ĐẠI H Ọ C T Ồ N G H Ợ P HẰ NỘI TẠP C H Í K H O A H Ọ C No 3 - 1993
H Ì N H T Ư Ợ N G N H Â N VẶT PHỤ N Ử
T R O N G VẢN H Ọ C T R Ư Ớ C T H Ế KỶ XVI I I
I N G U Y Ế N T H Ị C H I Ế N "
1. V ă n học là nhân h ọ c , c ố văn học là trực t iế p hoặc gián t i ế p cố s ự hi ện di ện c ỏ a c on n g ư ờ i . T r o n g t iế n trình xây d ự n g và b ảo vệ đất n ư ớ c đ ộ c lặp và tự c ư ờ n g , trong xu h ư ớ n g phát tiiỄn c hậ m chạp, n h ư n g liên t ục của tinh thăn nhân bản Đ ạ i V i ệ t , văn h ọc d ân t ộc, hi èu t h e o nghĩ a hoàn chinh của nó, đ ư ợ c khơỉ mỏr t ừ t h ế kỷ t h ứ X , đả dần dăn xuất hi ện hình t ư ợ n g n hữ n g c on n g ư ờ i , v ừ a chân thật vừa lý t ư ở n g với tất c ả t h ự c c hất , gỉá trị và tính l ịch s ử cụ thề của nó. Đ ố ỉà hình í«rợng n g ườ i anh hùng vệ q u ố c , c á c thỉỄn s ư hành đ ạ o c ứ u đ ờ i , n h ữ n g nhà n ho kỉnh bang t ế thố, và nhiỄu ăn sỉ t ha nh b ạ c h áỉ ưu.
T r o n g t o à n cảnh của s áng tác văn h ọc từ t h ế kỷ X đ e n t hế kỷ X V I I , hì nh t ư ợ n g n g ư ờ i phụ nữ c ũ n g đã xuất hiện, k hô ng rõ nét như nhữ ng mẫu n g ư ờ ỉ lý t ư ở n g nối trên, mà lẻ tẻ, t h ấp t h o á ng , mãi đ ế n c ác t h ế kỷ X V I - X V I I , m ới c ó một s ổ hình t ư ợ n g nhân vật phụ nữ, khả dĩ t ạo đ ư ợ c ấn t ư ợ n g v ớ i đ ộ c giả. C h ú n g ta c ố N gô QuyỄn, Lê H o à n , Lý T h ư ờ n g Kiệ t, Tr ần H ư n g Đ ạ o , Phạm Ngũ L ão , Lê Lợ ỉ, Lê Lai..., n hữ n g N g ô Chart L \m, D ỗ Pháp T h u ậ n , Vạ n Hạ nh , Minh Không. .. , nh ữn g T ô H i ế n Thành, T r ư ơ n g H án S i ê u , NguyỄn Trãi, G i á p H ả i , Ph ù ng Khắ c K h oa n. . ., nh ữn g Lý T ử Cấu, N g u y è n Bỉnh Khiôm, N g u y ễ n H à n g , N g u y ễ n D ữ . . . , tất cả là n hữ n g c o n n g ư ờ i t hự c , nhưng c ủ ng u n g uv ẽ n mẫu, là nhân vật t rữ tình, c hí n h luận của n hữ n g hình t ư ợ n g nhân vật trong tác phằm vAn h ọ c N h ư n g c ủ n g t ro ng c ác t h ế kỷ này, khỏ hình dun g nồi nhữ ng hỉnh t ư ợ n g nhân vật phụ nír: Vưcrng T ư ờ n g , B ạ c h V i ê n , Đ à o H à n Tha n, Túy Tỉ ê u, Nhị Khanh V.V... lại c ố đ ư ợ c , một phần thôi, ấn t ư ợ n g của n h ữ n g hình t ư ợ n g nhân vật trên kia; trừ phỉ đ ố cũng lại là n h ử n g anh hùng, liệt nữ v ốn t h u ộ c mẫ u n g ư ờ i lý t ư ở n g như: Bà Tr ưng , Bà Tri ệu, My Ê, Vũ Thị T h i ế t . . .
2. Vă n h ọ c t r ư ớ c t hế kỷ XV II I chịu ảnh hư(Vng của tư t ư ờ n g Nh o, Phật, Đ ạ o , ( r ư ớ c hết là N h o . Qua n niệm cùa nhà N h o VỄ phụ nử rất khắt khe, nghiệt ngã. H à n g loạt quỉ c h ế nặng nẽ của đ ạo đ ứ c , lẻ giáo, tập tục xả hộỉ... đả giam hãm, trối b uộ c n g ư ờ i phụ nữ t r o n g c h ế đ ộ p h u q u y ồ n , t r o n g q u a n n i ệ m t a m t ò n g , t ứ đ ứ c , t r ọ n g n a m k h i n h n ữ , p h u x ư ớ n g phụ tùy... Văn h ọ c chịu ảnh h ư ờ n g N h o g i áo i hờ l này chi đẽ c ập đ ế n hình t ư ợ n g n g ư ờ i p h ụ n ữ , ờ m ộ t s ổ p h ư ơ n g dỉ ệr ì h ạ n h ẹ p , t ư ư n g x ứ n g V(VỈ vị t h ế c ủ a h ọ t r o n g xã h ộ ỉ mà thôỉ. C h ẳ n g hạn hình t ư ợ n g của ngư(Vi mẹ, ngtrờỉ vự, n g ư ờ ỉ chỉ nh phụ, n g ư ở i khuê
( + ) Trường Đại học Văn hóa
nữ. , t r o n g I her Lô Cảnh Tu ân, N g u y ê n Phỉ Khanh, Ng u yên Hức, Lê T h án h T ô n g , Thái T b uặ n , N g u y ễ n Bỉnh Khiê m v.v...
- Lực dật từ thân, thỉên lý cách,
Lưỡng nỉêr> khẫu loạn, nhẫt thân tồn.
Ng u yễ n Phi Khanh - Tl k h ấ u s ơ n trung ( M ẹ gỉà s áu c h ụ c r x a ngàn dậm*
L o ạ n ỉạc hai năm, t r ơ một mình) - Thô nô do vị hỉồm năng ằm,
Thì biện nang trung mải tửu tiền,
Thái Thuậ n: T r ư ờ n g an x u â n m ộ ( V ợ c h ẳ n g hi ềm ta hay quá c hé n
L u ô n luôn trong túi sẵn dà nh tiền) - Tạc dạ nam lâu phong vũ cấp,
N g ọ c câu tà quải lan can khãp
Ng u yễ n H ú c . t h o n g vủ khuê -t ự ( Đ ê m qua m ưa g i ó dậ p dìu
R è m c hâu nhẹ c u ố n hắt hiu bên lầu) - Vì aỉ c h o c á ỉ đ ỗ q u y ê n k ê u
T a y ngọc dùng dằng chi biểng thêu Ng u yễ n Trảỉ - Cà n h hè
T u y nhi ên, c ó một t h ực t iễn khô ng thỄ phủ nhận: hình t ư ợ n g Dgười phụ n ử t h ờ i này, vẫn c ố n h ữ n g đ ố m sáng, tỏa c h i ế u trên n hữ n g trang văn. K h ô n g chi !à hình t ư ợ n g n h ữ n g trang n ữ nhi tiết liệt:
- G ỉ ú p dân d ẹ p loạn trả thù mlnh- Chj rủ em cùng cãt nghĩa bỉnh
H ò n g Đ ứ c q u ố c â m thi t ậ p. T r ư n g V ư ơ n g
mà c ò n n h ữ n g hình t ư ợ n g , n h ữ n g tính c á c h, n hử ng c ảm xúc nghía tình c h u n g thủy, tình tứ t ro n g t r ẻ o , nốl na... t h e o quan ni ệm nhân bản truyỄn thống;
- Phân phãt mưa phùn sâm sẵm mây, M ặ c manh áo ngắn giục trâu cày.
N à n g dâu sớm dả gỉeo dưa đó.
B à l ả o c h i ẽ u c ò n XỚI đ ậ u đ â y
Ng u yễ n B ả o - T r ừ n g M a i t hôn x u â n vân • T h ơ (J|ch - Đ â u cầu nam bắc đư ờ ng chỉa ngả
C h ợ họp Ồn ào nhộn nhịp thay C ạnh lỗi nhà giàu kho xít lược Bờ khe gáỉ đạp tóc như mây.
Thái T h u ậ n - Q u a d ă t c ồ Châu - T h ơ dịch
* N g ư ờ ỉ nằm trong trướng mồ hôỉ mướt, Ké hái rau tăn nước bọt se
H ô n g D ử c... H ạ thử.
- Ng àn ỉau sat sát cỏ xanh xanh Sảy nhớ ngày xưa kỏ tiốt trinh Dầu nhản ai ai qua đỂn đăy
T hư ơ n g nàng hòa Ịạl trách Trường sính
L ẽ T h á n h T ô n g - H o à n g G i a n g v i ế n g Vủ n ư ơ n g
V ă n h ọ c vi ết t h ờ i n ào c ũ ng b ảo lưu ít hoặc n h i ê u nh ữn g q ua n nỉ ộm nhâ n sỉnh t iế n bộ , lành mạ nh c ủa văn hó a văn Dghộ dân gian. Lạỉ k h ô n g nên q u ê n rằng: t r o n g qua n ni ệm c ủ a nhà văn t h ờ i nay, v ớ i phụ nữ, k hô ng phải chl là khắt khe, nghi ệt ngă, mà c ò n là trang nhả, t ro n g t rẻ o, t h ơ m ộ n g , tình tứ, thiết tha:
- Cuốn rèm ngủ dậy xem hoa rung, Bỉễng nóỉ oanh vàng oán gló đông, H ờ hửng ỉău tây vừng ác lặn
Bóng hoa lồng lộng phía trờỉ hồng
Trần N h ân T ô n g - K h u ẽ o ả n - T h ơ địch - Loàn đơn ướm hỏi khách lầu hồng,
Đ ằ m ãm th) thư ơ ng kẻ lạnh lùng.
Ngoàỉ ấy dù còn áo lẻ
Cả lòng m ượn đáp lấy hơỉ cùng
N g u y ễ n Trãi - Tí ch X u â n - Hời ơỉ nương tử !
Khuê nghỉ đ án g bậc Hiẻn đứ c vẹn mười Tinh thăn nhả đạm Dáng điệu xinh tươỉ...
N g u y é n D ử - T r u y ệ n c â y g ạ o
3. T ì m hiẽu hình t ư ợ n g , n g ư ờ ỉ phụ nữ trong v ầ o chưorog ờ c á c t h ế kỷ này, nhất thiết p h ả ỉ qua g i á c độ the l oại. Vă n hợc t hời này c ố haỉ l oại vàn lớn: l o ại văn trữ tình và loại v ăn t ự s ự. Ở loại ván t rử tình, hàu hết là t h ơ ca, n h ư dã dẫn dụ trên đây, ít thẩy n h ữ n g h ì n h t ư ợ n g n h â n v ậ t p h ụ n ử h i ệ n h ì n h t r ọ n v ẹ n , c h ủ y ế u là n h ữ n g s u y t ư , c ả m n g h ĩ , n h ữ n g rung c ảm sâu xa, lắng đ ọng , nhữn g quan sát, ghi nhận bất c h ợ t , t h o ả n g qua. .. t ừ n h ữ n g tâm hồn t h ơ , c ũ n g t ức là nhân vật trử l ình . Đ ó là n g ư ở ỉ phụ n ữ, c ảm h ứ n g c h o n h i ề u bài t h ơ tình tứ mà t ro ng trẻo. Đ ó là tình c ảm h i ế u kính của c o n v ớ i mẹ, thủy c h u n g c ủ a c h ồ n g v ớ i v ợ . Đ ố là b ứ c tranh q uê , cụ thề, s ỉnh đ ộ n g vớẳ hình ảnh mẹ c h ồ n g , nà ng d âu trên đ ồ n g r uộ ng một t h ời bình trị. Và rất nhiỄu, ià n h ữ n g rung đ ộ n g của thỉ nhân t r ư ớ c n g ư ờ i đụp, t r ư ớ c tình yêu l ở ddr, t r ư ớ c mố i tình quá vảng, t ro n g m ộ n g m ơ , hạnh p h ú c , hay c ô q uạ n h, p ho phà n g. N h ữ n g tác phẫm d ạ n g này k h ô n g nhi êu lắm, s o n g c ũng k h ô n g h i ế m thấy. Tấ t cả lập thành một mả ng thơ, m ả ng t h ơ trữ tình, khồ ngán, của nhiỄu t h ế hệ thi nhân v i ết về đỄ tài phụ nữ. T h ề loại trữ tình nhỏ này ít c ỏ khả nầ ng khắc họa đ ư ợ c n h ữ n g hình t ư ợ n g nhân vật s ổ n g đ ộ n g về n g ư ờ i phụ nữ.
4. Phải là t rong loại vân t ự s ự truyện ký văn h ọc , c h ứ k hô n g phải t ro n g văn truyộn ký l ịch s ử , t ruyện ký tôn g i áo , t ruyện ghi c h é p , hình t ư ợ n g nhân vật p hụ nữ m ớ i xuất h i ện rò nét .
D ỏ i à m ộ t s ố t r u y ộ n th(T c h i r I i .I '., h o ặ c c h ữ N ô m .
Ba tác phằm:
- Hưcrng miết hành - truyộn t h ư c h ừ Mán 102 câu
- T ru y ệ n ther V ư ơ n g T ư ở n g : 49 hài ( hư Nôm luật Đ ư ờ n g
- Và truyện th(T Lâm tuyẽn kỳ ngộ: 146 bàỉ thcr N ỏm luật D ư ờ n g
Cả Ha đề u lấv s ự tích Tr un g q u ổ c , mà hình l ư ợ n g nhân vật c hí nh là phụ nữ.
C ỏ hai tập truyộn ký c h ử Hán r i ĩ ĩ t hiện hình t ư ợ n g nhân vật phụ nử í h á n h T ô n g di t h ả o và T r u y e n kỳ m ạ n lục. N h ư n g T h á n h T ô n g di t h á o vản c h ư a đ ư ợ c bi ện minh VỀ mặt vản bản C ò n Tr uy en kỳ m ạ n l ục c ổ t cV i nửa sồ truyện c ố hình t ư ợ n g nhân vậỉ c hí nh, t h ậ m c h í n h â n v ậ t t r u n g t â m ỉà p h ụ n ừ . O u a h ì n h t ư ợ n g n h ữ n g n h â n v ặ t n à y , t á c g i ả đ ã đạt ra n hi ề u vấn đ£ ccr bản mà thiết t h ự c vê n g ườ i phụ nữ trong xã hộỉ cO.
Đ ỏ t r ư ớ c hết là q uy ẽ n đ ư ợ c s ố n g , quyÈn đ ư ợ c c ó hạnh phú c làm mẹ, làm vự, đ ư ợ c y êu đ ư ơ n g tự do , lành mạnh, đ ư ợ c b ả o vệ hạnh phúc gia đình... trong đ ó vai trò nồi bật t h ư ở n g là n h ữ n g n g ư ờ i phụ nữ đảm đang, tháo vát, đ ứ c hạnh, thủy c h un g. . . N à n g họ T r ư ơ n g t r o n g H ư ơ n g m i ế t h ành yêu Lý Q u ố c H o a , hẹn hò, thề t hốt, biết c h à n g c h ế t ngẫt vì mình t hẫ t hẹn, n àng ôm lấy thây k h i ế n c h àn g s ố n g lại. Bạch V ỉ ê n t ro ng L â m í u y ỉ n kỳ n g ộ phủ đị nh ả o tưtVng cõi Ti ê n, cỏi Phật, kết duyên c ùng T ô n K há c ngay g i ữ a c u ộ c đ ờ i , chú đ ộ ng t ạ o d ự n g và dũn g cảm b à o vệ hạnh phúc gia đình. Túy Ti ôu t ro ng C h u y ệ n n à n g T ú y Tiêu là con hốt s ắc n ư ớ c h ư ơ n g t rờ i , bị Trụ q u ố c họ Th ản bắt g í ữ đ ề mua vui. N à n g t r ố n t h oá t, c ù ng chfing sinh s ô n g chui ỉủỉ ờ ncri xa. Hình t ư ợ n g n h ữ n g cô gái này là c h ứ n g n h â n c h o m ộ t t ỉ n h t h â n n h â n đ ạ o m ớ i m ẻ , s ẽ tr<v t h à n h m ộ t t r à o l ư u <v t h ế kỷ s a u .
T h à n h tựu đ áng ghi nhận n ử a c ủa c á c thề loại tự sự, truyộn ký t h ờ i này là b ư ớ c đáu đ ẽ c ập t ờ i s ố phặn c o n n g ư ở ỉ mà t r ư ớ c hết là s ố phận ngưỏri phụ nữ. K h ồ n g kẽ V ư ơ n g T ư ờ n g ni(VỈ chỉ là lời than vãn tội n g h ỉ ệ p cùa một c ung nữ VỄ hạnh p h ú c bị tan v ở, h(Vl s ự nhu n h ư ự c của triều đì nh p h o n g k i ến, hàng c h ục truyện trong T r u y ì n kỳ m ạ n lục ià h àng c h ụ c số p h ậ n đ ở i t h ư ờ n g của n g ư ờ i phụ nử. C ố những truyện, s ố phận n g ư ờ i phụ nữ k h ô n g khác mấy s ố p h ậ n của n h ữ n g c ô gáỉ trong truyện c ồ tích, ngọt ng à o , c ỏ hậu, ở hl ẽn g ặ p lành, ác đ ộ c át bị t rừ n g trị. T ú y T i ê u , D ư ơ n g Thị ( C h u v ệ n d ỗ i t ụng ớ L o n g c u n g ) ngưíYỈ thì bị c ư ờ n g quy ề n c ư ớ p đ o ạ t , n g ư ờ ỉ thì bị dâm (hân hà h ỉ ếp, gia đỉ nh tan v ở, hạnh p h ú c chi a lìa. H ọ đã đấu tranh c h ổ n g \ậi, gỉảỉ thoát đ ờ ỉ mìoh. C ố n h ử n g t ruy ện n g ư ờ i phụ nữ dù đ ứ c hạnh, đ o a n c h í n h , "án gánh chịu một s ổ phận o an khrtc. Vũ N ư ơ n g ( C h u y ệ n n g ư ớ i c on g á i N a m X ư ơ n g ) , bị c h ồ n g n g ớ v ự c , phảỉ t ự vần. Nh ị Khanh ( C h u y ệ n n g ư & i n g h ĩ a p h ụ ớ K h o á i C h â u ) , bi c h ồ n g gán n ợ i hua bạ c , đả q u y ê n sinh. Lệ N ư ư n g ( C h u y ệ n Lộ N ư ơ n g ) bị tưíVng g i ặ c Lả Nghị Hát gỉ ử, xô đẫy v à o chõ c ò n g , tự dẫn t hâ n tởi n ám mồ ngay trên mảnh dất ô n g cha, đè âm hỏn khỏi vẵt vư<Vng vậi v ờ trên đãt B ác . Lại c ó n h ữ n g t ru yệ n viết vẽ c u ộ c đ ờ i n h ữ n g hoa n ưư n g, s ổ n g tự do, b u ỏ n g lhả, đám d u ố ỉ , ngập ngụa t r o n g ỉà d âm, hoan lạc. Tá c gỉá nhân danh đạ o đ ức , phê p h á n lôi s ố n g sẳ mê, nhầy nhụa t ro ng v ò n g l ình dục. H ọ bị t rừ n g phạt, truyện đăy n ư ớ c mắc, s ỗ p hậ n hợ thật cay đ ắ n g , tủi nhục, sầu t hả m, tái tê. Ti êu b i ê u nhất là c u ộ c d ở ỉ H àn T h a n H àn T h a n ỉa t u n g nhân nhan sác, t h ô n g minh , c ố tài ihcr phú. N h ư n g nàng bị đ ờ ỉ r u ồ n g rẫy, vùi dập. N à n g cải trang, nưcrng t hân c ử a Phật, đề d ư ợ c s ổ ng , đ ư ợ c yêu, đ ư ợ c trả (hù kẻ hành hậ nà ng , đề c h ố n g lại s ố m ện h đả xô đẫy n ầ* g vào c ỏi t ời ô trọc. Kết c ụ c bỉ t hảm cùa đ ờ í n à n g là một hồn ma y ỷ k hố c t han, c ù ng ỉà mỏ cíp "hồng nhan bạc mệnh" của một
t hờ i. N g u y ỉ n D ữ k h ổ n g n b ữ n g đẵ khái quát c u ộ c đ ờ i của nhi ều phụ nữ (hành n h ữ n g s ổ phận mà c ò n đạt t ớ i t hà nh ỉ ự u xuất s á c trong nghộ ỉ huật xây d ự n g nhân vật. dặc biệt là nhAn vật n g ư ờ i p h ụ n ữ b í t hạ nh, n g ư ờ i phụ DỮ c ó s ổ phận bỉ thám.
C ó t h ỉ khả n g đị nh, t r o n g văn c h ư ơ n g t r ư ớ c t hế kỷ XV II I, hình t ư ợ n g n g ư ờ ỉ phụ nử x u ĩ t hi ện n h ư n h ữ n g s ổ phậ n, n h ữ n g thân phận thì m ới bát đầu từ t h ế kỷ X V I với TruyỄn kỳ mạn l ụ c c ủ a NguyỄn D ữ . Đ â y là n h ữ n g dấu hỉộu đău tiên, c ò n ít n h ỉ ỉ u gỉản d ơ n như n g m ớ i mẻ, đ á n h d ấ u m ột s ự c h u y ề n b i ế n t h ự c s ự của tư duy sáng tạo: t ừ cái c hung, cái c ộ n g đồ ng , cái t ồ n g q u á t đ ế n v ớ i cái r iê n g v ớ i nhữ n g sổ phận cụ thS. Hì nh t ư ợ n g n g ư ờ i phụ o ữ lần đ ầu t iê n x uấ t h ỉ ệ n đả t r ờ t hà nh gi ao điềm nghộ thuật đ ộ c đ á o của cả quá trình c h u y ê n b i ế n t ư duy văn h ọc .
V ă n h ọ c giai đ o ạ n t h ế kỷ X V I I I - 1/2 X IX sỗ t i í p tục quá trình đố và sẽ đạt n hữ n g thành t ự u r ự c r ở h ơ n , v ớ i n h ữ n g hình t ư ợ n g n g ườ ỉ phụ nữ trỏr t hành "bất cử", t rong lịch s ử văn h ọ c n ư ớ c n hà , n h ư T h ú y K i ỉ u c ủ a N g u y í n Du.
Ý n g h ĩ a c ỏ a v i ệ c p h â n t ích hình t ư ợ n g n g ư ờ i phụ nữ t rong văn học t r ư ớ c t b ế kỷ X V I I I , c ố lẽ c h í n h là ở n h ữ n g điẾm trên đây.
CHÚ THÍCH
1. D à o H à n Than t rong Ch uyện ngh iệp san của Dào Thị
