Hộp 2. Phát triển kỹ năng nói Tiếng Anh bằng Vlog của SV trường ĐH Điện lực Hà Nội
3. Các vấn đề liên quan đến truyền tải thông điệp khi dịch văn bản báo chí tiếng Anh sang tiếng Việt
3.1. Mục đích của việc sử dụng các văn bản báo chí tiếng Anh trong giảng dạy thực hành biên dịch
3.1.1. Cung cấp kiến thức nền tảng cập nhật
Báo chí được coi là kho tư liệu vô tận cung cấp thông tin và kiến thức của nhân loại. Trong thời kì hội nhập, cùng với sự hỗ trợ của công nghệ thông tin, việc tiếp cận nguồn tư liệu này trở nên dễ dàng và thuận tiện. Ngoài các giáo trình giảng dạy tiếng Anh phổ biến ở Việt Nam, việc sử dụng tư liệu từ các ngôn bản báo tiếng Anh ở mọi thể loại trong việc tiếng cho sinh viên chuyên ngữ có thể đem lại hiệu quả cao do đáp ứng được các mục đích: cung cấp thông tin cập nhật về mọi phương diện của cuộc sống, đồng thời khắc phục được những khó khăn do sự
Hiện trên thế giới có hàng ngàn trang báo mạng điện tử, trong đó ngoài các trang báo viết bằng tiếng Anh đa số các báo mạng đều có phiên bản tiếng Anh. Điều này cho thấy Internet là một kho tư liệu vô tận. Mỗi trang báo có nhiều mục (section) khác nhau, điều mà không có cuốn sách dạy tiếng Anh nào có thể đáp ứng được cả về số lượng cũng như độ chuyên sâu. Không chỉ có chức năng lưu trữ, các ấn phẩm báo chí điện tử, còn được cập nhật liên tục với tần suất trung bình 2 phút/lần.
3.1.2. Cập nhật hệ thuật ngữ
Trong thời đại công nghệ 4.0, mọi việc có thể diễn ra hoặc thay đổi nhanh chóng, nhất là trong lĩnh vực công nghệ thông tin. Bên cạnh đó, các sự kiện trong các lĩnh vực kinh tế, chính trị, xã hội cũng diễn ra khắp nơi trên thế giới. Tất cả thông tin về các sự kiện quan trọng đều được cập nhật trên các phương tiện thông tin đại chúng cùng với các từ, ngữ phản ánh chính xác nhất các chi tiết liên quan. Những khái niệm mới, hiện tượng, dấu hiệu về sự thay đổi trong xã hội đương nhiên kèm theo các từ, ngữ, thuật ngữ mới để mô tả, gọi tên, nhận diện những cái mới trong xã hội. Có thể thấy rằng, các phương tiện thông tin đại chúng, đặc biệt là ngôn bản báo chính là nơi các thuật ngữ về mọi lĩnh vực được cập nhật nhanh nhất, điều mà không có cuốn sách, giáo trình hay từ điển nào có thể làm được. Việc sử dụng các văn bản báo trong dạy dịch sẽ giúp làm giàu vốn từ vựng nói chung và vốn thuật ngữ chuyên ngành nói riêng cho cả người dạy và người học.
3.2. Truyền tải thông điệp thông qua lựa chọn các văn bản báo tiếng Anh làm ngữ liệu khi dạy biên dịch
Lựa chọn các văn bản báo tiếng Anh làm ngữ liệu khi dạy biên dịch được coi là bước đầu tiên thể hiện quan điểm của người dạy, qua đó truyền tải thông điệp đến người học.
Văn bản sử dụng làm tư liệu được lựa chọn từ số lượng rất lớn các báo điện từ hoặc báo in với các chuyên mục khác nhau trên mỗi trang báo phần nào cho giúp truyền thông điệp của phóng viên đến độc giả, bởi lẽ dù không có chủ định trước, khi là một dịch giả, sinh viên sẽ là một độc giả tiếp nhận thông điệp dựa trên sự gợi ý của giáo viên, người lựa chọn văn bản báo cụ thể.
Việc lựa chọn văn bản báo để dịch thường bắt đầu và bị ảnh hưởng bởi những thông điệp chưa đựng trong các tiêu đề báo (headline) xuất hiện ngay trên các trang đầu – front page đối với báo in và homepage đối với báo mạng điện tử. Với cấu trúc ngắn gọn, nhưng chứa đựng vô số thông tin được nén trong số lượng từ ngữ giới hạn, các tiêu đề báo không chỉ là dạng tóm tắt của nội dung bài báo, mà ít nhiều còn ẩn chứa trong nó thông điệp mà phóng viên muốn gửi đến độc giả. Với một loạt tiêu đề báo xuất hiện trên homepage, giáo viên có thể lựa chọn văn bản báo cho bài dịch ngay khi đọc lướt qua các tiêu đề dựa trên 2 tiêu chí: nội dung cần cung cấp và thông điệp cần chuyển tới người học. Trên thực tế, việc lựa chọn một bài trong hàng loạt tiêu đề trên trang chủ và trong các chuyên mục - trang homepage của The Guardian thường có khoảng gần 100 tiêu đề, và 90 tiêu đề trên CNN đồng thời xuất hiện tại bất kì thời điểm truy cập nào - không phải là điều có thể quyết định ngay trong thời gian ngắn.
Về nguyên tắc, mặc dù thông điệp có thể được nhận diện trong bất kì phần nào trong văn bản báo, nhưng nếu xét ở cấp độ toàn bộ văn bản, thông điệp thường xuất hiện ở tiêu đề và phần kết (ending). Nếu tiêu đề với những thông điệp ẩn dấu sau nó, thì thông điệp chính của bài báo được thể hiện rõ ràng trong phần kết (ending) của bài báo. Và chính thông điệp này là định hướng cho tác giả khi viết bài, đồng thời cũng chính là đích cuối cùng mà tác giả muốn đạt được, nhưng không muốn thể hiện ra một cách trực tiếp, đặc biệt là trong báo tiếng Anh, nơi yếu tố tính khách quan (objectiveness) được coi là yêu cầu số một.
Vd1.
Tiêu đề: Americans own the most guns in the world. But who stacks up next?
How US gun culture stacks up with the world
Đoạn kết: Many countries around the world have been able to tackle gun violence. Yet, despite the thousands of lost lives in the US, only around half of US adults favor stricter gun laws, according to the recent Pew survey, and political reform remains at a standstill. The deadly cycle of violence seems destined to continue. [21]
Thông điệp: It is essential for stricter gun laws to be applied in US Vd2.
Tiêu đề: Opinion: Prince William's overpopulation remarks will do women no favors.
Đoạn kết: It should be obvious to all that panic about population growth in Black, brown and Indigenous parts of the world is underpinned by race and class prejudice. It should be equally obvious that what every woman needs is the freedom to choose for herself if, when and how many children she will have. If despite years of talking about conservation Prince William has not considered that his concern for Africa's wildlife could stigmatize Africa's women, perhaps now is the time for him to do so. [16]
Thông điệp: Prince William should be careful while making remarks Vd3.
Tiêu đề: Channel crossings: who would make such a dangerous journey – and why?
Đoạn kết: The UK offers for many the hope of freedom and potential economic security, especially those who have faced traumatic journeys in other countries such as Libya, where HRW has documented abuse of migrants in detention. [14]
Thông điệp: Migrants from countries such as Libya may not find freedom and potential economic security in UK as they hoped
Ba ví dụ trên đây cho thấy, thông điệp có thể được nhận thấy dễ dàng khi chúng được thể hiện dưới dạng lời khuyên, hoặc lời bình với những dấu hiệu rõ ràng – điều không dễ tìm thấy trên báo tiếng Anh, nơi luôn cố gắng đảm bảo sự khách quan – như trong ví dụ 2:
- It should be obvious to all that …
- It should be equally obvious that … - Perhaps now is the time for him to do so
Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp, nhất là đối với các vấn đề nhậy cảm, thông điệp có thể được thể hiện qua cách nói bóng gió, gián tiếp hoặc phải kết hợp cả câu hỏi được đặt ra ở tiêu đề với thông tin ở phần kết – ngầm hiểu là câu trả lời cho câu hỏi đã được nêu ở tiêu đề - mới có được một thông điệp trọn vẹn. Khi khai thác những văn bản báo này, giáo viên cần chủ động định hướng, gợi mở để người học nhận ra điều họ cần tìm.
Trong nhiều văn bản báo, thông điệp xuất hiện trong phần kết dưới dạng câu trích dẫn trực tiếp câu nói của nhân vật, do vậy khó nhận biết hơn và cần sự phân tích sâu hơn của giáo viên.
Vd.
Tiêu đề: Michael Cohen: prosecutors could ‘indict Trump tomorrow’ if they wanted
Đoạn kết: Cohen was asked if he believed the Trump Organization was “a criminal enterprise”.
“Let’s just say that they committed crimes,” he said. [25]
Thông điệp: Trump and his Organization are in a danger.
Cũng chính thông điệp sẽ góp phần định hướng cho cả người dịch trong quá trình dịch, cụ thể là trong chọn từ, chọn chi tiết nhấn mạnh, quyết định xem văn bản dịch nên sử dụng cho mục đích gì: cung cấp thông tin xác thực, công bố trên một trang báo cụ thể, làm tư liệu tham khảo, v.v.
Kể cả khi văn bản báo chỉ được sử dụng làm học liệu thì việc phát hiện ra thông điệp của bài báo cũng phải luôn được coi trọng, vì đó chính là yếu tố làm thên linh hồn của bài báo. Nếu không chú trọng đến điều này, các văn bản báo dịch sẽ không khác nhiều so với các văn bản được dịch do sử dụng các phần mềm dịch tự động.
3.3. Truyền tải thông điệp văn hoá, xã hội khi gặp những khác biệt trong lối sống và tập quán xã hội
Các văn bản báo luôn phản ánh mọi khía cạch của đời sống xã hội. Nhận diện được các thông điệp đã khó, nhưng truyền tải được thông điệp đó vào văn bản dịch còn khó hơn, đặc biệt là khi gặp những khác biệt trong lối sống và tập quán xã hội, do bản dịch phải đáp ứng được cùng một lúc 2 tiêu chí trong dịch thuật: chính xác về mặt thông tin và diễn đạt tự nhiên bằng ngôn ngữ đích. Trên thực tế, không dễ để các văn bản dịch đáp ứng được đồng thời cả 2 tiêu chí này. Tuy nhiên, khả năng đáp ứng được các tiêu chí này của một văn bản báo dịch Anh-Việt có thể tương đối cao, do một số nguyên nhân sau:
- Mục đích của các văn bản báo là cung cấp thông tin cho đại chúng, nên phong cách diễn đạt không quá phức tạp như trong văn học, với các thông điệp được diễn đạt khá rõ ràng.
- Toàn cầu hoá và internet giúp rút ngắn đáng kể khoảng cách trong khả năng tiếp cận thông tin của các quốc gia. Điều này dẫn đến kiến thức nền tảng của người đọc được
nâng lên, trong đó gồm cả kiến thức về văn hoá, xã hội của các nước trên thế giới nói chung, và các nước nói tiếng Anh nói riêng.
Trong quá trình dịch, không hiếm khi người dịch phải xử lý các ngữ cảnh có sự khác biệt trong lối sống và tập quán xã hội, như cách xưng hô, các quan điểm về chuẩn mực hay các mối quan hệ trong xã hội, những điều cấm kị, các xu thế trong sinh hoạt cộng đồng, v.v.
Một trong những ví dụ điển hình về sự khác biệt là cách xử dụng tên riêng trên báo tiếng Anh và tiếng Việt.
Trong các văn bản báo tiếng Anh, tên riêng có thể xuất hiện ở dạng đầy đủ hoặc rút gọn;
trong tiếng Việt, ngoài tên ra còn cần thêm các từ thể hiện vị trí, chức tước, mối quan hệ của người được nêu tên (kể cả khi đã được nhắc tới trước đó). Thông điệp ở đây có thể là sự khác biệt trong quan niệm về tầm quan trọng của vị thế, quan hệ, chức danh khi sử dụng tên riêng.
Vd. MPs should not use personal companies to avoid tax, says Starmer. [27]
Khi thiếu các thông tin về vị thế, quan hệ, chức danh, tên riêng có thể gây khó khi dịch sang tiếng Việt và có thể gây khiếm nhã theo thói quen của người Việt.
Vd.
Tiêu đề: Rescue me: why Britain’s beautiful lockdown pets are being abandoned
Đoạn kết: The cats and dogs that helped us through the pandemic are increasingly being dumped in the street or handed over to charities – and shelters are dealing with the fallout.
There’s potentially good news, too, from All Dogs Matter, a few days after my visit. A nice working-from-home couple from Hertfordshire are coming back to meet Spike for the third time. I hope he doesn’t get too nervous. If it goes well, they’ll take him home.
Fingers crossed. [28]
Thông điệp: Due to pandemic English people have to abandon their beloved pets. Pandemic may change the most stable things
Trong văn bản báo trên có 2 thông điệp chính:
Thông điệp về mức độ trầm trọng của đại dịch Covid-19 khiến những người dân Anh, những người vốn nổi tiếng vì yêu quý thú cưng - nhiều khi còn hơn cả một nửa của mình - điều này khác biệt với thói quen của người Việt nam khi nuôi các con vật chủ yếu vì mục đích kinh tế.
Thông điệp về liên quan đến thành ngữ ‘Fingers crossed’, hay một cử chỉ - không nhất thiết phải đi kèm với thành ngữ này - bao gồm việc bắt chéo ngón tay giữa lên ngón trỏ như một sự mê tín được cho là mang lại may mắn hoặc xua đuổi vận đen. Điều này cũng khác với văn hoá của người Việt.
Vd.
Tiêu đề: I almost died trying to get an abortion. I'm terrified my students
Đoạn kết: Whether or not Roe survives, the lesson we must all learn is that preserving our rights -- be they in speech, citizenship, privacy or reproduction -- requires constant vigilance. [19]
Thông điệp: Women have rights in speech, citizenship, privacy or reproduction Xuất phát từ đạo luật cấm hầu hết các ca phá thai sau 15 tuần và việc các thẩm phán có thể sẽ vô hiệu hóa quyết định của Roe v. Wade năm 1973 liên quan đến hạn chế quyền sinh sản của phụ nữ, bài báo đưa ra thông điệp về quyền tự do của phụ nữ trong các vấn đề xã hội cũng như cuộc sống riêng tư.
Việc phát hiện thông điệp không phải lúc nào cũng dễ dàng nhất là khi liên quan tới những vấn đề tế nhị hay có nguồn gốc trong quá khứ.
3.4. Truyền tải thông điệp văn hoá khi dịch các tục ngữ, thành ngữ
Tuy không phổ biến như trong các văn bản văn học, tục ngữ, thành ngữ cũng xuất hiện trong các văn bản báo, thường ở dạng trích dẫn bộ phận (partly quotation). Khó khăn nhất trong việc truyền tải thông điệp xuất phát từ sự khác biệt về quy chiếu trong các câu tục ngữ, thành ngữ Anh-Việt.
Vd. I hope he doesn’t get too nervous. If it goes well, they’ll take him home. Fingers crossed. [28]
Thành ngữ ‘Fingers crossed’, được dùng như một lời bình kết hợp với thông điệp khi nói về số phận của những con thú cưng đã từng được mua với giá £4,000, hiện đang bị đưa đến các trung tâm từ thiện (rehoming charity) với hy vọng tìm được chủ mới. Thành ngữ này còn chứa đựng thông điệp về thưc tế đang xảy ra ở Anh:
“Everything seems to be going up at the moment. Bills, food, all reasons why people are unable to cope with a dog.” Others have lost jobs, or had to move. “With the end of the eviction ban we did see a number of people coming forward: they were having to move house and the new accommodation wasn’t dog-friendly so they had to make the heartbreaking decision to give up the dog.” [28]
Trong những tình huống này, phương pháp dịch thành ngữ (idiomatic translation) phải được sử dụng kết hợp với những giải thích cần thiết. Kết hợp với thông tin về khả năng tìm được chủ mới cho con chó, qua đó đưa ra thông điệp ‘Living conditions are realy worring even in the richest and most developed countries, like UK’
Vd. Vincent Kompany says football boardrooms are a 'hotbed of inequality' in new FIFPro anti-racism report [22]
Thành ngữ 'hotbed of inequality' mang thông điệp về sự phân biệt chủng tộc ngay trong ban lãnh đạo của câu lạc bộ bóng đá.
Vd. Couple who met on a bus shunned by family for their 22 year age gap
Laura Kreuzter, 20, from Selm, Germany, first met 'the love of her life' three years ago on a bus that she took every day.
She tracked him down on Facebook and a couple of days later, the pair met for a coffee and fell head-over-heals.
"It was love at first sight. Laura loved my looks and personality right from the start and the same goes for me. We were attracted to each other from the start. [20]
Trong các câu trên đây, 2 thành ngữ 'the love of life' và ‘love at first sight’ không quá khó để phát hiện được thông điệp của chúng do có cách thể hiện tương đương trong tiếng Việt. Tuy nhiên, thành ngữ ‘love at first sight’ (tình yêu sét đánh) và nhất là (fall) ‘head-over-heals’ (madly in love - say nhau như điếu đổ) có thể khiến người dịch khó khăn trong việc phát hiện thông điệp trong các câu trên do có sự khác nhau trong quy chiếu của 2 ngôn ngữ Anh và Việt, để từ đó phát hiện ra thông điệp của cả văn bản: hãy dũng cảm để sống với cảm xúc của chính mình.
Vd. Newly discovered Covid-19 variant B.1.1529 is 'red flag' but US needs to learn more, Fauci says [24]
Trong tiêu đề trên có thành ngữ 'red flag' (a sign of danger) nhằm thể hiện thông điệp
‘US needs to be careful in dealing with a danger ahead’
3.5. Truyền tải thông điệp văn hoá thông qua các từ vay mượn
Việc sử dụng các từ vay mượn (borrowings) là một trong những giải pháp hữu hiệu đối với các yếu tố ‘không dịch được’ hoặc không nên dịch. Những vật, khái niệm được biểu hiện bằng các từ vay mượn thường mang các yếu tố đặc trưng, đại diện cho các nền văn hoá cụ thể, chứa đựng trong nó nhiều thông điệp văn hoá, chính trị, xã hội của một đất nước hay nền văn hoá.
Vd. Livestream gamers who get cash tips from fans get part of the way there. [23]
Ngoài các thuật ngữ liên quan đến internet, từ ‘tip’ được sử dụng ở dạng từ vay mượn thể hiện thông điệp về văn hoá thưởng tiền để tán thưởng một ai đó khi làm vừa lòng người khác.
Vd. There have been some really heartwarming images from the Black Lives Matter protests from around the world recently.
While the husband and wife shared an intimate moment, crowds around them could be seen holding signs saying ‘Black Lives Matter’ and ‘Black Lives > White Feelings’. [17]
Các ngữ ‘Black Lives Matter’ và ‘Black Lives > White Feelings’ sẽ được sử dụng ở dạng từ vay mượn – có thể kèm theo lời giải thích - để thể hiện thông điệp ở người viết muốn truyền tải là: Equality between Black and White must be maintained.
Vd. #MeToo changed Hollywood – but what about our schools, workplaces and homes?
To me, it seems that sexual harassment is still happening, the only difference is that now we’re much more aware of it. But awareness is perhaps the first step in eradicating the threat of sexual assault that many of us feel daily, and in slowly dismantling the dangerous culture created by decades of silence. [18]
Trong ví dụ trên có cụm từ ‘#MeToo’, tên của một phong trào nhằm nỗ lực tạo ra sự thay đổi xã hội, được tổ chức chủ yếu thông qua phương tiện truyền thông xã hội vào cuối năm 2017. Kể từ đó, phong trào đã tạo ra sự đoàn kết cho những phụ nữ thuộc mọi thành phần từng bị quấy rối tình dục.