CMCN 4.0 là cuộc cách mạng về dữ liệu. Trong góc nhìn Fintech, đây là cuộc cách mạng về dữ liệu tài chính được khai thác để làm cơ sở cho các phát kiến về dịch vụ tài chính, ngân hàng. Do vậy, ai là người nắm trong tay dữ liệu sẽ là người có lợi thế cạnh tranh vô cùng lớn. Các gã khổng lồ công nghệ Google và Facebook, những tập đoàn nắm trong tay cơ sở dữ liệu (bao gồm dữ liệu hành vi khách hàng) của một lượng cư dân đông đảo trên toàn thế giới. Các ngân hàng có nhiều lý do để lo sợ khi các gã khổng lồ công nghệ đã bắt đầu nhảy vào lĩnh vực tài chính. Đó là chưa kể đến làn sóng mạnh mẽ các công ty khởi nghiệp Fintech mà đi đầu là Lending Club, với sự kiện IP lớn nhất ngành công nghệ năm 2014 của nó trở thành dấu mốc thay đổi cuộc chơi trong toàn bộ ngành Fintech Định nghĩa về lĩnh vực ngân hàng thậm chí có thể phải bổ sung thêm khái niệm “ngân hàng phi ngân hàng”.
Ngành ngân hàng đã và đang đối diện với sự cạnh tranh ở mọi phân khúc và thị trường ngách. Các gã khổng lồ và các công ty Fintech đang “xé lẻ để đánh” vào miếng bánh béo bỡ dịch vụ tài chính, ngân hàng. Các ngân hàng truyền thống, với hệ thống lõi và mạng lưới kế thừa nếu không chuyển đổi sẽ gặp bất lợi trước những “kẻ
phá bĩnh sáng tạo” vốn được cấu trúc tinh gọn, nhanh nhạy, và ít bị tác động bởi quy tắc luật định như các ngân hàng. Ngân hàng trên thế giới đang phải thức tỉnh trước mối đe dọa đến sự sống còn của chính mình. Năm 2009, trên Financial Times, giám đốc điều hành BBV Francisco Gonzalez phải thừa nhận “Các ngân hàng cần phải cạnh tranh với Amazon và Google hoặc là chết” (Chishti & Barberis, 2016).
Các giao dịch tài chính là thị trường mục tiêu chính của làn sóng Fintech toàn cầu. Trong đó, hai lĩnh vực mà các công ty Fintech tấn công nhiều nhất là dịch vụ ngân hàng dành cho khách hàng và thanh toán & chuyển tiền. Sau cuộc khủng hoảng tài chính 2008, niềm tin dân chúng vào hệ thống ngân hàng đổ vỡ, cũng là thời cơ cho các công ty Fintech giành lấy niềm tin khách hàng.
Sự ra đời của công nghệ blockchain là một lời đáp trả đanh thép cho thái độ đó. Rõ ràng, khách hàng là trụ cột quan trọng của giao dịch tài chính và bên nắm giữ được lòng trung thành và sự cam kết của người tiêu dùng sẽ bên giành được thắng lợi của cuộc chiến này. Khi cảm nhận được cơ hội và khi các ngân hàng không chịu thay đổi thì các đối thủ mà đặc biệt là những gã khổng lồ như Facebook, Goolge, Apple, Samsung, Paypal, Amazon sẽ chắc chắn nhảy vào thay thế vai trò (và rõ ràng các đối thủ này hiện nay đã nhận thức và hành động thông qua các phần mềm dịch vụ (Chishti & Barberis, 2016). Tuy nhiên, ngân hàng không phải không còn cơ hội cứu vãn, thậm chí tận dụng để phát triển hơn. Các ngân hàng truyền thống nắm trong tay lợi thế về độ phủ của mạng lưới và cơ sở khách hàng.
Rõ ràng, có một lựa chọn tốt hơn khi mang lại lợi ích cho cả hai bên của cuộc chiến, đó là “thiết lập quan hệ hợp tác hoặc đối tác”. Đây đang trở thành xu hướng chung hiện nay. Theo EY (2017a), một mô hình như thế này là giải pháp lý tưởng nhất. Số liệu của EY cho thấy hơn phân nửa các ngân hàng toàn cầu chọn giải pháp hợp tác với các công ty Fintech, trong đó các ngân hàng khu vực châu Á – Thái Bình Dương là tích cực nhất, với tỷ lệ 57,3%. Phân tích của PwC (2017a) cũng cho thấy các khuynh hướng cạnh tranh ít hơn và hợp tác nhiều hơn giữa các công ty Fintech và các tổ chức dịch vụ tài chính. Một kịch bản có thể xảy ra của khuynh hướng này là các ngân hàng cuối cùng sẽ chỉ còn đóng vai trò như các “dịch vụ nền” đơn thuần, vì đối tượng sở hữu mối quan hệ khách hàng trong tương lai sẽ là các gã khổng lồ công nghệ và các công ty Fintech. Do vậy, một khái niệm tương lai hoàn toàn có thể được hình thành “ngân hàng Fintech”.
Đến nay, cuộc vận động Fintech (ở các thị trường phát triển) được nhìn nhận qua 2 làn sóng. Hiện tại, chúng ta đang ở giai đoạn cuối của làn sóng thứ nhất, nơi gắn liền với sự ra đời của các công ty khởi nghiệp Fintech, cạnh tranh lại trực tiếp với các ngân hàng truyền thống về những sản phẩm dịch vụ cụ thể ở nhiều phân khúc như cho vay và tín dụng, thanh toán, chuyển tiền, và quản lý tài sản.
Làn sóng thứ hai đang bắt đầu ở các thị trường phát triển và các trung tâm Fintech hàng đầu trên thế giới.
Với trọng tâm là xây dựng một nền kinh tế API (giao diện lập trình ứng dụng) kết nối và chia sẻ giữa các tổ chức dịch vụ tài chính hiện hành và các công ty Fintech thông qua một giao diện lập trình ứng dụng thống nhất (Chishti & Barberis, 2016). Theo đó, nền kinh tế API được thiết kế xoay quanh 4 khối kiến trúc cơ bản gồm xã hội, di động, phân tích, và điện toán đám mây. Đây sẽ là một mô hình nền kinh tế số trong thời đại CMCN 4.0, nơi tồn tại dựa trên các yếu tố chủ chốt như internet kết nối mọi thứ (IoT), sự tín nhiệm cá nhân được xác định bởi cộng đồng (sức mạnh của phương tiện truyền thông xã hội), nhu cầu xã hội về trải nghiệm tốt nhất (tính nhất quán và tức thì), và vai trò đổi mới cấp tiến của công nghệ thông tin.
Tỷ lệ ứng dụng Fintech toàn cầu cũng đang tăng trưởng, trong đó nổi bật là Trung Quốc và Ấn Độ với quá nửa dân số ở 2 nước này thường xuyên sử dụng kỹ thuật số.
Theo dự đoán của EY (2020), sự thích ứng Fintech sẽ tăng mạnh mẽ hơn nữa trong tương lai.
1.2. Khởi nghiệp Fintech
Hệ sinh thái khởi nghiệp FinTech chỉ là một phần của hệ sinh thái Fintech nói chung, nơi còn được tạo dựng bởi hạ tầng cơ sở của ngành tài chính truyền thống, các tổ chức dịch vụ tài chính, và các công ty công nghệ (cũ). Hệ sinh thái khởi nghiệp Fintech đang trở thành động lực phát triển tài chính của các nền kinh tế lớn trên thế giới. Theo Báo cáo khảo sát ngành Fintech của PwC (2017), phần đông số người được khảo sát (75%) tin rằng các công ty khởi nghiệp Fintech sẽ trở thành đối tượng tạo ra nhiều phát kiến đổi mới nhất trong vòng 5 năm tới, trong đó khuynh hướng chính là hoạt động theo mô hình B2B (doanh nghiệp đến doanh nghiệp) nhằm cung cấp các nền tảng cho các tổ chức tài chính. Niềm tin vào công ty khởi nghiệp Fintech rõ ràng cao hơn nhiều so với niềm tin vào đối tượng xếp thứ hai là các nền tảng internet và truyền thông xã hội (55%), trong khi các tổ chức tài chính truyền thống chỉ nhận được 28% sự tin tưởng.
Sự mở rộng của các hệ sinh thái khởi nghiệp Fintech luôn gắn liền với hoạt động đầu tư vốn mạo hiểm (dưới các khuôn khổ pháp lý do chính phủ quy định).
Lượng vốn mạo hiểm đã tăng trưởng nhanh từ năm 2015, mốc thời gian nở rộ của Fintech 3.0. Cùng với đó, số lượng và quy mô các công ty khởi nghiệp Fintech cũng không ngừng gia tăng toàn cầu (EY, 2017c; KPMG, 2017; KPMG, 2018). Thật vậy, Fintech đang định hình lại ngành tài chính toàn cầu. Đến nay Fintech đang giữ vai trò ngày càng tăng trong lĩnh vực dịch vụ tài chính. Theo báo cáo của CB Insights (2018), đến quý 2/2018, toàn cầu có 29 Fintech (công ty khởi nghiệp Fintech với giá trị trên 1 tỷ đôla) với tổng giá trị (được chống lưng bởi vốn mạo hiểm) là 84,4 tỷ đôla,
đặc biệt là với sự trỗi dậy ở châu Á với tốc độ tăng mạnh mẽ của Trung Quốc. Xét về số lượng số thương vụ Fintech, châu Á có tiềm năng vượt qua Mỹ, nơi có số thương vụ (giai đoạn đầu) đang suy giảm.