Muốn học nghề … lãnh đạo?

Hỏi: Từ nhỏ, em đã thích làm “anh hai” trong đám bạn, dù ở nhà, em là thứ sáu. Đến trường, liên tục từ lớp 7 đến lớp 11, các bạn đều nể cái uy của em. Dù em không là lớp trưởng, nhưng có lần em được cử làm đội trưởng văn nghệ của trường. Như vậy chứng tỏ em có năng khiếu chỉ huy phải không? Bởi thế em muốn học một nghề gì đó mà sau này ra làm lãnh đạo.

Suy nghĩ và ước muốn của em như vậy có lệch lạc không? Để làm chỉ huy tốt, cần phải có những năng lực và phẩm chất gì? Quản trị kinh doanh có phải là một nghề chỉ huy (làm giám đốc doanh nghiệp) hay không?

Trả lời: Mục tiêu đào tạo của ngành quản trị kinh doanh không phải để làm chỉ huy (dù là chỉ huy kinh doanh). Vào học ngành đó bạn sẽ được đào tạo để trở thành người am hiểu về kinh tế, có kiến thức doanh nghiệp, có kỹ năng kinh doanh.

Trong đó cũng có trang bị một số nhận thức và lý luận về quản trị và tâm lý học quản lý, nhưng không đi sâu vào vai trò lãnh đạo, chỉ huy.

Chỉ huy (hay quản lý, lãnh đạo) là một cương vị, chứ không phải là một nghề.

Nghề nào cũng có những cương vị chỉ huy từ thấp lên cao, sắp xếp theo từng cấp bậc của hệ thống tổ chức. Chẳng hạn: tổ trưởng, đội trưởng, quản đốc, giám đốc, tổng giám đốc, chủ tập đoàn. Đó là những chức vụ quản lý hoặc cương vị lãnh đạo do cấp trên bổ dụng hoặc được tập thể bầu ra, căn cứ vào phẩm chất và năng lực nghề nghiệp của đương sự.

Thông thường, những người vừa giỏi tay nghề, vừa giỏi hành nghề thì tuỳ mức độ mà được tín nhiệm giữ các trọng trách trong guồng máy của nghề. Nhưng đó là một quá trình trưởng thành, được khẳng định từng bước tiến bộ thông qua thực tiễn hoạt động của người đó. Nói rằng có năng khiếu chỉ huy cũng đúng, nhưng chỉ một phần thôi. Cái chính là sự rèn luyện của bản thân. Có năng khiếu mà chẳng lo rèn luyện thì không thể tạo thành năng lực được, nghĩa là khó trở thành người chỉ huy tốt. Có thể quy các phẩm chất và năng lực chỉ huy về 7 nét đặc trưng sau đây:

1. Biết cảm hóa tốt và kích thích được cấp dưới làm việc theo phương châm

“cống hiến nặng hơn mưu sinh, lấy công ích làm trọng”

2. Biết tổ chức công việc, tổ chức nhân sự, tổ chức thực hiện và kiểm tra trong phạm vi quản lý, với ý thức cao về trách nhiệm cá nhân.

3. Biết tập hợp được trí tuệ, năng lực và tâm huyết của toàn thể cấp dưới theo tinh thần “đồng cam cộng khổ để vượt lên thử thách”.

4. Biết tự rèn luyện, tự đào tạo, tự bồi dưỡng với ý thức “thực sự cầu thị, khiêm tốn học hỏi” để đổi mới tư duy, cải thiện công việc, nâng cao năng lực và phẩm chất.

5. Biết lắng nghe để thấu hiểu, biết thông cảm để sẻ chia với những tâm tư, tình cảm, nhận thức và nguyện vọng chính đáng của mỗi thành viên cấp dưới.

6. Biết bao quát công việc, bao quát quy trình, bao quát nhân sự với ý thức

“trông cây lại nhớ đến rừng, trông rừng lại nghĩ đến cây”.

7. Biết tự chế cảm xúc, trấn tĩnh trước mọi sự kích động. Không lạm dụng chức quyền trong xử lý vụ việc. Biết hạn chế tối đa quyền lực hành chính và tăng cường tối đa uy lực gương mẫu.

… Những cái “sự biết” đó nếu được bạn nâng cấp thì sẽ nâng cao dần năng lực chỉ huy, và cũng là cơ sở để cấp trên xét đề bạt theo con đường chính thống. Nghề nghiệp nào (nếu được tổ chức theo một hệ thống chặt chẽ) cũng cần có những yêu cầu về việc cân nhắc nhân sự trong các cương vị chỉ huy, với mục đích: phục vụ và cống hiến. Khi bạn có sở thích và mong muốn được làm chỉ huy thì điều đó không có gì sai, nếu ước nguyện này xuất phát từ động cơ tốt: phục vụ và cống hiến. Tuy nhiên, không đơn giản “muốn” là được. vấn đề là phải biết cách thực hiện ý muốn.

Trước khi muốn chỉ huy, phải biết hướng tới sự phấn đấu theo những yêu cầu về phẩm chất và năng lực của người chỉ huy (7 điều nói trên). Kế đó, phải học cách làm người dưới quyền (tức là người phục tùng sự chỉ huy). Nói khác đi: phải học làm lính trước khi làm quan, học làm thợ trước khi làm thầy, phải làm thợ giỏi trước khi làm một người thấy tốt. Nói một cách khác nữa: phải thành thạo một nghề nghiệp (vừa giỏi tay nghề vừa giỏi hành nghề - “nghệ tinh”) mới hy vọng tiến dần

theo từng nấc thang vững chắc trong cương vị chỉ huy. Đó là quy trình căn bản để thực hiện ý muốn chỉ huy.

Bao trùm lên tất cả mọi vấn đề xung quanh ý muốn chỉ huy và cách thực hiện ý muốn đó, là thái độ và ý thức khiêm nhường: không tự coi mình là trên tất cả, dù ở cương vị cao nhất. “Biết người biết ta” là một phương châm hàng đầu của sách lược chỉ huy, dù là chỉ huy trong phạm vi nghề nghiệp.

38.HỎI: Với HS, nguyên nhân nào dẫn đến việc chọn lầm nghề ?

Trả Lời : Việc chọn lầm thường do cảm tính, do "nổi hứng" nhất thời, do chạy theo phong trào hoặc do bị mất phương hướng nên "nhắm mắt đưa chân"... Nếu tránh được tối đa những cảm xúc vội vàng, biết suy xét và phân tích từ nhiều khía cạnh theo lý tính, thì việc lựa chọn ngành nghề ít bị lầm hơn.

Cũng có trường hợp do sức ép từ phía gia đình. Một nghịch lý thường gặp qua thực tế tư vấn hướng nghiệp ở nhiều nơi đã cho thấy, rất nhiều HS không trả lời được câu hỏi "Tại sao em quyết định chọn nghề này?" nhưng vị phụ huynh đi theo đã trả lời được câu đó! Như vậy, với những HS ấy, chọn nghề là do mong muốn của cha mẹ, thay vì của chính mình !

Để không chọn lầm nghề, hãy tham khảo ý kiến và ý muốn của cha mẹ (cần lắm, để tham khảo kinh nghiệm và hiểu biết của các bậc bề trên), nhưng nên xin phép cha mẹ cho mình được quyền quyết định cuối cùng.

32. Hỏi : Nên hiểu kỹ như thế nào là chọn đúng, nghĩa là chắc chắn "chọn không lầm nghề"?

Trả lời: Chọn không lầm nghề là chọn được một nghề tương thích với mình. Ở đây có hai ý: nghề mình chọn phải là nghề mình thích, đương nhiên, nhưng còn phải xét đến yếu tố tương hợp. Yếu tố này quan trọng hơn cả. Nếu không tương hợp với yêu cầu của nghề, dù ta có thích đến đâu, sớm muộn cũng sẽ bị nghề đào thải. Hơn nữa, sở thích chưa phải là sở trường. Sở thích thiên về cảm tính, không ổn định. Sở trường mới là tố chất của năng lực, ổn định hơn, bền vững hơn, thường không đổi trước mọi sức ép.

Tương hợp chủ yếu về hai mặt: phẩm chất và năng lực. Ngoài ra, còn phải xét đến giới tính, sức khỏe, hoàn cảnh... và chí hướng của ta. Nếu ta thích nghề đó, lại còn được nghề "yêu", nghĩa là "nghề chọn ta" (vì tương hợp với ta) thì chắc chắn ta đã chọn đúng nghề. Do đó, các nhà giáo dục hướng nghiệp đã khẳng định: chủ yếu là nghề chọn ta chứ không phải ta chọn nghề. Có "giao duyên" như vậy mới không lầm lẫn. Trên thực tế, vì không được nghề "yêu" nên đã có rất nhiều người dù đã tốt nghiệp nhưng khi vào nghề mới thấy rằng không thể theo được nghề đã chọn (do chọn lầm).

33. Hỏi: Trong trường hợp chúng em chưa tiếp xúc và chưa hành nghề, làm sao để biết nghề ấy có "yêu" mình hay không, có tương hợp với mình đến mức nào ?

Trả lời: Sự giao duyên giữa nghề với người (có duyên nợ hay không) qua trải nghiệm thực tế sẽ càng thấy rõ, tất nhiên. Nhưng bước đầu, qua trắc nghiệm khách quan cũng có thể giúp ta biết được về cơ bản, ta có hợp (hay không hợp) với nghề định chọn. Hiện nay, trên mạng lưới tư vấn giáo dục, có nhiều trung tâm tư vấn hướng nghiệp mà tại đó có cả trắc nghiệm hướng nghiệp.

Trắc nghiệm hướng nghiệp là một loại hình trắc nghiệm khách quan hướng về việc chẩn đoán và phát hiện những đặc điểm tư chất của cá nhân đối với nghề nghiệp. Kết quả trắc nghiệm này được coi là cơ sở khoa học để tư vấn hướng nghiệp, góp phần hỗ trợ cho HS tự hiểu mình một cách khách quan hơn. Từ đó biết chọn học ngành nghề nào cho phù hợp, đồng thời tránh được những nghề không phù hợp. Trên mạng internet tiếng Việt, bạn có thể tham khảo tại website www.tuvanhuongnghiep.vn

* HS: Chúng em thấy có nơi trắc nghiệm hướng nghiệp chỉ căn cứ vào chỉ số IQ mà chẩn đoán.Điều đó đã đủ chưa, chính xác chưa ?

- NTV: Chưa, chưa đủ. Để chẩn đoán được chính xác, ngoài IQ test, còn phải bổ sung nhiều loại hình trắc nghiệm khác nữa, như EQ test (đo chỉ số cảm xúc - Emotion Quotient), AQ test (đo chỉ số vượt khó - Adversity Quotient), CQ test (đo chỉ số sáng tạo - Creation Quotient)... Tối thiểu, ta nên chọn nơi nào, bài trắc nghiệm nào có ít nhất 2 loại test: IQ và EQ, vậy mới hy vọng có sự chẩn đoán gần chính xác.

Kết quả của IQ test chỉ cho ta biết về sức bật trí tuệ và khả năng nhận thức, chưa thể cho biết về tính cách cá nhân và năng lực tinh thần. Mà điều thứ hai (tính cách và tinh thần) đặc biệt quan trọng hơn điều thứ nhất (trí tuệ và nhận thức). Nó nói lên những phẩm chất đặc trưng của con người và những giá trị bản thân của người đó tương thích (hoặc không tương thích) với nghề nào. Nghề sẽ chọn và "yêu" người nào không chỉ thành thạo kỹ năng làm việc, nó còn kén chọn những ai có một tâm hồn và thái độ làm việc tương xứng với nghề.

34. Hỏi: Tại sao các chỉ số EQ, AQ... có thể đo được những phẩm chất đó mà riêng IQ không làm được ?

Trả lời: Đơn giản vì chỉ số thông minh (IQ) chỉ nói lên được người đó mạnh hay yếu về sức học và năng lực nhận thức, nghĩa là mới xác định được phần TRÍ, trong khi nhân cách của mỗi người lại gồm tối thiểu 5 yếu tố: Nhân, Lễ, Nghĩa, Trí, Dũng. Bốn phần còn lại (ngoài Trí) phải được đo đạc bằng những chỉ số khác, trong đó, riêng chỉ số cảm xúc (EQ) là đo gần được cả Nhân, Lễ, Nghĩa...

Chính những giá trị đó nói lên phần "hồn" của con người trực tiếp liên quan đến nghề nghiệp. Tâm lý học hiện đại đã khẳng định điều này. Các nhà doanh nghiệp khả kính và thành công (theo nghĩa chân chính) đều có chỉ số EQ và AQ cao chứ không nhất thiết IQ cao.

35.Hỏi: Giữa IQ và EQ có mối quan hệ tương hỗ như thế nào trong việc chọn nghề và hướng nghiệp?

Trả lời: IQ cần cho con người khi nghiên cứu sâu về khoa học tự nhiên và kỹ thuật. EQ giúp người đó tìm hiểu sâu và thấm đượm nhiều về khoa học xã hội và nhân văn. Tiêu chí đặc trưng để đo đạc về IQ là tư duy lôgic, về EQ là tư duy nhân văn. IQ giúp tạo nên kỹnăng học và khám phá, EQ giúp hình thành kỹ năng sống và trải nghiệm. Thực chất EQ cũng đo sự thông minh dưới một hình thái khác: IQ thiên về thông minh lý trí (mang tính logic), EQ thiên về thông minh cảm xúc (mang tính nhân bản). Bởi vậy, EQ còn được hiểu là trí tuệ cảm xúc - thứ trí tuệ bao quát, thấm đẫm chất người, còn được gọi là văn hóa người. Thông thường, những ai có IQ và EQ đều cao thì đa năng, giỏi nhiều nghề thuộc cả hai lĩnh vực: khoa học tự nhiên và khoa học xã hội.

36 .Hỏi: Khi định nhắm tới một nghề cho tương lai, ngoài việc chẩn đoán bằng trắc nghiệm khách quan (IQ, EQ,...), còn có cách nào tích cực hơn nữa để tự hiểu bản thân xem phù hợp (hay không phù hợp) với nghề đó ?

Trả lời: Còn vài cách khác, trong đó có một cách rất tích cực, tuy hơi mất thì giờ nhưng hiệu quả và độ chính xác rất cao. Ở Mỹ và các nước phát triển cao về nhân lực, người ta gọi đó là cách

"làm bóng" (không phải đánh bóng tên tuổi) trước khi chọn nghề. "Làm bóng" là phương pháp SHADOWING (xuất phát từ chữ shadow - cái bóng), được hiểu là bám theo chân một người lành nghề (như hình với bóng) trong một thời gian lăn lộn với nghề. Qua những trải nghiệm thực tế đó (ngọt bùi và đắng cay...) mà tự hiểu về những gì tương hợp (hoặc không tương hợp) giữa nghề với bản thân mình.

Đây là một phép thử-sai / thử-đúng, tựa như một thứ "giấy quỳ" để xác định nghề đó (và cả cái

"nghiệp" của nó) có tương thích với mình hay không, tương thích hoặc không tương thích đến mức nào... Chẳng hạn, muốn học nghề y, hãy tìm một người thân quen (để giúp mình làm bóng) đang làm việc trong bệnh viện. Chỉ việc dành ra 2-3 ngày mỗi tuần (không cần lâu hơn) cùng đi với người đó lăn lộn trong môi trường bệnh viện, tiếp cận với thực tế chăm sóc và điều trị cho bệnh nhân, thử nghiệm những gì có thể làm được (phụ việc) cho người đó, quan sát các động thái thao tác nghề nghiệp của người đó... Trên cơ sở ấy, hãy tự vấn kiểu như: Cảm nhận những gì về nghề y và thầy thuốc ? Điều gì là đặc trưng cao đẹp và điều gì "kinh khủng" nhất của nghề ấy ? Nghề y đòi hỏi những tố chất gì nơi thầy thuốc mới phục vụ tốt

? Liệu ta có thích hợp với nghề đó hay không ?...

Đó là vài dữ liệu căn bản nhất và cũng là những tín hiệu đáng tin nhất để tiến tới quyết định chọn hay không chọn nghề ấy.

37.Hỏi: Để chọn nghề và hướng nghiệp chính xác, các em đang đứng trước nhiều lựa chọn, giữa các yếu tố tinh hoa và không tinh hoa. Nếu vì một lẽ gì đó, không chọn được yếu tố tinh hoa, dễ bị tụt hậu. Nhưng nếu chạy theo tinh hoa, lại thấy mình không đủ sức! Vậy, nên tự giải quyết như thế nào trước tình huống ấy ?

Trả lời: Giữa tinh hoa và không tinh hoa, ta nên cân nhắc bởi đặc điểm vừa sức (vừa khả năng, vừa trình độ, vừa tính cách, vừa sức khỏe..., vừa cả túi tiền). Nghĩa là, phải căn cứ vào những nét riêng của từng cá nhân, mới lựa chọn phù hợp. Ở đây, phương châm "liệu cơm gắp mắm" là thượng sách.

Trong nhiều yếu tố lựa chọn, có khi ta không thể chọn yếu tố tinh hoa, mà phải "hạ mình" để chọn yếu tố khác, không tinh hoa nhưng phù hợp hơn, thiết thực hơn và "chắc ăn" hơn. Đó là cách nhìn, cách xét và cách chọn của người có đầu óc thực tế, khác với người mơ mộng.

Mơ mộng dễ trở thành ảo mộng và viễn vông, dù có khi mơ rất đẹp, mộng rất "vàng". Bởi vậy, trong chọn nghề nói riêng và hướng nghiệp nói chung, nhiều khi phải tạm gác "giấc mộng vàng" để săn tìm những "thực tế xanh". Thành công ban đầu là ở chỗ đó.

38.Hỏi: Em đọc trên báo thấy có lời nhận định thẳng thắn của một chuyên gia giáo dục nước ngoài, rằng "Thanh niên Việt Nam rất hiếu học, nhưng phần lớn chỉ lao vào học thi để lấy bằng, rồi lấy bằng để... lo kiếm sống hoặc kiếm danh. Hết !". Nhận định như vậy có hơi quá đáng không ạ ?

Trả lời: Nếu căn cứ vào thực tế hiện nay, nhận định như vậy có lẽ không quá đáng, ít nhất đối với một bộ phận người trẻ thực dụng và hiếu danh. Thực trạng luyện thi nhan nhản, nhồi nhét đầy ắp

trong các lò dạy chữ đã nói lên điều đó. Thực tế cũng có rất nhiều người ngại dấn thân vào đời sau khi tốt nghiệp, chỉ muốn dựa vào ngân sách của cha mẹ để học lên nữa, tìm sự nổi tiếng với mảnh bằng cao hơn, chưa lo cống hiến ! Cần thấy đó là điều quá xót xa, phải giật mình để cảnh tỉnh.

Thử tưởng tượng một xã hội mà lớp trẻ chỉ "lo lấy bằng để kiếm sống hoặc kiếm danh" (dù rất chính đáng và thiết thực) thì xã hội đó sẽ đi về đâu ?! Cái đích của tuổi trẻ (cũng là mục tiêu của giáo dục) là "mưu sinh" hay "phát triển", là "kiếm tiền" hay "phụng sự", là "được danh nghĩa" hay "có thực chất" ? Nên quay về với những giá trị sống nhân bản.

39. Hỏi: Nhiều người đã vô tình chọn lầm nghề, học nhầm trường, nhưng vẫn học được và tốt nghiệp ra trường. Một số trong họ chưa (hoặc không) cảm thấy khó khăn gì khi vào đời và lập nghiệp.

Điều đó được hiểu ra sao ?

Trả lời: Đó là vì họ chưa đối mặt với những thử thách éo le trong nghề, chưa đụng chạm với những gai góc sắc cạnh của nghề. Chỉ khi bước sâu vào nghề và cọ xát với thực tế khắc nghiệt đó, họ mới thấy "dội" - dội từ cung cách làm việc đến thái độ hành nghề, nhất là khi va vấp những nghịch cảnh và đối diện với "nghiệp" cay đắng của nghề. Mặt khác, những người trong hoàn cảnh đó ma y lắm là chỉ "tồn tại" được trong nghề nhất thời thôi, làm được ở mức bình bình thôi, không thể khá hơn, sáng tạo hơn, phát đạt hơn, càng không thể "sống lâu" trong nghề, gắn bó máu thịt với nghề.

Bởi vậy mới có trường hợp hành nghề nhưng vẫn dửng dưng với nghề, "bỏ thì thương, vương thì nặng", không mặn mà "yêu" mà chỉ chực chờ "ly dị" hoặc "ly thân" với nghề khi thời cơ đến.

Trong mọi trường hợp, thực tế trải nghiệm trong nghề nghiệp bao giờ cũng là người thầy phán xét khách quan nhất, cũng là sự giám định chính xác nhất về sự tương thích (hay không tương thích) của ta đối với nghề. Đấy là quy luật.