Vi sinh vұt là nhӳng cѫ thӇ nhӓ bé dӉ dàng phát tán nhӡ gió, nѭӟc và các sinh vұt khác. Bӣi vұy nó có thӇ di chuyӇn mӝt cách dӉ dàng ÿӃn mӑi nѫi trong thiên nhiên.
Nhҩt là nhӳng vi sinh vұt có bào tӱ, bào tӱ cӫa chúng có khҧ năng sӕng tiӅm sinh trong các ÿiӅu kiӋn khó khăn. Khi gһp ÿiӅu kiӋn thuұn lӧi, chúng lҥi phát triӇn, sinh sôi. Bӣi vұy trên trái ÿҩt này, nӃu có mӝt loҥi sinh vұt nào phân bӕ rӝng rãi nhҩt, phong phú nhҩt thì ÿó chính là vi sinh vұt. Nó phân bӕ ӣ khҳp mӑi nѫi. Tuy nhiên, ÿҩt là nѫi vi sinh vұt cѭ trú nhiӅu nhҩt so vӟi các môi trѭӡng khác. Sӵ phân bӕ cӫa vi sinh vұtÿҩt còn gӑi là khu hӋ vi sinh vұtÿҩt.
Chúng bao gӗm các nhóm có ÿһc tính hình thái, sinh lý và sinh hoá rҩt khác nhau. Các nhóm vi sinh vұt chính cѭ trú trong ÿҩt bao gӗm: Vi khuҭn, Vi nҩm, Xҥ
khuҭn, Virus, Tҧo, Nguyên sinh ÿӝng vұt. Trong ÿó vi khuҭn là nhóm chiӃm nhiӅu nhҩt vӅ sӕ lѭӧng. Chúng bao gӗm vi khuҭn háo khí, vi khuҭn kӏ khí, vi khuҭn tӵ dѭӥng, vi khuҭn dӏ dѭӥng ... NӃu chia theo các nguӗn dinh dѭӥng thì lҥi có nhóm tӵ dѭӥng cacbon, tӵ dѭӥng amin, dӏ dѭӥng amin, vi khuҭn cӕ ÿӏnh nitѫ v.v...
Sӕ lѭӧng và thành phҫn vi sinh vұt trong ÿҩt thay ÿәi khá nhiӅu. Trѭӟc hӃt sӕ lѭӧng và thành phҫn vi sinh vұt trên bӅ mһt ÿҩt rҩt ít do ngay trên bӅ mһt ÿҩt ÿӝ ҭm không phҧi là thích hӧp cho vi sinh vұt phát triӇn, hai nӳa bӅ mһtÿҩt bӏ mһt trӡi chiӃu rӑi nên vi sinh vұt bӏ tiêu diӋt.
Sӕ lѭӧng và thành phҫn vi sinh vұt thҩy nhiӅu hѫn khi chiӅu sâu ÿҩt 10 - 20 cm so vӟi bӅ mһt, ӣ tҫng lӟp này ÿӝ ҭm vӯa thích hӧp, các chҩt dinh dѭӥng tích luӻ nhiӅu, không bӏ tác dөng cӫa ánh sáng mһt trӡi nên vi sinh vұt phát triӇn nhanh, các quá trình chuyӇn hoá quan trӑng trong ÿҩt chӫ yӃu xҧy ra trong tҫngÿҩt này. Sӕ lѭӧng và thành phҫn vi sinh vұt sӁ giҧmÿi khi ÿӝ sâu cӫa ÿҩt hѫn 30 cm và sâu 4 - 5m hҫu nhѭ rҩt ít (trӯ trѭӡng hӧpÿҩt có mҥch nѭӟc ngҫm). Rõ ràng là vi sinh vұtӣ tҫng ÿҩt này phҧi là loài yӃm khí ÿӗng thӡi phҧi chӏuÿѭӧc áp suҩt lӟn mӟi phát triӇnÿѭӧc. Hai nӳa ӣ lӟp ÿҩt này hҫu nhѭ các chҩt hӳu cѫ rҩt hiӃm.
Sӕ lѭӧng và thành phҫn vi sinh vұt trong ÿҩt còn thay ÿәi tuǤ chҩtÿҩt,ӣ nѫiÿҩt nhiӅu chҩt hӳu cѫ, giàu chҩt mùn có ÿӝ ҭm thích hӧp vi sinh vұt phát triӇn mҥnh, thí dө ӣ ÿҫm lҫy,ÿӗng nѭӟc trNJng, ao hӗ, khúc sông chӃt, cӕng rãnh, ... Còn ӣ nhӳng nѫi ÿҩt có ÿá, ÿҩt có cát sӕ lѭӧng và thành phҫn vi sinh vұt ít hѫn. Lӧi dөng sӵ có mһt cӫa vi sinh vұt trong ÿҩt mà ngѭӡi ta phân lұp, tuyӇn chӑn,ÿӗng thӡi duy trì nhӳng chuyӇn hoá có lӧi phөc vө cho cuӝc sӕng.
B̫ng 3.1. L˱ͫng vi khu̱n trong ÿ̭t xác ÿ͓nh theo chi͉u sâu ÿ̭t ChiӅu sâu ÿҩt
(cm) Vi khuҭn Xҥ khuҭn Nҩm mӕc Rong tҧo
3 - 8 9.750.000 2.080.000 119.000 25.000
20 - 25 2.179.000 245.000 50.000 5.000
35 - 40 570.000 49.000 14.000 500
65 - 75 11.000 5.000 6.000 100
135- 145 1.400 3.000
Theo nhiӅu tài liӋuÿáng tin cұy thì trung bình trong ÿҩt vi khuҭn chiӃm khoҧng 90% tәng sӕ. Xҥ khuҭn chiӃm khoҧng 8%, vi nҩm 1%, còn lҥi 1% là tҧo, nguyên sinh
ÿӝng vұt. Tӹ lӋ này thay ÿәi tuǤ theo các loҥi ÿҩt khác nhau cNJng nhѭ khu vӵcÿӏa lý, tҫng ÿҩt, thӡi vө, chӃ ÿӝ canh tác v,v... Ӣ nhӳng ÿҩt có ÿҫy ÿӫ chҩt dinh dѭӥng, ÿӝ thoáng khí tӕt, nhiӋt ÿӝ,ÿӝ ҭm và pH thích hӧp thì vi sinh vұt phát triӇn nhiӅu vӅ sӕ lѭӧng và thành phҫn. Sӵ phát triӇn cӫa vi sinh vұt lҥi chính là nhân tӕ làm cho ÿҩt thêm phì nhiêu, màu mӥ.
Bӣi vұy, khi ÿánh giá ÿӝ phì nhiêu cӫaÿҩt phҧi tính ÿӃn thành phҫn và sӕ lѭӧng vi sinh vұt. NӃu chӍ tính ÿӃn hàm lѭӧng chҩt hӳu cѫ thì khó giҧi thích ÿѭӧc tҥi sao ӣ mӝt vùng ÿҩt chiêm trNJng hàm lѭӧng chҩt hӳu cѫ, chҩt mùn, ÿҥm, lân ÿӅu cao mà cây trӗng phát triӇn lҥi kém. Ĉó là do ÿiӅu kiӋn yӃm khí cӫa ÿҩt hҥn chӃ các loҥi vi sinh vұt háo khí phát triӇn làm cho các chҩt hӳu cѫ không ÿѭӧc phân giҧi. Các dҥng chҩt khó tiêu ÿӕi vӟi cây trӗng không ÿѭӧc chuyӇn thành dҥng dӉ tiêu. Các chҩt ÿӝc tích luӻ trong ÿҩt trong quá trình trao ÿәi chҩt cӫa cây cNJng không ÿѭӧc phân giҧi nhӡ vi sinh vұt, gây ҧnh hѭӣng xҩuÿӃn cây trӗng. Sӵ phân bӕ cӫa vi sinh vұt trong ÿҩt có thӇ chia ra theo các kiӇu phân loҥi sau ÿây:
1. Phân bӕ theo chiӅu sâu:
Quҫn thӇ vi sinh vұt thѭӡng tұp trung nhiӅu nhҩtӣ tҫng canh tác. Ĉó là nѫi tұp trung rӉ cây, chҩt dinh dѭӥng, có cѭӡngÿӝ chiӃu sáng, nhiӋtÿӝ,ÿӝ ҭm thích hӧp nhҩt.
Sӕ lѭӧng vi sinh vұt giҧm dҫn theo tҫng ÿҩt, càng xuӕng sâu càng ít vi sinh vұt. Theo sӕ liӋu cӫa Hoàng Lѭѫng ViӋt:ӣ tҫngÿҩt 9 - 20 cm cӫaÿҩtÿӗi Mӝc Châu - Sѫn La có tӟi 70,3 triӋu vi sinh vұt trong 1 gram ÿҩt. Tҫng tӯ 20 - 40 cm có chӭa 48,6 triӋu, tҫng 40 - 80cm có 45,8 triӋu, tҫng 80 - 120cm có chӭa 40,7 triӋu.
Riêng ÿӕi vӟiÿҩt bҥc màu, do hiӋn tѭӧng rӱa trôi, tҫng 0 - 20 cm ít chҩt hӳu cѫ hѫn tҫng 20 - 40cm. Bӣi vұy ӣ tҫng này sӕ lѭӧng vi sinh vұt nhiӅu hѫn tҫng trên. Sau ÿó giҧm dҫnӣ các tҫng dѭӟi.
Thành phҫn vi sinh vұt cNJng thay ÿәi theo tҫng ÿҩt: vi khuҭn háo khí, vi nҩm, xҥ khuҭn thѭӡng tұp trung ӣ tҫng mһt vì tҫng này có nhiӅu oxy. Càng xuӕng sâu, các nhóm vi sinh vұt háo khí càng giҧm mҥnh. Ngѭӧc lҥi, các nhóm vi khuҭn kӏ khí nhѭ vi khuҭn phҧn nitrat hoá phát triӇn mҥnh ӣ ÿӝ sâu 20 - 40cm. Ӣ vùng khí hұu nhiӋt ÿӟi nóng ҭm thѭӡng có quá trình rӱa trôi, xói mòn nên tҫng 0 - 20cm dӉ biӃn ÿӝng, tҫng 20 - 40cm әnÿӏnh hѫn.
2. Phân bӕ theo các loҥiÿҩt
Các loҥiÿҩt khác nhau có ÿiӅu kiӋn dinh dѭӥng,ÿӝ ҭm, ÿӝ thoáng khí, pH khác nhau. Bӣi vұy sӵ phân bӕ cӫa vi sinh vұt cNJng khác nhau. Ӣ ÿҩt lúa nѭӟc, tình trҥng ngұp nѭӟc lâu ngày làm ҧnh hѭӣng ÿӃnÿӝ thông khí, chӃ ÿӝ nhiӋt, chҩt dinh dѭӥng ...
ChӍ có mӝ lӟp mӓng ӣ trên, khoҧng 0 - 3 cm là có quá trình oxy hoá, ӣ tҫng dѭӟi quá trình khӱ oxy chiӃmѭu thӃ. Bӣi vұy, trong ÿҩt lúa nѭӟc ác loҥi vi sinh vұt kӏ khí phát triӇn mҥnh. Ví dө nhѭ vi khuҭn amôn hoá, vi khuҭn phҧn nitrat hoá. Ngѭӧc lҥi, các loҥi vi sinh vұt háo khí nhѭ vi khuҭn nitrat hoá, vi khuҭn cӕ ÿӏnh nitѫ, vi nҩm và xҥ khuҭnÿӅu rҩt ít. Tӹ lӋ giӳa vi khuҭn hiӃu khí/ yӃm khí luôn luôn nhӓ hѫn 1.
Ӣ ÿҩt trӗng màu, không khí lѭu thông tӕt, quá trình ôxy hoá chiӃm ѭu thӃ, bӣi thӃ các loài sinh vұt háo khí phát triӇn mҥnh, vi sinh vұt yӃm khí phát triӇn yӃu. Tӹ lӋ giӳa vi khuҭn háo khí và yӃm khí thѭӡng lӟn hѫn 1, có trѭӡng hӧpÿҥt tӟi 4 - 5. Ӣ ÿҩt giàu chҩt dinh dѭӥng nhѭ phù sa sông Hӗng, sӕ lѭӧng vi sinh vұt tәng sӕ rҩt cao.
Ngѭӧc lҥi, vùng ÿҩt bҥc màu Hà Bҳc có sӕ lѭӧng vi sinh vұt ít nhҩt.
+ Phân bӕ theo cây trӗng
Ĉӕi vӟi tҩt cҧ các loҥi cây trӗng, vùng rӉ cây là vùng vi sinh vұt phát triӇn mҥnh nhҩt so vӟi vùng không có rӉ. Sӣ dƭ nhѭ thӃ vì rӉ cây cung cҩp mӝt lѭӧng lӟn chҩt hӳu cѫ khi nó chӃt ÿi. Khi còn sӕng, bҧn thân rӉ cây cNJng thѭӡng xuyên tiӃt ra các chҩt hӳu cѫ làm nguӗn dinh dѭӥngcho vi sinh vұt. RӉ cây còn làm cho ÿҩt thoáng khí, giӳ ÿѭӧcÿӝ ҭm. Tҩt cҧ nhӳng nhân tӕ ÿó làm cho sӕ lѭӧng vi sinh vұtӣ vùng rӉ phát triӇn mҥnh hѫn vùng ngoài rӉ.
Tuy nhiên, mӛi loҥi cây trӗng trong quá trình sӕng cӫa nó thѭӡng tiӃt qua bӝ rӉ nhӳng chҩt khác nhau. Bӝ rӉ khi chӃtÿi cNJng có thành phҫn các chҩt khác nhau. Thành phҫn và sӕ lѭӧng các chҩt hӳu cѫ tiӃt ra tӯ bӝ rӉ quyӃtÿӏnh thành phҫn và sӕ lѭӧng vi sinh vұt sӕng trong vùng rӉ ÿó. Ví dө nhѭ vùng rӉ cây hӑ Ĉұu thѭӡng phân bӕ nhóm vi khuҭn cӕ ÿӏnh nitѫ cӝng sinh còn ӣ vùng rӉ Lúa là nѫi cѭ trú cӫa các nhóm cӕ ÿӏnh nitѫ tӵ do hoһc nӝi sinh ... Sӕ lѭӧng và thành phҫn vi sinh vұt cNJng thay ÿәi theo các giai ÿoҥn phát triӇn cӫa cây trӗng.Ӣ ÿҩt vùng phù sa sông Hӗng, sӕ lѭӧng vi sinh vұt ÿҥt cӵc ÿҥiӣ giai ÿoҥn lúa hӗi nhanh, ÿҿ nhánh, giai ÿoҥn này là cây lúa sinh trѭӣng mҥnh. Bӣi vұy thành phҫn và sӕ lѭӧng chҩt hӳu cѫ tiӃt qua bӝ rӉ cNJng lӟn - ÿó là nguӗn dinh dѭӥng cho vi sinh vұt vùng rӉ. Sӕ lѭӧng vi sinh vұt ÿҥt cӵc tiӇuӣ thӡi kǤ lúa chín. Thành phҫn vi sinh vұt cNJng biӃn ÿӝng theo các giai ÿoҥn phát triӇn cӫa cây phù hӧp vӟi hàm lѭӧng các chҩt tiӃt qua bӝ rӉ.