ĐẠI H Ọ C T Ồ N G H Ợ P HÀ NỘI T Ạ P C H Í K H O A H Ọ C No 3 - 1993
X U H Ư Ớ N G M Ở R Ộ N G D U N G L Ư Ợ N G P H Ả N Á N H T R O N G TH O ’ VI ỆT NAM
M Ả G I A N G LÂN"*'
Q u a n sát s ự p h át t ri ền cùa t h ơ V i ệ t Nam 1 9 4 5 - 1 9 7 5 và sau đ ó ít năm nửa, c h ú n g ta s ẽ thấy c á c nhà t h ơ c ó xu h ư ớ n g mỏr r ộ n g dun g l ư ợ n g phản ánh, m ờ r ộ n g c ãu trúc t hơ.
Đ â y là xu h ư ớ n g c h u n g c h o cà nÈn văn h ọ c . Văn xuôi đã thè hiộn ờ qui mô b a o quát hi ện t h ự c r ộng l ớn, ờ kế t c ấu nhiÈu c h ư ơ n g , nhiỄu tập, ờ c ốt truyện từ đ ơ n tuy ến đ ẽ n đa t u yế n, (V n h ữ n g nhân vật ba o g ồ m n hi ề u tẫng l ớp t rong n h ữ n g thờ i đ i ề m lịch s ử q ua n t rọng. Đ ố i v ớ i thcr thề hi ộn rõ ở s ự xuất hiện khá đẽu, khá răm rộ c á c hài t h ơ dàỉ và t r ư ờ n g ca.
Đ ă u c á c h m ạ n g , X u â n D i ệ u v i ết l iề n hai tráng ca N g ọ n q u ố c kỳ và H ộ i n g h i n o n s ô n g v à o c u ố i 1 94 5 và đâu 1946. S u ốt c u ộ c kháng c h i ến c h ố n g P há p chi c ó t r ư ờ n g ca T ừ d ê m 19 c ủa K h ư ơ n g H ữ u D ụ n g là đ ứ n g đ ư ợ c . Năm 1956 t r ư ở n g ca N h ữ n g n g ư ờ i trên c ử a biên c ủa V ả n C a o ra đ ờ i . C ũ n g năm này Trăn Dân v i ết Cá c h m ạ n g t h á n g T á m và năm sau 1 95 7 ô n g v i ế t B à i t h ơ V i ệ t B ấ c (xuất bản năm 1990).
T ừ s a u 1960 trcV đi th(7 dài và t r ư ờ n g ca đ ư ợ c chú ý nhi ều hern. T ô Hửu: B a m ư t r l n ă m d à i ta c ó D á n g ( 1 9 6 0 ) , T h e o c h â n B á c ( 1 9 7 0 ) N ư ớ c no n n gâ n d ặ m ( 1 9 7 3 ) . H uy Cận:
N g ư & i t h ợ ả n h ( 1 9 6 3 ) N g ư ờ i b á c s ĩ ( 1 9 6 8 ) . C h ế Lan Vỉên: C á c h m ạ n g c h ư ơ n g d ầu ( 1 9 7 0 ) N h ữ n g b à i t h ơ đ á n h g i ặ c ( 1 9 7 2 ) N g à y vĩ d ạ i ( 1 9 7 5) T h ơ b ồ s u ng ( 1 9 7 5 ) . T ế Hanh:
C â u c h u y ệ n q u ê h ư ơ n g ( 1 9 7 3 ) . H o à n g T r u n g Thô ng : N h ư d i t ro ng m ơ ( 1 9 7 5 ) . . . T i ế p đ ế n T hu B 5n c ố B à i c a c h i m C h ư r a o ( 1 9 6 3 ) B a d an khá t ( 1 9 7 7 ) Lê An h X u â n c ó N g u y ề n V ă n T r ỗ i ( 1 9 6 7 ) , G i a n g N a m c ó N g ư ờ i a nh hùn g D ò n g T h á p ( 1 9 6 8 ) , N g u y ễn K ho a ĐiỄm c ỏ M ậ t d t r ử n g k h á t v ọ n g ( 1 9 7 4 ) . . . Và c ồ n hàng loạt tác phầm t hư dài khác c ủa c á c tác glả khác. ĐiẼu này c h ứ n g tỏ c á c nhà t h ơ c ủa c h ú n g ta muốn tìm một hình t h ứ c thí ch h ợ p cố nh i ều khả n ã n g p h o n g phú đẽ biÈu hi ện tẩt cả n hữ ng màu sác đa dạng, sục sôi, khái v ọ n g c ủa n h ữ n g t h á n g ná m n h i ê u b i ế n đ ộ n g , lôi c u ố n , hẩp dẫn tự hào của dân t ộ c . D ồ n g t h ờ i c ũ n g c h ứ n g tồ khả n ă ng c ủa c á c nhà they là m u ố n v ư ơ n lên ờ một tằm c a o kháỉ quá t, ờ m ột đ ộ sâu t riết h ọ c của t ư t ư ử n g nhận t h ứ c vẽ nhân dân và đất n ư ớ c và ờ một tay nghẾ đả trảỉ qua n h ữ n g t h ử t h ác h.
T r o n g n h ư n g năm c h ố n g Mỹ và ít năm sau đố, nhi êu bàỉ t h ơ dài và t r ư ờ n g ca đã ra
( + ) Khoa N g ữ V ân ĐHTH Hà NỘI
1
đ ờ i . Đ ó lả quá trình tìm tòi, c ô n g phu đề c ố đ ư ợ c v ố n s ổ n g t ồng h ợ p , khái quát, < ó 'lir.rc một nghộ thuật giàu b i ế n hỏa và thành thục, c ố chẫt l ư ợ n g cao.
Ở đây thẩy rõ nội d u n g đ ư ợ c triỄn khai cả bê r ộ n g ỉẫn bÈ sâu, phản ánh một b ứ c tranh r ộ n g ỉ ớ n , toàn c ả nh , t ạo nên nhỉỄu cảm xúc, n hi ề u suy nghi. Nộ i dung ãy l ởn (V đẽ tàỉ, ờ tăm t ư t ư ờ n g , <v ý nghĩa nhận t hứ c t hực tạỉ và d o vậy phàỉ c ó hình t h ứ c trtt nhẫt, hỉ ệu qu ả nhất.
Q u a n h ữ n g tác phằm dàỉ hơi của mình, các nhà they của c h ú n g ta đã thS hi ện ý đ ồ s á n g tác t ro n g n h ữ n g d á n g vẻ khác nh?u, c ố n hữ ng đ ỏ n g g ốp nhãt định. NhiỀu tác phằm đả gây n h ữ n g c hấ n đ ộ n g mạnh trong c ô n g chúng đ ộ c giả như T h e o chân Bác, N ư ớ c no n n g à n d ặ m của T ố H ữ u , n h ữ n g bài t h ơ dàỉ của C h ẽ Lan Vi ên, c ác t r ư ờ n g ca c ủa T hu Bồ n, N g u y ễ n K ho a Đ i ề m , T h a n h T h ả o , Anh N g ọc . ..
Ở đây c á c thủ phá p n ghệ thuật của truyện, ký, sân khẫu, điộn ảnh... đ ư ợ c s ử dụng.
C á c thề t h ơ c ù n g hỗ t r ợ lẫn nhau tạo nên n hữ ng sắc thái tình cảm khác nhau. N h ữ n g liên t ư ờ n g găn xa làm p h o n g phú t hê m suy nghĩ và gi úp c h o kết c ấu tác phă m c ó lý do tồn tại.
C ố nh i êu kễt cấu đ ộ c đá o, s áng tạo. Kết cấu ^6 c ố t truyện, c ó "nhân v ậ t M. K ết c ẩu t h e o đ ư ờ n g dây s ự ki ện, t h e o tâm trạng hay t h e o hệ t h ổ n g chủ đề. C ố khi p h ư ơ n g t h ứ c trữ tình b a o trùm t oà n tác phẵ m, t ạo nên âm h ư ở n g c ả m xúc chủ đạo, c ó khi tự s ự và trử tình c ù n g t òn tại tác đ ộ n g lẫn nhau t ạo đỉẽu kỉện c h o tác phầm đi sâu v ào phản ánh và nhận t h ứ c hi ện t h ự c tốt hơn.
T h ô n g qua c á c h c h i ế m lĩnh hỉện t hự c , cách xây d ự n g tác p h5 m , p h ư ư n g t h ứ c biÈu h i ện .. . c ủa nhà t h ơ c h ú n g ta c ố thề thẵy đ ư ợ c một s ố đ ặc t rưng thề l oạ i đề khu biệt th(y dàỉ và t r ư ờ n g ca.
Tấ t n hi ê n giá trị của tác phẫ m k hô n g phải t h u ộ c về Ihề loại. C ũ n g k h ồ n g c ố nghĩ a s á n g l á c t r ư ờ n g ca thì oai h ơ n làm t h ơ dài và t ruyện t her. Cũ n g k h ô n g phải t h ơ ngán k h ô n g s ánh đ ư ợ c v ớ i t h ơ dài. N h ư n g nêu lên t h ự c trạng này đề thấy d ư ợ c s ự đ ỏ n g g ỏ p c ủa c ác nhà t h ư t ro n g khi m ờ rộng d u n g l ư ợ n g p hả n ánh, đã cố n h ữ n g tìm tòi s á n g l ạ o l àm p h o n g phú t h ê m về mặt thề loại của t h ơ hiện dại V i ệ t Nam.
C h ú n g ta c ố thề p hâ n biệt một c á c h dê d à n g g ỉ ữa t r u y ệ n t h ư và t r ư ớ n g c a. C ác t ruy ện t h ơ M ẹ con d ồ n g c hí C h a n h ( 1 9 5 3 ) cúa N g u y ẽ n Đ ì n h Thỉ, G i ó N u m ( 1 9 6 3 ) của T r ầ n H ử u T h u n g , C ô g á i M è o ( 1 9 7 3) của Huy Cận. . . c ố vaỉ trò c òt t ruyện, c ố nhân vật và l ối kÈ c h u y ệ n ờ n g ôi t h ứ ba. Là truyện t h ơ nên c ố y ể u t ru y ệ n và yếu t ổ t h ư . Hai y ế u tổ này kết h ợ p c hặ t c h ẽ , hài hòa. T r ê n nên cám xúc th(T vân nfiỉ lên n h ữ n g h oà n c ả nh , n h ữ n g c u ộ c đ ờ i , n h ữ n g c ảnh ngộ...
K h ó khăn là phân bỉệt t h ơ d à i và í rư&ng ca. T r o n g lúc truyện t h ư hình như đ ang mai một thì t h ư dài và t r ư ờ n g ca lại n<v rộ Ranh gi(VỈ g ỉ ữ a th(T dài và t r ư ờ n g ca rất mon m anh và lâu nay t h ư ờ n g c ố hỉ ện t ư ợ n g nhập một. N g ư ở ỉ sáng tác ít nghĩ t ớỉ . C ò n g ư ờ k hầ n g đị nh tác phSm c ủa mình là t r ư ờ n g ca. C ố n g ư ờ i \ậì đề haỉ c h ữ they d à i Phần l ở n là d o c ả m tính, nghĩ t h ế , vỉết thế.
T r ư ờ n g ca và ( h ơ dài m a n g những phằm c hấ t khác nhau. N h ư n g g i ữa c h ó n g c ố n h ữ n g nét t ư ơ n g đ ồ n g và c ó n h ữ n g đ ặ c tính gỉ ao tho a. Vì vậy đả gây ra n hi ê u khó khân, bố l rối khỉ phân loại. ĐỄ p hâ n bỉệt hai thề loại này c h ú n g ta đỉ vào mấy d i ê m s a u đây;
2
1- T h ư cỉàỉ và t r ư ờ n g ca t h ư ở n g vận dụng tồng h ợ p n h i ỉ u t h ỉ thư, thay dồỉ khftng k h í c ả m x ú c , h a n c h ế s ự b ằ n g p h ầ n g đ ơ n d i ộ u .
Cả hai the loại đ ẽ u s ử dụng n h ữ n g thù pháp của nghộ thuật truyộn, ký, điộn ảnh, sân khẵu. Ở N g à y h ộ i r ạ n g d ô n g, V õ Ván T rự c mở đău mỗỉ c h ư ơ n g bằng t i ế n g đ à n bầu như là n h ữ n g k h ú c n h ạ c d ạ o t r ư ớ c mỗi màn kịch. N h ử n g bài i h ơ Sân khấu như N g ư ử i t h ự à n h, N g ư ờ i b á c sĩ c ủa Huy Cận và C â u c hu y ện q u ê h ư ơ n g của T ế Ha nh c ó nhân vật, c ó đố i t h o ạ i , dà n d ự n g bài thcr trong k hô n g khí ư ớ c lệ của sân khấu. D ù n g nhân vật, đối tho ạỉ đC dẫ n dát c â u c h u y ệ n h(rn \> đ è xây d ự n g nhân vật. Nghia là d ùn g nhân vật, đ ố i tho ại làm p h ư ơ n g t iện thè hiộn chủ đS và tâm trạng hơn là đề phát trỉẽn x ung đột , t ạo nôn x un g đ ộ t vì (V đâ y khô ng quan tâm đ ế n hành đ ộ n g kịch.
Ở đây l iên t ư ờ n g g i ử vai trò n hư những đ ư ờ n g gân c ơ thẽ c h o tác phàm, c h o c ả m xúc suy nghỉ p h ó n g túng, đi VỄ t ho ái mái, uyền chuy èn mà vẳn bẽn v ữ ng t ro ng c ẫ u trúc.
Li ê n t ư ở n g t r o n g t h ơ dài của T ố H ữ u , C h ế Lan Vi ôn, trong t r ư ờ n g ca của N g u y ễ n Kh oa Đ i ẽ m , T h a n h T h ả o , A n h N g ọc . .. d ư ợ c vận dụng phát triền ở nhiẽu t uy ế n, nhi ẽu tăng nên g ợ i mỏr đ ư ợ c n h i ề u suy nghĩ, cám t h ô n g ờ n gư ờ i đọ c . T h i ế u khả nảng liên tưíVng thì c á c tác p h à m này s ẽ hụt h ơ i , khô c ứ n g khùng có s ứ c bay bồng.
2« Thcr dài và t r ư ờ n g ca h ư ớ n g v à o những s ự kiện và n hữ ng vấn đề l ớ n của hi ện t h ự c c á c h m ạ ng , khai thác và bi êu hi ệ n cái đẹ p , cái c ao cả, cái anh hùng. H i ệ n t ư ợ n g g i a o t h oa là ở c h ỗ này:
- T r ư ờ n g ca b ộ c lộ rỗ nội d u n g ca ngợi , hào hùng nên cảm h ứn g anh h ùn g ca t h e o khuy nh h ư ớ n g s ử thi p hả i là mạ ch c ảm xúc chủ đạo.
- T h ơ dài , t ính c h ấ t hào hùng k h ô n g hẳn là t h u ộc tính của nội dung nôn có khỉ nhỉ ồu tác p h ă m k h ô n g c ỏ âm h ư ở n g h ùn g tráng như T r ă n g x o a n của Lưu T r ọ n g L ư và n h ữ n g bài thcr dài c ủ a T ế H a n h , Huy Cận...
3. G i ữ a t h ơ dài và t r ư ờ n g ca c ó n h ữ n g nét khác biệt:
3. 1. K ế t c ấu : So v ớ i t h ơ dài, t r ư ờ n g ca có kết cấu rỗ rệt và hoàn chi nh hơ n , c ố nhân vật và nhân vật c ó đ ư ờ n g nét, c ố tâm trạng, c ố hành đ ộ n g hơn. N hâ n vật của they dài chi là cái c ớ dề nhà thcr thè hiộn chủ đồ, dân dát mạch cảm xúc ( n h ư Câ u c h u y ệ n q u ê h ư ơ n g c ủ a T ẽ H a n h , N g ư ờ i t h ợ á n h, N g ư ờ i b á c s ĩ của Huy Cận) ho ặ c là điồm tựa, là t rung tâm đ i ề m c ủ a t âm t rạ ng đ ề b ộ c lộ n h ữ n g suy nghĩ, n h ữ n g tình cảm về lánh tụ, VỄ nhân dâ n và đấ t n ư ớ c ( n h ư T h e o c hân Bác, N ư ớ c n o n ng à n d ậ m của T ố H ữ u ) .
(V I r ư ở n g c a c ó t h è I hấy hai d ạ n g kết cấu:
M ộ t là kết c áu c ó c ổ t truyện, nhân vật ở đây c ó khắc họa rỏ nét, c ó tâm trạng, c ố h à n h đ ộ n g , c ó c ả n h ng ộ ( n h ư B á i c a c h i m C h ơ r a o của Thu Bồn, K ê c h u y ệ n ăn c ố m g i ữ a s ân c ủ a N g u y ễ n K h á c Phụ c, N g ư ờ i anh hùng D ò n g Th áp của Cìiang Na m, N g u y ề n l 'ă n T r ỗ i c ủ a Lẽ A n h X u â n . . . )
H a ỉ là kết c ấ u t h e o chủ đẽ: nhiỄu t r ư ờ n g ca t h e o h ư ở n g này ( n h ư Ba d a n k h á t của Thu B ồ n , N g à y h ộ i r ụng d â n g của v ỏ Vản T rự c , N g ọ n g ỉ á ơ b ú p d a cúa N g ô Ván Phú, Kiặt d ư ờ n g kl tá t v ọ n g c ủ a N g u y ên K h o a Đ i ề m , N h ữ n g n g ư ờ i d i t ớ i biên của T h a n h T h ả o , p ư ờ n g t ớ i t h à n h p h ố c ủa H ữu T h ỉ n h , Ở l àng P h ư ớ c H ậ u của Tr ân Vũ M a i . . . ) C á c ( h ư ơ n g đ o ạ n , c á c t iề u đẽ đẽ u d ư ợ c cân nhác c họn lọc, sáp x ế p c h o cân x ứng, m ạ c h lạc,
3
hài h ò a đ ĩ làm rổ c hủ đ?. N h â n vật <v đây c ỏ khi là b ản thân nhà t h ư (là t ô i ) c ó khi là lâp t h i ( n h â n vật tập t h ề ) .
Ở th(T d à i c á i t ô i n h à t h ơ l ui VỄ b ì n h d i ệ n t h ứ ha ỉ . Ở trư<Vng c a n h à lh(T p h ả i x ỏ n g v à o b ằ n g s uy nghĩ , b ằ n g hành đ ộ n g c ủ a mình, n g ậ p t rong khỏng khí của tác phằtn, s ố n g vớấ n h ữ n g chi t iế t, s ự v i ộc, vấn đồ và c o n n g ư ờ i c ỏ a tác phằm.
3 . 2- P h ư ơ n g t h ứ c b l ều hiện
Ở t h ơ dài , t r ữ tình là p h ư ơ n g t h ứ c b ỉ ề u h i ện x uy ên suốt cả tác phằ m, c ỏ y<r u irt (ự s ự n h ư n g p h ân l ư ợ n g k h ô n g đ á n g kề, k h ô n g bắt b u ộ c và không phải là t h u ộ c tính.
Ở t r ư ờ n g ca, t rữ tình và t ự s ự b ồ s u n g lẫn nhau. T rữ tình b ộ c lộ chủ thề, b ộ c lộ n h ữ n g c ả m x úc và s uy nghỉ. T ự s ự phản ánh khách thề là mỏ tả tạo nên dá ng d ấ p của hiện t h ự c . Ở l à n g P h ư ớ c H ậ u, c ỏ c h ư ơ n g G h i c h ú, c hủ y ế u là tả, là kề: V à i n é t b õ i c á n h, T h á n g (ư, 1 9 7 5 và d ự n g l ên n h ử n g c h â n d un g Vi ên h ạ s ĩ b d o an, Qu ậ n t r ư ờ n g , Ti nh t r ư ờ n g , T ồ n g t h ố n g. T r ư ờ n g ca M ặ t đ ư ờ n g k h á t vụng đã kẽ VỄ "lai lịch" của một tôn lính M ỹ và n h ữ n g tội á c c ủa b ọ n c h ú n g ( c h ư ơ n g g iặ c M ỹ ) . Cá c t r ư ờ n g ca khác đ ề u c ố nh ữn g p h ầ n , n h ữ n g m ả n g t ư ơ n g t ự n h ư t h ế. N g h ĩ a là Cự s ự xâm nhập mạnh và là một (rong hai p h ư ơ n g t h ứ c b ỉ ề u h ỉ ệ n c ủa t r ư ờ n g ca. T ấ t nhi ên đề m u ố n c òn là t r ư ờ n g ca thì n h ử n g đ o ạ n m i ê u tả đ ố p h ả ỉ nằm t r o n g một k h ô n g k h í t h ơ .
D o y ê u c ău p hả i b ộ c l ộ cái tôi nhà t h ơ, d o nhị p đ i ệu phát triền khSn trinrng, náo n ứ c , d o g i ọ n g thcr c ăn thay đ ồ i n hi ê u m àu s ẩc, d o yêu càu tẳếp cận hiện t h ự c và âm h ư ở n g h ùn g t ráng. . . c ủ a t r ư ờ n g ca, c h o nê n t r ư ờ n g ca t h ư ờ n g chích h ợ p v ớ i c á c cây búi t ré.
X u h ư ớ n g m ở r ộ n g d u n g l ư ợ n g phả n ánh t ro ng t h ư là một yêu câu tất yếu đ ư ợ c quy đ ị n h b ỏ i c u ộ c s ố n g và d o bản thân của th<y t ro ng quá trinh phát trỉỄn mà hình thânh. Và n ố ỉ c h u n g m ọ i b i ế n đ ồi , m ọ i quá trình xu h ư ớ n g văn h ọ c đều d o s ự tác đ ộ n g của xã hội, d o đ ặ c t r ư n g t hè l oạ i , d o c hủ t hẽ s á n g t ạ o t ứ c là nhà vãn và đỉ ẽu k h ô n g kém phần qua n t r ọ n g là y ê u c ă u thị h i ếu thẫra mỹ c ủa n g ư ờ i đ ọ c .
TÀI LIỆU TH AM KHẢO
1. BÙI Văn N g u y ê n , Hà M in h Đ ứ c : Thơ ca ViộỊ Nam NXB Khoa học x á hộl H, 1971
2. ĩ 6 Hừu. T h ơ ( t u y ề n ) . N x b Văn h ọ c, H' 1983 3. Tuy ền tập Xuỗn Diệu. N x b Văn học H, 1984 4. Tuy ền tập C h ế Lan Viôn. N x b Văn học H, 1985 5. T uy ền tập Hu y Cận. N x b Vần học H, 1986 6. T uy ền tập Lư u T rọ n g L ư N x b Văn học H, 1987
7. Tuy ền tập T é Hanh. N x b Vồn học H, 1987
4
