T«n gi¸o vμ ®¹o ®øc häc m«i tr−êng
hay v× chØ lμ nh÷ng nguyªn t¾c chung chung h−íng dÉn hμnh vi con ng−êi, tõ rÊt l©u x· héi ®· ®Æt ra yªu cÇu ®¹o ®øc cho mét sè ngμnh nghÒ cô thÓ. Ch¼ng h¹n, ng−êi thμy thuèc th× cã y ®øc, ng−êi ho¹t ®éng trªn th−¬ng tr−êng th× cã ®¹o ®øc kinh doanh. Tr−íc kia, c¸c tr−êng s− ph¹m t¹i MiÒn Nam cßn gióp gi¸o sinh trau giåi ®¹o ®øc nhμ gi¸o qua mét m«n häc gäi lμ Lu©n lÝ chøc nghiÖp…
§Õn nöa sau thÕ kØ XX, con ng−êi l¹i nhËn ra nhu cÇu cÊp thiÕt ph¶i thμnh lËp thªm mét ngμnh ®¹o ®øc míi, dμnh cho tÊt c¶ nh÷ng ai ®ang sèng trªn hμnh tinh, nh»m h−íng con ng−êi quan t©m tíi m«i tr−êng m×nh ®ang sèng, ph¶i cã ý thøc tr¸ch nhiÖm ®èi víi sù sinh tån cña c¸i hμnh tinh ®ang d−ìng nu«i vμ dung chøa con ng−êi.
ThÕ lμ ngμnh §¹o ®øc häc m«i tr−êng (Environmental Ethics) dÇn dÇn h×nh thμnh. Lóc ®Çu, ng−êi ta ch−a x¸c lËp mét thuËt ng÷ chÝnh thøc cho chuyªn ngμnh qu¸ míi mÎ nμy, nh−ng cuèi cïng ®· thèng nhÊt sö dông thuËt ng÷ Environmental Ethics, m−în nguyªn v¨n tªn gäi tËp san Environmental Ethics do Eugene C. Hargrove s¸ng lËp n¨m 1979.
Lª Anh Dòng(*)
Ngay tõ lóc manh nha nh÷ng ý t−ëng ®Çu tiªn vÒ §¹o ®øc häc m«i tr−êng trong thËp niªn 60 cña thÕ kØ XX, c¸c nhμ khoa häc ho¹t ®éng b¶o vÖ m«i tr−êng ®· sím kªu gäi c¸c nhμ triÕt häc h·y nhËp cuéc. Nh−ng chÝnh c¸c nç lùc ®Çu tiªn nh»m khai ph¸ lÜnh vùc míi mÎ nμy l¹i mang tÝnh sö häc, thÇn häc vμ t«n gi¸o.
Qu¸ tr×nh h×nh thμnh ngμnh §¹o
®øc häc m«i tr−êng trong nöa sau thÕ kØ XX cã mét sè sù kiÖn ý nghÜa
®−îc kh¸i qu¸t nh− sau:
1. ThËp niªn 60 thÕ kØ XX
Mét bÇu kh«ng khÝ trÝ thøc ®·
ph¸t triÓn trong mÊy n¨m cuèi cña thËp niªn 60 phÇn lín v× tËp san Khoa häc (Science) ®¨ng hai bμi b¸o sau ®©y:
- 1967: bμi C¨n céi lÞch sö cuéc khñng ho¶ng sinh th¸i cña chóng ta (The Historical Roots of our Ecologic Crisis) cña Lynn White (sè th¸ng 3-1967).
- 1968: Bμi Bi kÞch cña chóng d©n (The tragedy of the Commons) cña Garett Hardin (sè th¸ng 12-1968).
Tuy nhiªn, ¶nh h−ëng nhÊt trong t− duy vÒ lÜnh vùc nμy lμ mét tiÓu
*. Nhµ nghiªn cøu, Tp. Hå ChÝ Minh.
T
luËn cña Aldo Leopold ®¨ng trªn niªn gi¸m A Sand County Almanac, nhan ®Ò §¹o ®øc vÒ ®Êt (The Land Ethic). Trong bμi viÕt nμy Leopold kh¼ng ®Þnh r»ng c¨n céi cña cuéc khñng ho¶ng sinh th¸i thuéc vÒ lÜnh vùc triÕt häc.
2. ThËp niªn 70 thÕ kØ XX
- 1970:
Ngμy tr¸i ®Êt (the Earth Day) lÇn thø nhÊt tæ chøc n¨m 1970 ®· lμ nguån c¶m høng cho ngμnh §¹o ®øc häc m«i tr−êng ra ®êi. Khi Êy c¸c nhμ m«i tr−êng häc b¾t ®Çu thóc giôc c¸c nhμ triÕt häc cã tham gia vμo ho¹t ®éng cña c¸c nhãm b¶o vÖ m«i tr−êng h·y lμm mét ®iÒu g× ®ã cho §¹o ®øc häc m«i tr−êng.
Trong thËp niªn 70 thÕ kØ XX diÔn ra nh÷ng tranh luËn vÒ luËn ®iÓm cña Lynn White vμ vÒ “bi kÞch cña chóng d©n”. C¸c tranh luËn nμy ban
®Çu mang tÝnh sö häc, thÇn häc vμ t«n gi¸o, kh«ng mang tÝnh triÕt häc.
GÇn suèt thËp niªn nμy c¸c nhμ triÕt häc ë ngoμi cuéc tranh luËn, hä quan s¸t vμ cè x¸c ®Þnh xem c¸i l·nh vùc
®−îc gäi lμ §¹o ®øc häc m«i tr−êng cã thÓ mang mét diÖn m¹o ra sao.
-1972:
a. William Blackstone tæ chøc mét héi nghÞ triÕt häc ®Çu tiªn t¹i ViÖn
®¹i häc Geogia.
b. John B. Cobb xuÊt b¶n cuèn Cã qu¸ muén mμng kh«ng? Mét nÒn
thÇn häc vÒ sinh th¸i (Is it too late?
A Theology of Ecology). LÇn ®Çu tiªn cã mét t¸c gi¶ viÕt h¼n mét quyÓn s¸ch vÒ lÜnh vùc nμy. T¸c gi¶ l¹i lμ nhμ triÕt häc mÆc dï s¸ch tËp trung vμo thÇn häc vμ t«n gi¸o.
- 1973:
T¹i Héi nghÞ TriÕt häc ThÕ giíi lÇn thø 15, nhμ triÕt häc ng−êi óc lμ Richard Routley tr×nh bμy tham luËn nhan ®Ò Cã cÇn kh«ng mét nÒn ®¹o
®øc míi, ®¹o ®øc m«i tr−êng? (Is there a Need for a New, an Environment, Ethic?).
- 1974:
a. Sau Richard Routley, mét ng−êi óc kh¸c lμ John Passmore viÕt quyÓn Tr¸ch nhiÖm con ng−êi ®èi víi thiªn nhiªn (Man’s Responsibility for Nature), trong ®ã «ng chèng l¹i Routley, b¶o r»ng con ng−êi ch¼ng cÇn chi ®Õn mét nÒn ®¹o ®øc m«i tr−êng.
PhÇn lín sù tranh c·i trong giíi triÕt häc cho tíi gi÷a thËp niªn 80 tËp trung vμo viÖc chøng minh r»ng Passmore ®· sai lÇm.
b. C¸c b¶n tham luËn trong héi nghÞ triÕt häc ®Çu tiªn t¹i ViÖn ®¹i häc Georgia do William Blackstone tæ chøc n¨m 1972 ®−îc in thμnh quyÓn TriÕt häc vμ cuéc khñng ho¶ng m«i tr−êng (Philosophy and Environmental Crisis).
- 1975:
§¹o ®øc häc m«i tr−êng trë thμnh mèi quan t©m cña triÕt häc khi Holmes Rolston ®Ö Tam cho ®¨ng trªn tËp san §¹o ®øc häc (Ethics) bμi viÕt Cã mét nÒn ®¹o ®øc sinh th¸i kh«ng? (Is there an Ecological Ethics?).
- 1979:
Tr−íc kia, mét nhμ triÕt häc ng−êi Na Uy lμ Arne Naess lμm chñ biªn s¸ng lËp tËp san Truy vÊn (Inquiry).
Suèt thËp niªn 70 ThÕ kØ XX, Inquiry lμ tËp san triÕt häc ®Çu tiªn gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®¹o ®øc häc m«i tr−êng.
BÊy giê ®¹o ®øc häc m«i tr−êng th−êng bÞ coi lμ mét sù hiÕu k× vμ c¸c tËp san triÕt häc mçi n¨m còng chØ ®¨ng mét bμi vÒ lÜnh vùc nμy.
Nh÷ng c¬ héi ®¨ng t¶i ®−îc ph¸t triÓn ngo¹n môc vμo n¨m 1979 khi Eugene C. Hargrove thμnh lËp tËp san §¹o ®øc häc m«i tr−êng (Environmental Ethics). Tªn gäi cña tËp san ®· trë thμnh tªn gäi cho lÜnh vùc nμy.
Robin Attfield, mét nhμ triÕt häc xø Wales, viÕt quyÓn §¹o ®øc häc vÒ nçi lo m«i tr−êng (The Ethics of Environmental Concern). §©y lμ sù tr¶
lêi “dμi h¬i” ®Çu tiªn dμnh cho Passmore, t¸c gi¶ quyÓn Tr¸ch nhiÖm con ng−êi ®èi víi thiªn nhiªn, 1974 (Man’s Responsibility for Nature), v×
Passmore ®· cho r»ng ®¹o ®øc häc m«i tr−êng lμ kh«ng cÇn thiÕt.
Donald Scherer vμ Tom Attig chñ biªn hiÖp tuyÓn §¹o ®øc häc vμ m«i
tr−êng (Ethics and the
Environment).
3. ThËp niªn 80 thÕ kØ XX
- 1988:
§¸nh dÊu mét b−íc ngoÆt khi b¾t
®Çu xuÊt hiÖn thªm nhiÒu quyÓn s¸ch do mét t¸c gi¶ ®øng tªn:
a. T«n träng thiªn nhiªn (Respect for Nature) cña Paul Taylor;
b. Nh÷ng c¬ së cña ®¹o ®øc häc m«i tr−êng (Environmental Ethics) cña Eugene C. Hargrove; vμ
c. Nh÷ng c¬ së cña ®¹o ®øc häc m«i tr−êng (Foundations of Environmental Ethics) cña Eugene C.
Hargrove; vμ
d. B¶o vÖ ®¹o ®øc vÒ tr¸i ®Êt (In Defense of the Land Ethic), mét tuyÓn tËp c¸c bμi viÕt cña J. Baird Callicott, v.v…
- 1989:
Trong thËp niªn 80 thÕ kØ XX ë Canada ra ®êi tËp san chuyªn vÒ sinh th¸i mang tªn Ng−êi loan tin (The Trumpeter).
N¨m 1989 cã thªm mét Ên phÈm vÒ m«i tr−êng cã tÝnh phæ th«ng h¬n lμ quý san §¹o ®øc häc tr¸i ®Êt, 3 th¸ng mét sè (Earth Ethics Quarterly).
Ngμy nay nã lμ Ên phÈm cña Trung t©m t«n träng sù sèng m«i tr−êng
(the Center for Respect for Life and Environment).
4. ThËp niªn 90 thÕ kØ XX
- 1992:
Sau quý san §¹o ®øc häc tr¸i ®Êt, 1989 (Earth Ethics Quarterly), mét tËp san triÕt häc thø hai chuyªn vÒ
®¹o ®øc häc m«i tr−êng ®· ra sè ®Çu tiªn ë Anh víi tªn gäi C¸c gi¸ trÞ m«i tr−êng (Environmental Values).
- 1996:
Thªm mét tËp san míi ®−îc ViÖn
®¹i häc Geogia xuÊt b¶n mang tªn
§¹o ®øc häc vμ m«i tr−êng (Ethics and the Environment). N¨m 2001, tËp san nμy trë thμnh mét Ên phÈm cña Nhμ xuÊt b¶n ViÖn ®¹i häc Indiana.
-1997:
Trong thËp niªn 90 Héi ®¹o ®øc häc m«i tr−êng quèc tÕ (the International Society for Environmental Ethics)
®−îc thμnh lËp, chñ yÕu do nç lùc cña Laura Westra vμ Holmes Rolston ®Ö Tam. Ngμy nay héi nμy cã héi viªn kh¾p thÕ giíi.
§Õn n¨m 1997, mét ®oμn thÓ thø hai cã tÝnh quèc tÕ ®−îc thμnh lËp mang tªn Héi TriÕt häc m«i tr−êng quèc tÕ (the International association for Environmental Philosophy).
*
* *
§¸ng l−u ý lμ bÊt chÊp c¸c nç lùc trÝ tuÖ ®Çy l−¬ng tri diÔn ra trong
kho¶ng bèn m−¬i n¨m nh− thÕ, bÊt chÊp c¸c c«ng −íc quèc tÕ vÒ vÊn ®Ò m«i tr−êng, bÊt chÊp c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ ®ang ra søc t×m mäi c¸ch ng¨n c¶n sù tμn h¹i m«i tr−êng, v.v… nhiÒu tËp ®oμn kinh tÕ ®a quèc gia còng nh− nh÷ng n−íc c«ng nghiÖp lín m¹nh trªn hoμn cÇu cho tíi nay vÉn tiÕp tôc ngang nhiªn vμ cè t×nh ph¸ huû hμnh tinh nμy trªn quy m« ngμy cμng réng ®Ó tho¶ m·n lîi Ých riªng, tham väng riªng ngμy cμng lín!
Khi tham väng vμ quyÒn lùc ngμy cμng lÊn ¸t l−¬ng tri, th× sinh sinh mÖnh cña tr¸i ®Êt cμng bÞ ®e do¹ th¶m th−¬ng h¬n bao giê hÕt. §èi diÖn víi thùc tr¹ng phò phμng nμy,
®· cã lóc c¸c nhμ triÕt häc vμ c¸c nhμ b¶o vÖ m«i tr−êng thÕ giíi c¶m thÊy gÇn nh− tuyÖt väng vμ bÊt lùc. ThÕ råi ng−êi ta nghÜ tíi t«n gi¸o.
Nh− Charles Wells ®· nãi: Chóng ta chØ cã thÓ thay ®æi thÕ giíi b»ng c¸ch thay ®æi con ng−êi - “We can only change the world by changing men”. Gi¸o lÝ c¸c t«n gi¸o ch©n chÝnh
®Òu cã chung mét môc ®Ých lμ c¶i t¹o con ng−êi cho hoμn thiÖn hoμn mÜ.
NhiÒu t«n gi¸o ®Ò cao con ®−êng nhËp thÕ, ®em ®¹o gióp ®êi. V× vËy khi nghÜ ®Õn sù trî gióp cña t«n gi¸o, c¸c nhμ khoa häc hi väng r»ng kh¶ n¨ng gi¸o dôc lu©n lÝ cña t«n gi¸o cã thÓ t¸c ®éng hiÖu qu¶ vμo t©m thøc con ng−êi, söa ®æi hμnh vi con ng−êi, h−íng dÉn con ng−êi
sèng cã ý thøc tr¸ch nhiÖm b¶o tån mét hμnh tinh xanh tr−êng cöu cho chÝnh con ng−êi.
ý t−ëng t×m c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò m«i tr−êng theo gãc c¹nh t«n gi¸o vμo cuèi thÕ kØ XX míi n¶y sinh ph¶i ch¨ng lμ trë l¹i vÊn ®Ò mμ John B.
Cobb ®· nghÜ tíi vμo ®Çu thËp niªn 70 thÕ kØ XX? (N¨m 1972 Cobb xuÊt b¶n cuèn Cã qu¸ muén mμng kh«ng? - Mét nÒn thÇn häc vÒ sinh th¸i- (is it too late? A Theology of Ecology).
Trong cè g¾ng t×m ®Õn gi¶i ph¸p t«n gi¸o cho vÊn ®Ò ®¹o ®øc m«i tr−êng, mét lo¹t héi nghÞ quèc tÕ vÒ C¸c t«n gi¸o thÕ giíi vμ sinh th¸i (The Religions of the World and Ecology) kÐo dμi trong h¬n 3 n¨m (1996-1998) do Trung t©m Nghiªn cøu c¸c T«n gi¸o thÕ giíi (CSWR) cña §¹i häc Harvard (Harvard University Center for the Study of World Religions) chñ tr× thùc hiÖn víi sù
®ång b¶o trî cña §¹i häc Bucknell vμ Trung t©m t«n träng sù sèng m«i tr−êng (Center for Respect for Life and Environment).
Tõ ®Çu th¸ng 5-1996 tíi cuèi th¸ng 10-1998, lo¹t héi nghÞ nμy ®· cã sù
tham gia trùc tiÕp vμ céng t¸c cña kho¶ng 7000 häc gi¶, l·nh tô t«ngi¸o vμ c¸c chuyªn gia m«i tr−êng cña nhiÒu n−íc. PhËt gi¸o, Nho gi¸o, ThÇn
®¹o NhËt B¶n, Ên gi¸o, Do Th¸i gi¸o, Kit« gi¸o, Håi gi¸o, §¹o gi¸o (L·o gi¸o), K× Na gi¸o (Jainism), v.v… ®· cã tiÕng nãi t¹i diÔn ®μn héi nghÞ.
*
* *
ë ViÖt Nam ngμy nay, vÊn ®Ò b¶o vÖ m«i tr−êng ngμy cμng tá ra bøc thiÕt. Trong khi ®ã ®¹o ®øc m«i tr−êng vÉn cßn lμ lÜnh vùc míi mÎ, vμ nÕu kh«ng lÇm th× d−êng nh− ch−a cã nhiÒu ng−êi quan t©m ®Õn kh¶ n¨ng vμ vai trß cña t«n gi¸o trong mÆt trËn b¶o vÖ m«i tr−êng.
ViÖt Nam lμ n−íc mμ ®ång bμo cã t«n gi¸o chiÕm sè l−îng kh«ng nhá.
LiÖu c¸c t«n gi¸o ®ang cã ë ViÖt Nam thùc sù cã kh¶ n¨ng gãp phÇn thay ®æi nÕp nghÜ vμ hμnh vi ng−êi d©n ®Ó tõ ®ã m«i tr−êng sÏ ®−îc t«n träng vμ b¶o vÖ tèt h¬n kh«ng?
Mong r»ng mét lóc nμo ®ã vÊn ®Ò nμy sÏ ®−îc x· héi cïng quan t©m t×m kiÕm mét gi¶i ®¸p./.
