®¹o Cao §μi: Mét h×nh thøc t«n gi¸o–t− t−ëng míi ë ViÖt Nam thêi CËn - hiÖn ®¹i

(1)

®¹o Cao §μi: Mét h×nh thøc t«n gi¸o–t− t−ëng míi ë ViÖt Nam thêi CËn - hiÖn ®¹i

NguyÔn Tμi Th−

^(*)

Tr−¬ng V¨n Chung

^(**)

Nöa ®Çu thÕ kØ XX, ë vïng ®Êt Nam Kú xuÊt hiÖn mét sè t«n gi¸o b¶n ®Þa, trong ®ã quy m« nhÊt lμ ®¹o Cao §μi. Cao §μi: mét t«n gi¸o – t− t−ëng míi ®·

tõng g©y x«n xao d− luËn lóc ra ®êi vμ ®· t¹o ®−îc thÕ ®øng trong lßng d©n téc cho ®Õn ngμy nay, cÇn ®−îc nh×n nhËn vμ ph¸c häa vÒ mÆt t− t−ëng.

1. §iÒu kiÖn vμ sù ra ®êi cña ®¹o Cao §μi

§¹o Cao §μi ra ®êi ë vïng ®Êt Nam Kú ®Çu thÕ kØ XX, ®ã kh«ng ph¶i lμ hiÖn t−îng ngÉu nhiªn. ë ®ã, tÊt cã ®iÒu kiÖn kh¸ch quan chi phèi.

Kh«ng gièng bÊt cø vïng nμo kh¸c trªn ®Êt n−íc ta, vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long lμ m¶nh ®Êt míi khai ph¸. Tuy phñ Gia §Þnh cña Chóa NguyÔn ®· cã tõ thÕ kØ XVII, nh−ng ®Õn cuèi thÕ kØ XIX ®Çu thÕ kØ XX, d©n sè míi trë nªn

®«ng ®óc. Sè d©n ®«ng Êy l¹i phøc t¹p, tõ nhiÒu nguån gèc kh¸c nhau, ng−êi Trung Kú, B¾c Kú ®Õn, ng−êi Hoa ch¹y n¹n nhμ Thanh sang, tÊt c¶ hä sèng lÉn víi nh÷ng ng−êi Khmer vμ ng−êi Ch¨m ®ang ®Þnh c− t¹i ®©y. Lμ ng−êi lao

®éng, hä muèn hoμ hîp, t−¬ng trî nhau, ®Ó cã lîi cho m×nh vμ cho ng−êi, nh−ng nh÷ng kh¸c biÖt vÒ d©n téc, t«n gi¸o ®· ng¨n c¶n hä. Trong t×nh h×nh nh− vËy, mét t«n gi¸o, mét t− t−ëng míi nμo ®ã xuÊt hiÖn cã thÓ ®¸p øng ®−îc nguyÖn väng cña hä, xo¸ ®i nh÷ng kh¸c biÖt, xÝch gÇn hä l¹i víi nhau th× hä sÏ tin theo.

§¹o PhËt th× ®· tho¸i ho¸ ®Õn møc khiÕn nhiÒu ng−êi ca th¸n, ®Õn nçi mét sè phËt tö ph¶i nªu lªn vÊn ®Ò chÊn h−ng. §¹o Khæng, mét häc thuyÕt chÝnh trÞ - ®¹o ®øc cã yÕu tè t«n gi¸o, lu«n b¶o vÖ quyÒn lîi vμ trËt tù phong kiÕn, ng¨n trë sù vËn ®éng cña x· héi ®−¬ng thêi, mét sè gi¸o lÝ cña nã ®· bÞ phª ph¸n nªn khã ®i vμo quÇn chóng ®«ng ®¶o. §¹o Kit« th× g¾n víi chÝnh quyÒn thùc d©n Ph¸p, mang t− t−ëng vμ tËp tôc chÆt chÏ cña ng−êi ph−¬ng T©y, khã ®i vμo ng−êi n«ng d©n Nam Kú vèn sèng cëi më vμ tù do.

T«n gi¸o, tÝn ng−ìng ®−îc yªu chuéng ë ®Êt Nam Kú ®Çu thÕ kØ XX lμ Minh gi¸o vμ Th«ng linh häc^{( )}¹. Minh gi¸o lμ mét h×nh thøc cña §¹o gi¸o Trung Quèc

*. GS, TS. ViÖn TriÕt häc.

**. PGS. TS. §¹i häc KHXH&NV Tp. Hå ChÝ Minh.

(2)

theo ch©n Hoa KiÒu vμo ViÖt Nam tr−íc thÕ kØ XX. Sau khi vμo Nam Kú, t«n gi¸o nμy chia lμm nhiÒu chi ph¸i, nh− Minh §−êng, Minh ThiÖn, Minh LÝ, Minh S−, Minh Th¸nh, ... song tÊt c¶ ®Òu cã chung mét sè tÝnh chÊt, ®ã lμ hçn dung t−

t−ëng trªn c¬ së §¹o gi¸o, lμ dïng h×nh thøc cÇu c¬^{( )}² ®Ó xem sè, ®o¸n mÖnh.

Th«ng linh häc lμ mét lÝ thuyÕt cña ph−¬ng T©y, cho r»ng con ng−êi chÕt ®i chØ lμ chÕt thÓ x¸c, cßn linh hån th× sèng m·i, chØ cÇn cã lßng thμnh vμ th«ng qua h×nh thøc x©y bμn^{( )}³ lμ cã thÓ biÕt ®−îc ý cña thÇn vμ cña ng−êi ®· chÕt.

Minh gi¸o lμ tÝn ng−ìng phæ biÕn cña Hoa KiÒu ë ®Êt Nam Kú. Ng−êi Hoa ë Sμi Gßn vμ ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long lóc bÊy giê tuy cã sè l−îng kh«ng lín, song sau l−ng hä lμ mét nÒn v¨n ho¸ ®å sé cña Trung Hoa. NÒn v¨n ho¸ vμ tÝn ng−ìng nμy cã mét søc truyÒn c¶m m¹nh mÏ ®èi víi ng−êi d©n b¶n ®Þa. Th«ng linh häc cã vÎ nh− lμ mét khoa häc, v× vËy nã cã kh¶ n¨ng ®em l¹i cho ®ång bãng vμ §¹o gi¸o mét sù biÖn hé míi, mét søc sèng míi, khiÕn cho nhiÒu ng−êi ph¶i h©m mé. Nh−ng riªng rÏ tõng tÝn ng−ìng trªn cã ph¹m vi ¶nh h−ëng rÊt h¹n chÕ. Chóng cÇn kÕt hîp l¹i víi nhau, bæ sung cho nhau, lμm tiÒn ®Ò cho nhau ®Ó s¶n sinh ra mét thø tÝn ng−ìng míi ®¸p øng yªu cÇu sinh ho¹t t©m linh cña nhiÒu ng−êi ®−¬ng thêi vμ xu thÕ ®i ®Õn sù kÕt hîp hai thø tÝn ng−ìng ®ã ngμy mét râ. VÊn ®Ò cßn l¹i lμ ph¶i cã nh÷ng con ng−êi thùc hiÖn sù kÕt hîp ®ã.

§i ®Çu trong ho¹t ®éng s¸ng lËp t«n gi¸o nμy lμ Ng« V¨n Chiªu (1878- 1934). «ng ®Ëu b»ng tiÓu häc råi b»ng Thμnh chung Ph¸p, tõng lμm viÖc cho Ph¸p qua çc chøc ë Së NhËp c− Sμi Gßn, Th− kÝ toμ Bè ChÝnh, T©n An, §èc phñ Phó Quèc råi viªn chøc Phßng Th−¬ng m¹i Sμi Gßn. «ng ngåi ®μn cÇu c¬ tõ n¨m 24 tuæi (n¨m 1902), sïng tÝn çc vÞ thÇn cña §¹o gi¸o, nh− çc thÇn B¸t Tiªn, Quan Th¸nh, Quan ©m, V¨n X−¬ng §Õ Qu©n, thùc hiÖn ¨n chay l©u dμi vμ

®−a ra biÓu t−îng “thiªn nh·n", t−îng tr−ng cho sù s¸ng suèt cña Trêi, nªu lªn c¶nh Bång Lai, xem ®ã lμ thÕ giíi lÝ t−ëng mμ con ng−êi ph¶i phÊn ®Êu v−¬n tíi, ®ång thêi ®Æt tªn cho vÞ thÇn cao nhÊt cña m×nh lμ "Cao §μi Tiªn «ng, §¹i Bå t¸t ma ha t¸t". «ng ®· ®Æt c¬ së ®Çu tiªn cho sù xuÊt hiÖn ®¹o Cao §μi.

Cïng víi Ng« V¨n Chiªu vμ chØ sau «ng Ýt n¨m lμ c¸c «ng Lª V¨n Trung, Ph¹m C«ng T¾c, Cao Quúnh C−, Cao Hoμi Sang,... còng ®i theo con ®−êng t¹o lËp

1. Th«ng linh häc: Spiritisme, cßn cã ng−êi gäi lμ ThÇn linh häc, Tinh linh häc.

2. CÇu c¬: Cßn gäi lμ Phï kª, Phï loan, Phï c¬, mét h×nh thøc cña ng−êi ngåi ®ång bãng, dïng c¬

bót viÕt ch÷ lªn trªn bμn c¸t ®Ó thÓ hiÖn ý cña ThÇn, cña ng−êi chÕt ®èi víi ng−êi sèng. C¸ch thøc cÇu nμy rÊt phæ biÕn trong nh÷ng sÜ phu thêi Minh, Thanh (Trung Quèc).

3. X©y bμn: Mét h×nh thøc cña ng−êi theo Th«ng linh häc ph−¬ng T©y, dïng tiÕng gâ cña ch©n chiÕc bμn ba ch©n do 2 ng−êi ®iÒu khiÓn, quy −íc ®Ó chuyÓn dÞch ra c¸c kÝ tù, råi ghÐp c¸c kÝ tù l¹i víi nhau thμnh ch÷ ®Ó biÕt ®−îc ý cña thÇn linh. H×nh thøc cÇu thÇn nμy ®· l−u hμnh trong sè c«ng chøc Ph¸p, ViÖt ë n−íc ta ®Çu thÕ kØ XX. VÒ sau, khi Minh gi¸o vμ Th«ng linh häc s¸p nhËp th× ng−êi ta dïng ph−¬ng ph¸p c¬ bót thay thÕ cho ph−¬ng ph¸p x©y bμn.

(3)

®¹o míi nμy. Lª V¨n Trung (l876-l934) tèt nghiÖp Thμnh chung, lμm th− kÝ Dinh Thèng ®èc Nam Kú, uû viªn Héi ®ång Qu¶n h¹t Nam Kú, råi NghÞ viÖn Héi ®ång Th−îng nghÞ viÖn §«ng D−¬ng, cã cöa hμng kinh doanh th−¬ng nghiÖp, lμm ¨n thua lç, bÞ Ph¸p k×m kÑp, th−êng ngåi ®μn cÇu c¬ vμ thê c¸c vÞ thÇn §¹o gi¸o nh− Quan V©n Tr−êng, Quan ©m vμ LÝ Th¸i B¹ch. Ph¹m C«ng T¾c (1899-1959), vèn theo ®¹o Kit«, ®Ëu b»ng Thμnh chung, lμm viÖc ë Së Th−¬ng chÝnh Sμi Gßn, kh«ng theo sù sai khiÕn cña Ph¸p, bÞ ®μy sang Madagascar, sau ®æi thμnh c«ng chøc ë Phn«m Pªnh, Campuchia. Cao Quúnh C− (l888- 1929) lμm th− kÝ ë Së Ho¶ xa, Sμi Gßn, ham thÝch Th«ng linh häc ph−¬ng T©y, th−êng tæ chøc x©y bμn nãi chuyÖn víi vong linh ng−êi chÕt. Cao Hoμi Sang (1901 - 1971) häc tr−êng S− ph¹m, ®Ëu b»ng Thμnh chung, lμm viÖc ë Së Th−¬ng chÝnh Sμi Gßn, th¨ng ng¹ch Tham t¸. ¤ng nμy còng th−êng tæ chøc x©y bμn, lμm th¬ ®o¸n mÖnh tõ n¨m 1925.

Nh− ®· diÔn ra trong lÞch sö, Ng« V¨n Chiªu lμ ng−êi ®Çu tiªn x©y dùng lÝ thuyÕt cho ®¹o Cao §μi. Nhãm Lª V¨n Trung, Ph¹m C«ng T¾c, Cao Quúnh C−, Cao Hoμi Sang, v.v... ph¶i dùa vμo ý t−ëng vμ lÝ lÏ ban ®Çu cña Ng« V¨n Chiªu

®Ó thuyÕt minh ®¹o vμ t«n x−ng «ng lμ gi¸o t«ng, lμ anh c¶, song khi tæ chøc h×nh thμnh th× do m©u thuÉn nhau mμ Ng« V¨n Chiªu kh«ng tham gia vμo tæ chøc cña nhãm Lª V¨n Trung.

N¾m ®−îc t©m lÝ tÝn ng−ìng cña quÇn chóng n«ng d©n Nam Kú, ngμy 7/10/1926, Lª V¨n Trung thay mÆt 28 ng−êi s¸ng lËp, göi tê khai ®¹o lªn Thèng

®èc Nam Kú. Ngμy 18/11/1926, ph¸i T©y Ninh cña Lª V¨n Trung lμm lÔ kh¸nh thμnh th¸nh thÊt ®Çu tiªn ë chïa Tõ L©m, Gß KÐn, T©y Ninh. Sè tÝn ®å ph¸t triÓn rÊt nhanh trong mét thêi gian ng¾n.

2. Néi dung t− t−ëng cña ®¹o Cao §μi

Mçi t«n gi¸o khi ra ®êi ®Òu mang mét tªn gäi. C¸c nhμ s¸ng lËp ra ®¹o Cao

§μi t×m thÊy tªn gäi cña ®¹o nμy tõ hai c©u th¬ trong ®¹o Minh s− cña ng−êi Hoa: “Cao nh− B¾c khuyÕt nh©n chiªm ng−ìng, §μi t¹i Nam ph−¬ng ®¹o thèng truyÒn"^{( )}⁴, ghÐp hai ch÷ ®Çu cña hai c©u th¬ trªn thμnh "Cao §μi". VÒ tÝnh chÊt, theo c¸c nhμ s¸ng lËp ®¹o Cao §μi, nã ph¶i bao qu¸t ®−îc tÊt c¶ c¸c ®¹o ®−¬ng thêi vμ hä dïng c¬ bót ®Ó thÓ hiÖn: "§øc chÝ t«n dïng huyÒn diÖu c¬ bót gi¸ng trÇn gi¸o ®¹o, ta danh lμ "Cao §μi Tiªn ¤ng, ®¹i Bå t¸t Ma ha t¸t, hiÖp quy tam gi¸o, thèng nhÊt Ngò chi”^{( )}⁵. VÒ gi¸o chñ, nã mÖnh danh lμ "Ngäc hoμng th−îng

®Õ gi¸o ®¹o Nam ph−¬ng". Khi xuÊt hiÖn tr−íc tÝn ®å, gi¸o chñ x−ng lμ "ThÇy".

§Ó ph¸t huy ®−îc vai trß, ®¹o Cao §μi cho m×nh lμ "Tam k× phæ ®é", nghÜa lμ sù cøu vít xuÊt hiÖn lÇn thø ba trong lÞch sö loμi ng−êi, thay thÕ cho sù cøu

4. TrÇn V¨n R¹ng. §¹i ®¹o sö c−¬ng. Q. 1. §¹i ®¹o n¨m thø 14, 1970, tr. 18.

5. Th¸i §Õn Thanh. Gi¶ng ®¹o ch¬n ng«n. Héi Th¸nh gi÷ b¶n quyÒn, 1977, tr. 5.

(4)

vít lÇn thø nhÊt cña Tam gi¸o (Nho, PhËt, §¹o) trong thêi th−îng cæ vμ lÇn thø hai trong sù chÊn h−ng Tam gi¸o ë thêi Trung cæ cïng víi ®¹o Kit« ë ph−¬ng T©y. Dï ra ®êi sau vμ muèn thay thÕ vai trß cña c¸c t«n gi¸o ®· cã, song kh«ng cã nghÜa lμ ®¹o Cao §μi g¹t bá c¸c t«n gi¸o ®ã mμ lμ tËp hîp vμ dung chøa chóng: “Trän tu©n luËt ph¸p ch©n truyÒn §¹i ®¹o Cao §μi víi t«n chØ quy nguyªn Tam gi¸o, hiÖp nhÊt ngò chi"^{( )}⁶; "§¹i ®¹o tam k× phæ ®é" v× thÕ ®−îc xem lμ tªn kh¸c cña ®¹o Cao §μi.

Trong lÝ thuyÕt còng nh− sù thê tù n¬i th¸nh thÊt Cao §μi ®Òu thÊy thê h×nh t−îng “Con m¾t", tøc “Thiªn nh·n". Së dÜ dïng biÓu t−îng nμy, v× con m¾t lμ c¬ quan c¶m gi¸c cã thÓ ®−a l¹i cho con ng−êi nhiÒu hiÓu biÕt nhÊt vÒ thÕ giíi bªn ngoμi, v× con m¾t cã thÓ quan s¸t ®−îc ch©n t−íng mçi ng−êi. §¹o PhËt cã PhËt Quan ©m ngh×n m¾t, ngh×n tay; ngh×n m¾t ®Ó thÊy ®−îc hÕt khæ cña con ng−êi, ngh×n tay ®Ó cã nhiÒu ph−¬ng tiÖn cøu vít con ng−êi. H×nh t−îng trªn cña ®¹o PhËt ch¾c lμ mét sù gîi më cho ®¹o Cao §μi thê con m¾t trêi. C¸c nhμ t− t−ëng cña nã ®Òu nªu lªn tÇm quan träng cña "Thiªn nh·n":

"Con hiÓu thÇn c− t¹i nh·n. Bè trÝ cho ch− ®¹o h÷u con hiÓu râ nguån céi Tiªn, PhËt do yÕu nhiÖm lμ t¹i ®ã"^{( )}⁷, “nay nh− hái t¹i sao thê Thiªn nh·n, l¹i gäi lμ thê Trêi, th× Th¸nh Ng«n nãi r»ng: Nh·n thÞ chñ t©m, L−ìng quan chñ tÓ, Quang thÞ thÇn, thÇn thÞ Thiªn, Thiªn gi¶ Ng· gi¶ (con m¾t lμm chñ c¸i t©m, hai trßng con m¾t lμ chóa tÓ, ¸nh s¸ng tøc lμ ThÇn, ThÇn tøc lμ Trêi, Trêi tøc lμ Ta")^{( )}⁸. NguyÔn V¨n KiÕt cßn gi¶i thÝch thªm: "Thiªn nh·n chóng t«i thê ®©y lμ m¾t cña §øc Ngäc Hoμng th−îng ®Õ, Ngμi lμ ®Êng tèi cao chóa tÓ mu«n loμi:

con m¾t cña Ngμi s¸ng nh− g−¬ng, soi kh¾p thÕ giíi, kh«ng mét m¶y may g× ë d−íi phμm trÇn nμy mμ Ngμi kh«ng biÕt ®Õn, trªn ®iÖn thê Thiªn nh·n, kÎ tÝn

®å hμng ngμy ra v« nh×n vμo th× tù nhiªn thÊy nh− cã lêi v¨ng v¼ng bªn tai nãi r»ng c¸c con d−íi phμm trÇn lμm ®iÒu ph¶i ®iÒu tr¸i, ®õng t−ëng ThÇy kh«ng biÕt ®©−”^{( )}⁹. Cã thÓ nãi, sù kh¸c biÖt gi÷a Cao §μi vμ c¸c t«n gi¸o kh¸c lμ ë chç thê con m¾t Trêi.

LÝ thuyÕt của ®¹o Cao §μi lμ sù dung hîp c¸c gi¸o lÝ cña c¸c t«n gi¸o cã mÆt ë ViÖt Nam lóc bÊy giê. ë ®©y lμ sù dung hîp, sù hoμ trén, chø kh«ng ph¶i lμ

"sù khoan dung" nh− cã ng−êi quan niÖm, v× ®ã kh«ng ph¶i lμ mét th¸i ®é ®¹o

®øc. Trong ý thøc, nh÷ng ng−êi s¸ng lËp ra ®¹o nμy muèn dung chøa hÕt th¶y c¸c t«n gi¸o cã mÆt ë ViÖt Nam, nh−ng trong thùc tÕ, hä kh«ng lμm ®−îc. PhÇn v× cã mét sè ®¹o cña thÕ giíi míi truyÒn vμo, hä kh«ng am hiÓu, nh− ®¹o Islam (®¹o Håi), ®¹o Hindu (Ên §é gi¸o), phÇn v× c¸c ®¹o cßn l¹i do néi dung kh¸c

6. TrÇn V¨n R¹ng. §¹i ®¹o sö c−¬ng, Q. 2, 1970, tr. 17.

7. Th¸nh ng«n hiÖp tuyÓn, Q. 1, Toμ Th¸nh T©y Ninh, 1973.

8. TiÕp ph¸p Tr−¬ng V¨n Trμng. Gi¸o lÝ. T¸i b¶n lÇn thø 5, Toμ Th¸nh T©y Ninh, 1970, tr. 33.

(5)

nhau nªn khã dung hîp trän vÑn; ë ®ã chñ yÕu lμ sù dung hîp víi §¹o gi¸o vμ

®¹o PhËt vÒ mÆt t− t−ëng, th©u n¹p ®¹o Kit« vÒ mÆt tæ chøc, vμ kÕ thõa ®¹o Nho vÒ mÆt ®¹o ®øc.

Trong truyÒn thèng sù dung hîp tam gi¸o Nho, PhËt, §¹o l¹i lμm mét víi tªn lμ: “Tam gi¸o ®ång nguyªn" còng chØ lμ mét c¸ch nãi ®Ó kh¼ng ®Þnh mét t«n gi¸o nμo ®ã ®øng lªn trªn vμ bao trïm tÊt c¶, nh− ë thêi TrÇn "®ång nguyªn"

trªn c¬ së PhËt, ë cuèi thêi Lª "®ång nguyªn" trªn c¬ së Nho, thùc chÊt lμ ®Ó kh¼ng ®Þnh vai trß bao trïm cña PhËt hay cña Nho. "Quy nguyªn tam gi¸o",

“HiÖp nhÊt ngò chi"⁽¹⁰⁾ cña ®¹o Cao §μi trong thùc tÕ lμ ®Ò cao §¹o gi¸o, kh¼ng

®Þnh vai trß bao trïm cña §¹o gi¸o. VÒ ®iÓm nμy ®· cã ng−êi chØ ra.

§Ó thu hót quÇn chóng, ®¹o Cao §μi kh«ng thÓ kh«ng quan t©m ®Õn con ng−êi. Nh©n danh vÞ thÇn s¸ng lËp ra ®¹o, c¸c nhμ l·nh ®¹o cña t«n gi¸o nμy

®· dïng c¬ bót thÓ hiÖn lªn tr¸ch nhiÖm cña m×nh: “Ta v× lßng ®¹i tõ ®¹i bi, vÉn lÊy ®øc hiÕu sinh mμ dùng lªn mèi §¹i ®¹o tam k× phæ ®é” (C¬ bót: ngμy 6/12/1926). “ThÇy th× lÊy tõ bi mμ d×u d¾t c¸c con, nªn t¹m söa chiÕc m¸y huyÒn vi, lμ ®Ó cho c¸c con lÊy chÝ Th¸nh cña ThÇy hun ®óc bÊy l©u, mμ ®èi ®·i víi kÎ nghÞch cho ®Õn ngμy m·n c«ng qu¶” (C¬ bót: ngμy 12/4/1927). Nãi nh− thÕ, mét phÇn lμ ®Ó tÝn ®å yªn t©m, tin t−ëng, phÇn kh¸c ®Ó thÊy tÝnh cÇn thiÕt ph¶i gi¶i quyÕt mét sè vÊn ®Ò vÒ con ng−êi cã liªn quan tíi sù tÝn ng−ìng.

§èi víi ®¹o Cao §μi, con ng−êi cã hai phÇn, phÇn x¸c vμ phÇn hån; phÇn x¸c sÏ mÊt ®i, cßn phÇn hån th× sèng m·i. §¹o nμy nãi: “Mçi kÎ phÇn d−íi thÕ nμy ®Òu cã hai x¸c th©n: mét phμm gäi lμ corforal. Cßn mét thiªng liªng gäi lμ spirituel. Mμ c¸i thiªng liªng do n¬i c¸i phμm mμ ra, nªn gäi nã lμ b¸n h÷u h×nh, v× cã thÓ thÊy ®Æng mμ còng cã thÓ kh«ng thÊy ®Æng” (c¬ bót 17/7/1926).

“Sù chÕt, th−êng thÕ gian gäi chÕt lμ hÕt, lμ v× dèt kh«ng biÕt ®¹o nªn t−ëng lÇm” (C¬ bót 22/7/1926). LuËn ®iÓm nμy kh«ng cã g× míi. TruyÒn thèng ®· quan niÖm nh− vËy. §iÒu kh¸c lμ, nã dùa vμo Th«ng linh häc ®Ó biÖn hé: “§¹o Cao

§μi cø vμo ThÇn linh häc mμ ThÇn linh häc lμ mét khoa häc, vμ mét triÕt lÝ”⁽¹¹⁾.

“ThÇn linh häc lμm cho ta thÊy ch¾c ch¾n r»ng linh hån cã thùc, tuy x¸c chÕt mμ hån vÉn cßn vμ gi÷a nh÷ng ng−êi sèng vμ ng−êi chÕt vÉn cßn giao c¶m

®−îc”⁽¹²⁾. Chñ nghÜa duy t©m truyÒn thèng cña d©n téc nhê Th«ng linh häc

®−¬ng thêi mμ cã thªm søc sèng.

9. NguyÔn V¨n KiÕt. Ch¸nh tμ thiÖt luËn, 1930. TrÝch theo TrÇn V¨n Giμu. HÖ ý thøc t− s¶n vμ sù bÊt lùc cña nã tr−íc c¸c nhiÖm vô lÞch sö. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hμ Néi, 1997, tr. 186.

10. Ng−êi s¸ng lËp ®¹o Cao §μi xem Ngò chi ®¹i ®¹o lμ Nh©n ®¹o (®¹o Nho), ThÇn ®¹o (®¹o cña Kh−¬ng Tö Nha), Th¸nh ®¹o (®¹o Kit«), Tiªn ®¹o (§¹o gi¸o), PhËt ®¹o. Thùc ra “ThÇn ®¹o” vμ

“Tiªn ®¹o” chØ lμ tªn gäi kh¸c cña §¹o gi¸o.

(6)

Trong hai phÇn cña con ng−êi, Cao §μi kh«ng nh÷ng kh«ng lo, kh«ng quan t©m ®Õn phÇn x¸c th©n mμ cßn kªu gäi vøt bá x¸c th©n vμ chØ chñ tr−¬ng tËp trung tu tØnh phÇn hån, bëi v× nã quan niÖm r»ng, chØ ë ®ã míi sinh hoa kÕt tr¸i, míi thiªng liªng. C¬ bót nãi: “BËc ch©n tu tØ nh− mét h¹t gièng tèt, hÔ gieo xuèng th× c©y lªn, c©y lªn th× træ b«ng råi sinh tr¸i mμ biÕn biÕn sanh sanh cμng t¨ng sè. V× vËy mμ c¸c con ph¶i bá x¸c th©n, mμ b«ng tr¸i thiªng liªng, c¸c con sanh ho¸ ch©n thÇn, ch©n thÇn l¹i biÕn h»ng mu«n thªm sè t¨ng lªn hoμi” (C¬ bót: ngμy 22/7/1926).

Còng nh− c¸c t«n gi¸o kh¸c, Cao §μi chñ tr−¬ng con ng−êi ta sèng qua hai thÕ giíi, thÕ giíi hiÖn t¹i vμ thÕ giíi mai sau, h¹nh phóc cña con ng−êi kh«ng ph¶i ë hiÖn t¹i, kh«ng cÇn t×m ë hiÖn t¹i mμ ph¶i h−íng vÒ thÕ giíi mai sau. C¬

bót nãi: “ThÇy l¹i th−êng nãi r»ng sù sang träng vinh hiÓn cña c¸c con ch¼ng ph¶i n¬i thÕ gian nμy” (c¬ bót 17/01/1927). Nh− vËy, thÕ giíi mai sau míi lμ môc tiªu cÇn ph¶i phÊn ®Êu, ph¶i v−¬n tíi.

ThÕ giíi mai sau ®−îc miªu t¶ kh¸c víi thÕ giíi trÇn tôc. ë ®ã kh«ng cßn khæ, chØ cã s−íng, kh«ng nh÷ng thÕ, cßn lμ cùc l¹c. §¹o Cao §μi gäi thÕ giíi cùc l¹c ®ã lμ B¹ch Ngäc Kinh. Trong t− liÖu cña ®¹o Cao §μi cã nhiÒu chç nãi tíi tªn nμy. ThÝ dô: “Cöa B¹ch Ngäc Kinh Ýt kÎ, chí chèn A t× vèn nhiÒu ng−êi”

(C¬ bót: 5/7/1926); “Cöa B¹ch Ngäc kinh ch¼ng ph¶i ai v« còng ®Æng” (C¬ bót:

27/8/1926); “Ng«i vÞ B¹ch Ngäc Kinh ch¼ng −a chøa kÎ hung h¨ng” (C¬ bót:

4/10/1926); “N¬i B¹ch Ngäc Kinh h¬n s¸u chôc n¨m tr−íc, Ch− ThÇn, Th¸nh, Tiªn, PhËt thÊy ®¹i né. ThÇy, nªn ra t×nh nguyÖn h¹ thÕ cøu ®êi” (C¬ bót:

4/10/1926), v.v… “B¹ch Ngäc Kinh” vèn lμ mét cuèn kinh cña §¹o gi¸o miªu t¶

c¶nh sèng th¶nh th¬i, h¹nh phóc cña thÇn tiªn, ë ®©y ®· biÕn thμnh mét thÕ giíi lÝ t−ëng. §iÒu trªn cho thÊy thÕ giíi mai sau cña ®¹o Cao §μi lμ thÕ giíi lÝ t−ëng cña §¹o gi¸o.

Bªn c¹nh viÖc x©y dùng niÒm tin ë thÕ giíi mai sau, ®¹o Cao §μi lu«n nh¾c nhë ng−êi ta ph¶i tu d−ìng ®¹o ®øc. Lêi nh¾c nhë Êy ®−îc thÓ hiÖn ë nhiÒu chç.

Cã thÓ nªu ra mét sè: “Chung hiÖp r¸n vun nÒn ®¹o ®øc, BÒn lßng son s¾t ®Õn cïng ta” (C¬ bót: 20/02/1926); “Vμo vßng huynh ®Ö kh¸ th−¬ng nhau, mét ®øc trçi h¬n mét phÈm cao” (C¬ bót: 20/02/1926); “Tõ ®©y ph¶i tin t−ëng mét ThÇy vμ nghe lêi ThÇy dÆn: gi÷ ®¹o ®øc cho bÒn, cßn ngo¹i trõ sù chi nghÞch víi Ch©n

®¹o th× m−u ch−íc tμ qu¸i” (C¬ bót: 27/01/1927), v.v… Nh− vËy, trau dåi ®¹o ®øc lμ mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Ó trë thμnh mét tÝn ®å thùc thô.

§¹o ®øc ®ã tr−íc hÕt lμ nh÷ng ®iÒu gÇn gòi vμ cÇn thiÕt cho ®êi sèng cña ng−êi d©n vμ còng ®· tån t¹i l©u dμi trong cuéc sèng cña d©n téc, nh−ng theo hä v× mét lÝ do nμo ®ã mμ cã ng−êi ®· quªn ®i, thÊy cÇn ph¶i nh¾c l¹i. §ã lμ ph¶i nh−êng nhÞn nhau, ph¶i t−¬ng th©n, t−¬ng ¸i, v.v…

(7)

Nh−ng s©u h¬n n÷a lμ nh÷ng lêi gi¸o huÊn ®¹o ®øc cã hÖ thèng cña PhËt gi¸o, Nho gi¸o vμ mét phÇn cña Kit« gi¸o ®−îc thÓ hiÖn trong s¸ch “T©n luËt”⁽¹³⁾. ë ®©y “Ngò giíi” cña PhËt gi¸o ®−îc nh¾c l¹i vμ gi¶ng gi¶i thªm: “NhÊt bÊt s¸t sanh, lμ ch¼ng nªn s¸t h¹i sanh vËt; NhÞ bÊt du ®¹o, lμ cÊm trém c−íp, lÊy ng¨n, l−êng g¹t cña ng−êi, hoÆc m−în vay kh«ng tr¶, hoÆc chøa ®å gian, hoÆc l−îm cña r¬i… Tam bÊt tμ d©m, lμ cÊm lÊy vî ng−êi, th¶ theo ®μng ®iÕm, xói giôc ng−êi lμm lo¹n lu©n th−êng, hoÆc thÊy s¾c dËy lßng tμ, …; Tø bÊt töu nhôc, lμ cÊm say mª r−îu thÞt, ¨n uèng qu¸ ®é,… ; Ngò bÊt väng ng÷, lμ cÊm x¶o tr¸ l¸o x−îc, g¹t gÉm ng−êi…” ®¹o ®øc cña Nho gi¸o còng ®−îc yªu cÇu thùc hiÖn: “Ph¶i gi÷ tam c−¬ng ngò th−êng lμ nguån céi cña nh©n ®¹o; nam th×

hiÕu, ®Ô, trung, tÝn, lÔ, nghÜa, liªm sØ, n÷ th× tïng phô, tïng phu, tïng tö vμ c«ng, dung, ng«n, h¹nh”, hoÆc: “Ra giao thiÖp víi ®êi th× ph¶i tËp vμ gi÷ t¸nh

«n, l−¬ng, cung khiªm, nh−îng”, v.v… LÊy huÊn ®iÒu ®¹o ®øc cña PhËt gi¸o, Nho gi¸o, … lμm quy t¾c ®¹o ®øc cña m×nh, v× trong x· héi ®−¬ng thêi nh÷ng nguyªn t¾c ®¹o ®øc ®ã vÉn cßn cã ý nghÜa, phÇn kh¸c v× nh÷ng ng−êi s¸ng lËp ra ®¹o Cao §μi lóc ®ã ch−a ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó thay ®æi ®¹o ®øc x· héi vèn cã.

Dung hîp çc thμnh phÇn cña çc t«n gi¸o kh¸c lμm néi dung cña m×nh trong ®¹o Cao §μi, tuy lμ hiÖn t−îng míi mÎ trong thêi k× CËn -HiÖn ®¹i ë n−íc ta, nh−ng trong lÞch sö t«n gi¸o vμ t− t−ëng cña ¸ §«ng kh«ng ph¶i lμ ®iÒu hiÕm thÊy. Chñ tr−¬ng “Tam gi¸o ®ång nguyªn” (Nho, PhËt, §¹o ®Òu cïng mét nguån mμ ra) trong thêi k× phong kiÕn ¸ §«ng lμ mét thÝ dô. §Æc biÖt lμ §¹o gi¸o, nã ®· tõng nhiÒu lÇn thùc hiÖn sù dung hîp. §¹o gi¸o thÇn tiªn cña Çt Hång (Trung Quèc) ë thÕ kØ IV, chñ tr−¬ng kÕt hîp lÝ luËn cña §¹o gi¸o víi c−¬ng th−êng cña Nho gi¸o. “§¹o Toμn ch©n” cña V−¬ng Trïng D−¬ng (Trung Quèc) ë thÕ kØ XII, chñ tr−¬ng kÕt hîp Nho, §¹o, ThÝch, khuyªn nhñ cïng tu tr×

“§¹o ®øc thanh tÜnh kinh” (§¹o gi¸o), “B¸t nh· t©m kinh” (PhËt gi¸o) vμ “HiÕu kinh” (Nho gi¸o), cïng thùc hiÖn “Thøc t©m” (Nho) vμ KiÕn tÝnh” (PhËt). Ngoμi ra, víi nh÷ng møc ®é kh¸c nhau nã cßn tiÕp thu t− t−ëng cña MÆc gia, ¢m d−¬ng gia, Ngò hμnh gia, Y gia, Ph−¬ng kÜ gia, v.v… §ã lμ viÖc lμm cã tr−íc

®¹o Cao §μi.

Víi c¸ch lμm gièng nh− mét sè chi ph¸i cña §¹o gi¸o trong lÞch sö, víi viÖc t«n sïng c¸c t− t−ëng cña §¹o gi¸o, cã thÓ xem ®¹o Cao §μi nh− mét h×nh thøc míi cña §¹o gi¸o ë ViÖt Nam.

3. Vai trß x· héi cña ®¹o Cao §μi

Nhμ triÕt häc Hªghen ®· tõng nãi: C¸i tån t¹i lμ c¸i hîp lÝ. §¹o Cao §μi tån t¹i vμ ph¸t triÓn ®−îc lμ cã lÝ do cña nã. Mét sè nhμ nghiªn cøu ®i tr−íc ®· ®−a

§μi. Nxb. KHXH, Hμ Néi, 1995, tr. 383-396.

(8)

ra lÝ do nμy. NguyÔn An Ninh trong s¸ch “T«n gi¸o” viÕt: “D©n ®· mª muéi trong t«n gi¸o, mμ c¸c t«n gi¸o, c¸c ®¹o lÝ cña n−íc nhμ ®Òu suy sôp, lμm sao mμ kh«ng theo ®¹o Cao §μi ®−îc. Kh«ng tõng thÊy, kh«ng suy ra, gÆp ®¹o Cao

§μi cã mμu míi mÎ, mμ l¹i dÔ dμng cho t©m trÝ nh− ngùa quen ®−êng cò. §¹o Cao §μi lμ c¸i nhμ cò cña d©n mª tÝn mμ s¬n l¹i míi, mäi vËt cò ngμy x−a, nay

®Òu mang mét c¸i tªn míi; coi nã míi mμ l¹i cã quen”⁽¹⁴⁾. TrÇn V¨n Giμu nhËn

®Þnh: D©n Nam Kú vèn cã gèc tõ B¾c vμ Trung l−u t¸n vμo, hä lμ nh÷ng ng−êi Ýt häc, Ýt chÞu ¶nh h−ëng cña ®¹o Nho, nh−ng tÝn ng−ìng ma thuËt th× nÆng nÒ, l¹i phÇn nμo tiÕp xóc víi tÝn ng−ìng Chμm, Miªn céng víi viÖc −a thÝch nh÷ng t− t−ëng huyÒn bÝ, nh÷ng nh©n vËt hÊp dÉn cña “TruyÖn TÇu” lóc bÇy giê ®· t¹o c¬ së cho sù l−u hμnh ®¹o Cao §μi, cßn ë B¾c Kú th× do sù hiÓu biÕt s©u s¾c ®èi víi “Tam gi¸o”, ®· ng¨n trë sù truyÒn b¸ cña mét t«n gi¸o nh− trªn, nªn cμng ra phÝa B¾c th× ®¹o Cao §μi cμng yÕu ®Õn møc kh«ng cã sè tÝn ®å ®¸ng kÓ⁽¹⁵⁾. Nh÷ng ý kiÕn nhËn ®Þnh trªn lμ quan träng vμ s©u s¾c. Nh−ng tr¶i qua gÇn mét thÕ kØ, côc diÖn vÉn cßn tån t¹i vμ ph¸t triÓn. Ph¶i ch¨ng ë ®ã cßn cã nh÷ng nguyªn nh©n kh¸c, nh÷ng nguyªn nh©n s©u xa h¬n khiÕn hä ®i ®Õn chÊp nhËn.

VÒ ph−¬ng diÖn tÝn ng−ìng, ng−êi Nam do tiÕp xóc víi ph−¬ng T©y sím h¬n, t©m tr¹ng thanh tho¸t h¬n, nªn sèt s¾ng h¬n ng−êi B¾c. Cao §μi chÝnh lμ sù thÓ hiÖn cña mét t©m lÝ tÝn ng−ìng kh«ng thua kÐm cña ng−êi Nam Bé. T©m lÝ nμy ®· tõng béc lé ë nhiÒu n¬i, nhiÒu lóc. Ch¼ng h¹n C¬ bót nªu: “mét Ch¬n ThÇn ThÇy mμ sinh ho¸ thªm ch− PhËt, ch− Tiªn, ch− Th¸nh, ch− ThÇn vμ toμn thÓ nh©n lo¹i trong cμn kh«n thÕ giíi” (C¬ bót: 22/07/1926); “C¸c con ph¶i ®éi rçi nh©n lo¹i kh¾p c¶ n¨m ch©u” (C¬ bót: 25/07/1926); “Khai thiªn ®Þa vèn ThÇy, sinh Tiªn, PhËt còng ThÇy. ThÇy ®· nãi mét Ch¬n ThÇy mμ biÕn cμn kh«n thÕ giíi vμ c¶ nh©n lo¹i”. Kh«ng nh÷ng thÕ, ThÇy cßn tá ra tin t−ëng:

“Mét n−íc nhá nhen trong v¹n quèc

Ngμy sau lμm chñ míi l¹ k×”

T− t−ëng xem ®¹o m×nh cao h¬n c¸c ®¹o kh¸c, t− t−ëng cho m×nh sÏ lμm chñ thiªn h¹ ®· ®¸nh tróng vμo t©m lÝ muèn b»ng ng−êi hoÆc h¬n ng−êi cña mét bé phËn d©n c− trong d©n téc.

®¹o Cao §μi lμ mét thø khÈu ng÷, gÇn gòi víi tiÕng nãi hμng ngμy cña ng−êi d©n khiÕn hä dÔ nghe, dÔ tiÕp thô. C¸ch x−ng h« cña vÞ thÇn s¸ng lËp ra ®¹o, tuy mang danh lμ “Ngäc Hoμng th−îng ®Õ”, nh−ng ®èi diÖn víi tÝn ®å chØ x−ng

14. Xem TrÇn V¨n Giμu. HÖ ý thøc t− s¶n vμ sù bÊt lùc cña nã tr−íc nhiÖm vô lÞch sö. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hμ Néi, 1997, tr. 195.

15. TrÇn V¨n Giμu. S®d, tr. 197-198.

(9)

lμ “ThÇy”, mét c¸i tªn b×nh th−êng, gièng nh− thÇy ®å, thÇy ®Þa, thÇy lang, dÔ

®−îc tÝn ®å ghi nhí, th©n cËn. Cßn vÒ néi dung gi¸o lÝ, nãi chung ®¬n gi¶n, dÔ hiÓu, quÇn chóng dÔ tiÕp thô. Tuy gi¸o lÝ tù cho lμ bao gåm c¸c Ch− Tiªn, Ch−

PhËt, Ch− Th¸nh, v.v… nh−ng nh÷ng ®iÒu uyªn ¸o, cao siªu cña §¹o gi¸o, PhËt gi¸o, Kit« gi¸o l¹i kh«ng ®−îc ®Ò cËp, ë ®ã chØ cßn lμ nh÷ng ®iÒu c¨n dÆn vÒ c¸ch sèng vμ lÔ nghi hμng ngμy mμ ng−êi d©n ph¶i tin theo. Mét ng«n ng÷ vμ mét néi dung cña ®¹o nh− thÕ dÔ ®i vμo lßng nh÷ng ng−êi vèn ch©n thËt, chÊt ph¸c vμ tr×nh ®é d©n trÝ ch−a cao.

Dung hîp trong t− t−ëng cña ®¹o Cao §μi thÓ hiÖn ë chç ®−a nh÷ng bé phËn kh«ng cã liªn quan g× víi nhau vμo trong cïng mét néi dung råi cho r»ng chóng gièng nhau ®Ó chøng minh cho mét vÊn ®Ò nμo ®ã, nh− ë trong th¸nh thÊt, ng−êi ta ®em thê L·o Tö, PhËt tæ, Khæng Tö, Giªsu, v.v… vμo cïng mét chç, cho r»ng nh÷ng th¸nh nh©n Êy ®Òu cÇn cho con ng−êi; hoÆc ë tr−íc cöa chÝnh cña Th¸nh thÊt cã bøc ho¹ vÏ ba nh©n vËt: NguyÔn BØnh Khiªm (nhμ t− t−ëng cña ViÖt Nam ë thÕ kØ XVI), T«n Trung S¬n (nhμ t− t−ëng çch m¹ng Trung Quèc ®Çu thÕ kØ XX) vμ Vitor Huygo (nhμ v¨n Ph¸p ë thÕ kØ XVIII) ®Òu h−íng nh×n vμo hai côm tõ b»ng ch÷ Ph¸p “Dieu et HumanitÐ” (Th−îng ®Õ vμ nh©n lo¹i) vμ “Amour et Justice” (T×nh yªu vμ C«ng lÝ), xem nh− lμ môc tiªu mμ con ng−êi cÇn ph¶i phÊn ®Êu ®Ó giμnh lÊy. Dung hîp nμy kh¸c víi sù dung hîp trong lÝ thuyÕt “Tam gi¸o nhÊt nguyªn” cña truyÒn thèng. Quan niÖm cña “Tam gi¸o nhÊt nguyªn” cho r»ng Nho, PhËt, §¹o ®Òu cÇn thiÕt, ®Òu lμ çc bé phËn hîp thμnh cña thÕ giíi quan con ng−êi, mçi bé phËn trong ®ã ®Òu cã mét chøc n¨ng riªng, kh«ng thÓ lÊy chøc n¨ng nμy thay cho chøc n¨ng kia. Cßn ë ®¹o Cao §μi th× tÊt c¶ çc t«n gi¸o ®Òu nh− nhau vμ nã ®Òu cã thÓ thay thÕ tÊt c¶.

®Òu lμ ®iÒu kiÖn ®Ó t¹o nªn søc sèng cña ®¹o Cao §μi, khiÕn nã tån t¹i ®−îc trªn d−íi 8 thËp kØ, thu hót ®−îc tÝn ®å kh«ng nh÷ng ë vïng Sμi Gßn, T©y Ninh mμ cßn lan ra c¶ mét sè tØnh Nam Bé vμ mét vμi tØnh MiÒn Trung.

Cao §μi lμ mét tæ chøc t«n gi¸o, mét lùc l−îng t«n gi¸o, vèn chØ nh»m môc

®Ých gióp con ng−êi h−íng tíi môc tiªu tu luyÖn ®Ó ®−îc vÒ thÕ giíi bªn kia, nh−ng nã còng lμ mét lùc l−îng x· héi cã tæ chøc. Trong thùc tÕ mÊy chôc n¨m nay, nhiÒu hÖ ph¸i cña ®¹o nμy ®· chó ý ®Õn c¸c mÆt cã lîi cho sinh ho¹t céng

®ång, nh− nh¾c nhñ nhau tu söa ®¹o ®øc, nhÊn m¹nh c¸c ®iÒu anh em trong

®¹o ®øc, chó ý ch¨m sãc tÝn ®å lóc èm ®au, ho¹n n¹n, ch¨m sãc phÇn hån cña ng−êi chÕt, chó träng viÖc thùc hiÖn “T©n luËt”, lμm cho sinh ho¹t cã kØ c−¬ng, v.v… Nh÷ng ®iÒu ®ã vÉn rÊt cÇn ë x· héi ngμy nay.