, thô
®éng trong c¸ch gi¶i quyÕt, nªn nã kh«ng thÓ tån t¹i trong hiÖn thùc. C.M¸c ®· chØ ra r»ng, tù do tr−íc hÕt ph¶i lμ tù do cña con ng−êi. Tù do ch©n chÝnh cña con ng−êi chØ ®−îc thùc hiÖn trong sù céng t¸c toμn diÖn gi÷a con ng−êi víi con ng−êi, trong cuéc ®Êu tranh c¶i t¹o ®iÒu kiÖn sinh ho¹t x· héi.
Tuy C.M¸c ®· nhÊn m¹nh vμo tù do cña con ng−êi, nh−ng dï sao, quan niÖm nμy vÉn trõu t−îng, cã tÝnh duy t©m, mÆc dï nã ®· hÐ më lËp tr−êng c¸ch m¹ng, c¶i t¹o thÕ giíi. Qu¸ tr×nh h×nh thμnh thÕ giíi quan míi (duy vËt biÖn chøng) tÊt yÕu lμ vËy. ChÝnh v× thÕ, khi ®¸nh gi¸ t¸c phÈm luËn ¸n tiÕn sÜ TriÕt häc cña C.M¸c, V.I.Lªnin ®· viÕt: “Trong b¶n luËn ¸n nμy, C.M¸c cßn ph¸t biÓu mét quan ®iÓm hoμn toμn tiªm nhiÔm chñ nghÜa duy t©m theo kiÓu Hªghen”(3).
Tuy vËy, C.M¸c còng ®· c«ng khai nªu lªn quan ®iÓm v« thÇn cña m×nh, thÓ hiÖn trong viÖc ®Ò cao chñ nghÜa duy vËt v«
thÇn cña £pia Quya. §ång thêi, C.M¸c hÐ lé t− t−ëng míi, triÕt häc ph¶i g¾n bã víi thùc tiÔn, g¾n bã víi cuéc sèng. §©y lμ con ®−êng vËn ®éng ®éc lËp cña «ng, tÊt yÕu sÏ dÉn «ng ®Õn nh÷ng kÕt luËn míi, kh«ng chØ kh¸c c¨n b¶n mμ cßn ®èi lËp hoμn toμn víi triÕt häc Hªghen, mÆc dï lóc nμy «ng cßn gäi Hªghen lμ “nhμ t−
t−ëng khæng lå”./.
3. V.I.Lªnin. Toµn tËp, TËp 21. Nxb Sù thËt.
M¸txc¬va 1963.
