Sûơ tiïịp nöịi vađ biïịn ăöíi caâc möịi quan hïơ gia ằnh:
Lyâ thuýịt, phûúng phaâp vađ caâc phaât hiïơn tûđ nghiïn cûâu thûơc nghiïơm
(Continuity and Change in Family Relations: Theory, Methods, and Empirical Findings)
Chuê biïn: Rand D. Conger, Frederick O. Lorenz, K.A.S. Wickrama New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates Inc, 2004, 360 trang
Lúđi Tođa soaơn: Cuöịn saâch “Sûơ tiïịp nöịi vađ biïịn ăöíi caâc möịi quan hïơ gia ằnh:
Lyâ thuýịt, phûúng phaâp vađ caâc phaât hiïơn tûđ nghiïn cûâu thûơc nghiïơm” do caâc taâc giaê Rand D. Conger, Frederick O. Lorenz, vađ K.A.S. Wickrama chuê biïn ặúơc xuíịt baên nùm 2004 lađ möơt tuýín tíơp caâc bađi viïịt phín tñch sûơ biïịn ăöíi vađ tñnh liïn tuơc cuêa caâc möịi quan hïơ gia ằnh trong möịi liïn hïơ vúâi lyâ thuýịt, phûúng phaâp vađ ặúơc minh hoaơ qua caâc kïịt quaê nghiïn cûâu thûơc nghiïơm. Cuöịn saâch ặúơc xuíịt baên vúâi muơc ăñch giuâp ngûúđi ăoơc coâ caâch nhòn síu sùưc hún vïì caâc khaâi niïơm trong nghiïn cûâu vïì sûơ tiïịp nöịi vađ biïịn ăöíi caâc möịi quan hïơ gia ằnh vađ giúâi thiïơu möơt söị caâch tiïịp cíơn lyâ thuýịt duđng trong nghiïn cûâu vïì gia ằnh trong chu kyđ cuöơc söịng. Möơt muơc ăñch khaâc cuêa cuöịn saâch lađ hûúâng díîn vađ ặa ra caâc minh chûâng cho nhiïìu phûúng phaâp vađ caâch tiïịp cíơn nghiïn cûâu cuông nhû chiïịn lûúơc phín tñch coâ thïí sûê duơng cho caâc nghiïn cûâu vïì sûơ biïịn ăöíi vađ tñnh liïn tuơc. Xin trín troơng giúâi thiïơu cuđng baơn ăoơc.
Tûđ khoâa: Gia ằnh; Biïịn ăöíi gia ằnh; Quan hïơ gia ằnh.
Gia ®×nh vµ Giíi Sỉ 4 - 2010
Cuöịn saâch “Sûơ tiïịp nöịi vađ biïịn ăöíi caâc möịi quan hïơ gia ằnh: Lyâ thuýịt, phûúng phaâp vađ caâc phaât hiïơn tûđ nghiïn cûâu thûơc nghiïơm” ặúơc trònh bađy trong 5 phíìn chñnh. Trong phíìn ăíìu, giúâi thiïơu chung vïì muơc tiïu cuêa cuöịn saâch vađ nhíịn maơnh tíìm quan troơng cuêa nghiïn cûâu caâc möịi quan hïơ gia ằnh theo thúđi gian, caâc taâc giaê so saânh chi tiïịt vïì hai caâch tiïịp cíơn ặúơc sûê duơng trong nhiïìu nghiïn cûâu ăïí thiïịt líơp mö hònh biïịn ăöíi ặúơc phín tñch trong caâc phíìn sau cuêa cuöịn saâch nađy. Caâc phíìn 2, 3, 4 tíơp trung phín tñch caâc möịi quan hïơ chuê ýịu trong gia ằnh, bao göìm, möịi quan hïơ giûôa vúơ vađ chöìng, quan hïơ giûôa cha meơ vađ con caâi, vađ quan hïơ giûôa anh chõ em trong gia ằnh.
Phíìn cuöịi cuđng cuêa cuöịn saâch töíng kïịt laơi nhûông nöơi dung chñnh ăaô phín tñch úê caâc phíìn trûúâc vađ ăïì xuíịt caâc hûúâng nghiïn cûâu tiïịp trong tûúng lai.
1. Caâc giai ăoaơn cuêa möịi quan hïơ laông maơn
Caâc sûơ kiïơn tiïu biïíu vađ caâc trûúđng ăoaơn hònh thađnh hön nhín vađ caâc möịi quan hïơ giûôa vúơ vađ chöìng lađ troơng tím cuêa caâc bađi viïịt trong phíìn 2 cuêa cuöịn saâch. Trong phíìn nađy, caâc taâc giaê ăaô ặa ra nhiïìu díîn chûâng tûđ caâc nghiïn cûâu thûơc nghiïơm nhùìm ăaânh giaâ sûơ biïịn ăöíi caâc möịi quan hïơ vúơ chöìng úê caâc thúđi ăiïím khaâc nhau trong vođng ăúđi. Theo ăoâ, nghiïn cûâu caâc möịi quan hïơ hön nhín ăaô phaât triïín theo 3 giai ăoaơn chuýín ăöíi quan troơng diïîn ra trong 3 thíơp kyê qua.
Giai ăoaơn thûâ nhíịt lađ sûơ chuýín ăöíi tûđ viïơc tíơp trung vađo caâc ăùơc trûng caâ nhín vađ tûơ thöí löơ cuêa möîi caâ nhín (ngûúđi vúơ hoùơc ngûúđi chöìng) vïì nhûông traêi nghiïơm trong ăúđi söịng hön nhín cuêa mònh sang viïơc nhíịn maơnh ăïịn möịi liïn hïơ tûúng taâc qua laơi líîn nhau chùơt cheô giûôa vúơ vađ chöìng. Sûơ chuýín biïịn nađy khuýịn khñch nhiïìu nhađ nghiïn cûâu quan saât vïì ûâng xûê cuêa caâc cùơp vúơ chöìng vúâi nhau vađ xem xeât nhûông hađnh vi nađy aênh hûúêng thïị nađo ăïịn chíịt lûúơng vađ sûơ bïìn vûông cuêa möịi quan hïơ vúơ chöìng.
Trong giai ăoaơn thûâ hai, caâc nghiïn cûâu ặa ra nhiïìu biïịn söị liïn quan ăïịn caâc ăùơc trûng cuêa tûđng caâ nhín khi xem xeât möịi quan hïơ giûôa caâc caâ nhín vúâi nhau trong hön nhín. Theo caâch tiïịp cíơn nađy, caâc ăùơc trûng vïì tònh caêm vađ nhíơn thûâc cuêa ngûúđi vúơ vađ ngûúđi chöìng ăoâng vai trođ quan troơng ăöịi vúâi chíịt lûúơng caâc möịi quan hïơ vađ sûơ trao ăöíi giûôa caâc caâ nhín vúâi nhau.
Giai ăoaơn thûâ ba nhíịn maơnh ăïịn quaâ trònh hön nhín theo thúđi gian. Caâc taâc giaê cho rùìng trong hai giai ăoaơn chuýín ăöíi trûúâc caâc nghiïn cûâu ăaô chó ra nhûông khña caơnh cíìn nghiïn cûâu vïì hön nhín nhûng phûúng phaâp nghiïn cûâu thúđi ăoâ cođn quaâ nùơng theo phûúng phaâp truýìn thöịng lađ caâc thiïịt kïị nghiïn cûâu theo laât cùưt ngang (cross-sectional design). Haơn chïị cuêa phûúng phaâp nghiïn cûâu nađy lađ caâc kïịt luíơn ruât ra tûđ ăoâ thûúđng lađ vïì möịi liïn hïơ giûôa
sûơ öín ắnh vađ chíịt lûúơng hön nhín vúâi sûơ tûúng taâc, tònh caêm vađ nhíơn thûâc cuêa cùơp vúơ chöìng. Vñ duơ, liïơu chíịt lûúơng hön nhín thíịp coâ phaêi lađ nguýn nhín cuêa nhûông xung ăöơt giûôa vúơ vađ chöìng, hay nhûông xung ăöơt gia ằnh lađ nguýn nhín khiïịn chíịt lûúơng hön nhín thíịp, hay ăíy lađ möịi tûúng quan hai chiïìu. Nhûông cíu traê lúđi cho caâc cíu hoêi nađy seô lađ nïìn taêng ăïí xíy dûơng caâc lyâ thuýịt vađ caâc chûúng trònh can thiïơp nhùìm giuâp phođng traânh hoùơc giaêi quýịt caâc xung ăöơt trong gia ằnh.
Möơt söị nhađ nghiïn cûâu vïì hön nhín nhíịn maơnh ăïịn tñnh tíơp trung cuêa sûơ biïịn ăöíi nghiïn cûâu hön nhín. Vñ duơ, nghiïn cûâu cho rùìng sûơ ăiïìu chónh cuêa caâc caâ nhín trong hön nhín lađ quaâ trònh thñch ûâng cuêa hai ngûúđi khi bùưt ăíìu cuöơc söịng hön nhín. Theo thúđi gian, caâc ăùơc trûng caâ nhín cuêa möîi ngûúđi (vúơ hoùơc chöìng), möịi quan hïơ giûôa vúơ vađ chöìng, ăiïín hònh lađ thaâi ăöơ vađ niïìm tin, caâc hoaơt ăöơng mađ hoơ quan tím, vađ sûơ tûúng taâc qua laơi vúâi nhau giûôa hai caâ nhín coâ möịi liïn hïơ líîn nhau vađ chuâng phaên aânh caê sûơ biïịn ăöíi vađ tñnh bïìn vûông. Ăïí xem xeât möịi liïn hïơ cuêa böịi caênh kinh tïị xaô höơi vúâi caâc möịi quan hïơ, nghiïn cûâu cuông ăïì xuíịt rùìng quaâ trònh ăiïìu chónh vađ thñch ûâng coâ thïí ặúơc giaêi thñch bùìng möi trûúđng xaô höơi cuêa cùơp vúơ chöìng. Ăiïìu ăoâ coâ nghôa lađ nghiïn cûâu hön nhín vađ caâc möịi quan hïơ hön nhín phaên aânh möơt nhíơn thûâc ngađy cađng ặúơc cöng nhíơn röơng raôi lađ tñnh bïìn vûông vađ biïịn ăöíi cuêa caâc möịi quan hïơ gia ằnh coâ thïí bõ aênh hûúêng búêi caê möi trûúđng gia ằnh (cha meơ vađ hoơ hađng) vađ möi trûúđng xung quanh (nïìn kinh tïị, vùn hoaâ, v.v.) mađ cùơp vúơ chöìng ăang söịng trong ăoâ. Hún nûôa, chñnh caâc cùơp vúơ chöìng trong möịi quan hïơ vúâi nhau cuông taâc ăöơng trúê laơi böịi caênh kinh tïị xaô höơi. Caâc taâc giaê cuông ặa ra caâc kïịt luíơn cho thíịy möịi quan hïơ qua laơi líîn nhau ặúơc thïí hiïơn úê nhiïìu khña caơnh, vñ duơ nhû míu thuíîn giûôa meơ chöìng vađ nađng díu lađm giaêm chíịt lûúơng hön nhín díìn theo thúđi gian nhûng chíịt lûúơng hön nhín töịt hún seô lađm giaêm nguy cú xung ăöơt trong tûúng lai.
Cuông xuíịt phaât tûđ quan ăiïím vïì tñnh öín ắnh vađ biïịn ăöíi cuêa caâc möịi quan hïơ hön nhín, caâc bađi viïịt trong phíìn nađy tòm hiïíu caâc quaâ trònh thñch ûâng trong caâc gia ằnh cuơ thïí, nhûông aênh hûúêng cuêa böịi caênh ăöịi vúâi cùơp vúơ chöìng vađ caâ nhín, vađ caâc phûúng phaâp nhùìm phaât hiïơn ra caâc chiïìu caơnh cuêa sûơ biïịn ăöíi vađ liïn tuơc. Theo caâc nhađ nghiïn cûâu vïì hön nhín, muơc ăñch cuêa caâc nghiïn cûâu lađ nhùìm tùng cûúđng sûơ hiïíu biïịt vïì nhûông biïịn ăöíi vađ tiïịp nöịi trong möịi quan hïơ vúơ chöìng ăöìng thúđi ặa ra nhûông gúơi yâ thûơc tiïîn cho viïơc thuâc ăííy vađ duy trò caâc möịi quan hïơ nađy. Vúâi muơc tiïu thûâ nhíịt, coâ ríịt nhiïìu phûúng phaâp nghiïn cûâu coâ thïí sûê duơng nhû phûúng phaâp quan saât, nghiïn cûâu laât cùưt ngang hoùơc nghiïn cûâu lõch ăaơi. Ăöịi vúâi muơc tiïu thûâ hai, phûúng phaâp nghiïn cûâu coâ thïí aâp duơng lađ nghiïn cûâu can thiïơp. Nhû víơy ăïí ăaơt ặúơc
hai muơc tiïu, möơt mö hònh phûúng phaâp nghiïn cûâu ặúơc ặa ra. Theo ăoâ, nhađ nghiïn cûâu bùưt ăíìu bùìng möơt lyâ thuýịt vađ nhûông giaê thuýịt ặúơc xíy dûơng trïn lyâ thuýịt ăoâ. Nhûông giaê thuýịt nađy phaêi coâ khaê nùng kiïím ắnh.
Sau khi ăo lûúđng caâc biïịn liïn quan vađ ăaânh giaâ caâc möịi liïn hïơ giûôa caâc biïịn nađy, nhađ nghiïn cûâu ruât ra kïịt luíơn tûđ quaâ trònh nghiïn cûâu tûúng quan. Caâc kïịt quaê ruât ra laơi giuâp phaât triïín caâc chûúng can thiïơp nhùìm taâc ăöơng ăïịn sûơ thay ăöíi hađnh vi cuêa cùơp vúơ chöìng. Kïịt quaê tûđ nghiïn cûâu tûúng quan vađ can thiïơp ûâng duơng cuöịi cuđng seô kiïím ắnh vađ xaâc ắnh laơi lyâ thuýịt ban ăíìu. Nïịu kïịt quaê uêng höơ lyâ thuýịt thò cú súê thûơc nghiïơm cho khung lyâ luíơn cađng chùơt cheô vađ ăaâng tin cíơy.
2. Sûơ biïịn ăöíi caâc möịi quan hïơ giûôa cha meơ vađ con caâi
Phíìn 3 tíơp trung vađo sûơ biïịn ăöíi möịi quan hïơ giûôa cha meơ vađ con caâi, ăùơc biïơt lađ sûơ phaât triïín cuêa ặâa treê trong giai ăoaơn trûúâc khi ăi hoơc vađ giai ăoaơn bùưt ăíìu tuöíi võ thađnh niïn.
Phíìn nađy hûúâng ngûúđi ăoơc ăïịn möịi quan hïơ giûôa ngûúđi meơ, cha, con trai vađ con gaâi vađ sûơ phaât triïín cuông nhû biïịn ăöíi caâc möịi quan hïơ nađy theo thúđi gian. Caâc nöơi dung chñnh trong phíìn nađy lađ sûơ múê röơng caâc kiïịn thûâc vađ kïịt quaê nghiïn cûâu cuêa giai ăoaơn trûúâc. Caâc nghiïn cûâu truýìn thöịng vïì möịi quan hïơ giûôa cha meơ vađ con caâi thûúđng chó tíơp trung tòm hiïíu aênh hûúêng cuêa caâc hađnh vi tûđ ngûúđi chùm soâc ăïịn sûơ phaât triïín tím lyâ, xaô höơi vađ thïí chíịt cuêa con caâi tûđ khi chuâng cođn nhoê ăïịn khi võ thađnh niïn vađ trûúêng thađnh. Díìn díìn, möịi quan tím cuêa caâc nhađ nghiïn cûâu trúê nïn ăa chiïìu hún. Hoơ xem xeât caê taâc ăöơng tûđ caâc hađnh vi cuêa con caâi ăïịn cha meơ. Caâc nghiïn cûâu caê hai chiïìu vađ tòm hiïíu sûơ phaât triïín vađ biïịn ăöíi möịi quan hïơ cha meơ-con caâi coâ yâ nghôa ríịt lúân trong viïơc hiïíu thïị nađo vïì sûơ phaât triïín cuêa caê hai bïn cuông nhû chíịt lûúơng möịi quan hïơ giûôa hai bïn.
Möịi quan tím ăïịn sûơ biïịn ăöíi möịi quan hïơ cha meơ - con caâi xuíịt hiïơn cuđng luâc vúâi möịi quan tím cuêa caâc nhađ nghiïn cûâu ăïịn sûơ biïịn ăöíi caâc möịi quan hïơ vúơ chöìng. Mùơc duđ caâc nghiïn cûâu ăïìu chó ra rùìng möịi quan hïơ giûôa cha meơ vađ con caâi lađ möịi quan hïơ taâc ăöơng qua laơi, aênh hûúêng líîn nhau thò caâc lyâ thuýịt vađ phûúng phaâp nghiïn cûâu vïì taâc ăöơng nađy laơi phaât triïín chíơm hún. Ăïí ăaâp ûâng nhu cíìu phaât triïín lyâ thuýịt trong lônh vûơc nađy, möơt nhoâm taâc giaê (Patterson, Reid, vađ Dishion) ăaô ặa ra khung lyâ thuýịt vïì taâc ăöơng cuêa cha meơ vađ con caâi theo thúđi gian trong möịi liïn hïơ ăïịn nguy cú phaơm töơi cuêa treê em. Lyâ thuýịt phaât triïín cuêa hoơ gùưn liïìn vúâi quaâ trònh phaât triïín möịi quan hïơ giûôa cha meơ vađ con caâi tûđ khi thúđi thú íịu, trûúâc khi ăi hoơc ăïịn giai ăoaơn sau khi ặâa treê ăaô trúê nïn ăöơc líơp hún trong cuöơc söịng. Trong khung lyâ
thuýịt nađy, Patterson vađ caâc ăöìng nghiïơp mö taê möơt quaâ trònh thñch ûâng giûôa cha meơ vađ con caâi cuông giöịng nhû mö hònh thñch ûâng vađ ăiïìu chónh trong möịi quan hïơ giûôa vúơ vađ chöìng. Caâc taâc giaê ban ăíìu chó ra rùìng möi trûúđng söịng xung quanh cuêa gia ằnh (mûâc ăöơ cùng thùỉng, stress vađ caâc möịi quan hïơ laâng giïìng, v.v.) seô aênh hûúêng ăïịn tònh caêm vađ hađnh vi cuêa cha meơ theo caâch seô gíy taâc ăöơng ăïịn möịi quan hïơ giûôa cha meơ vađ con caâi. Vñ duơ, cha meơ söịng trong hoađn caênh thûúđng xuýn bõ stress seô dïî nöíi noâng vađ khöng coâ thaâi ăöơ lùưng nghe ăöịi vúâi con caâi. Nhûông ặâa treê khoâ tñnh mađ coâ cha meơ coâ kyô nùng lađm cha meơ keâm vađ tñnh tònh khoâ gíìn seô dïî díîn ăïịn nhûông nguy cú gùơp caâc rùưc röịi trong hađnh xûê. Cuông nhû mö hònh vïì möịi quan hïơ vúơ chöìng, khung lyâ thuýịt nađy bùưt ăíìu bùìng caâc ăùơc trûng caâ nhín ăiïín hònh cuêa möîi bïn (cha meơ vađ con caâi). Theo khung lyâ thuýịt nađy, nïịu cha meơ vađ con caâi ăïìu coâ kyô nùng xaô höơi keâm thò xu hûúâng lađ hoơ dïî trúê nïn khoâ tñnh, thuđ nghõch, dïî nöíi noâng vađ hai bïn ăïìu cöị gùưng chïị ngûơ, kiïím soaât bïn kia bùìng caâc hađnh vi baơo lûơc, eâp buöơc.
YÂ nghôa cuêa mö hònh nađy lađ theo thúđi gian, noâ coâ thïí dûơ ăoaân rùìng cha meơ seô tûđ boê con caâi vađ möịi liïn hïơ rađng buöơc giûôa hai bïn trúê nïn bíịt öín, khöng cođn tònh ýu thûúng vađ seô khöng phaât triïín töịt ăeơp ặúơc. Trong trûúđng húơp caê cha meơ vađ ặâa treê ăïìu coâ kyô nùng giao tiïịp xaô höơi keâm, mö hònh nađy cho rùìng ặâa treê seô phaêi ăöịi mùơt vúâi nguy cú cao lađ coâ caâc hađnh vi tiïu cûơc gùưn vúâi gia ằnh. Möơt ặâa treê söịng trong möi trûúđng nhû víơy seô phaât triïín tûđ giai ăoaơn trûúâc khi ăi hoơc ăïịn khi ăi hoơc vúâi ríịt ñt kyô nùng söịng vađ hoơc tíơp. Khi ăi hoơc, vúâi nhûông ăùơc tñnh trïn, ặâa treê dïî bõ baơn beđ xa laânh vađ kïịt quaê hoơc tíơp cuông khöng cao, ăùơc biïơt lađ do cha meơ luâc ăoâ cuông ñt muöịn quan tím ăïịn ặâa con coâ nhiïìu víịn ăïì hún. Cuöịi cuđng, úê giai ăoaơn võ thađnh niïn, chuâng seô gùơp phaêi nhiïìu víịn ăïì vò chuâng coâ xu hûúâng seô gùơp vađ kïịt baơn vúâi nhûông ặâa treê coâ cuđng ăùơc trûng tñnh caâch vúâi chuâng. Theo mö hònh nađy, caâc bíơc cha meơ caêm thíịy hoơ coâ veê nhû ñt coâ giaâ trõ ăöịi vúâi con caâi. Vò thïị, khuynh hûúâng caâ nhín cuêa cha meơ vađ cuêa con caâi seô díîn ăïịn sûơ biïịn ăöíi trong chíịt lûúơng möịi quan hïơ giûôa hoơ vađ ăùơc ăiïím cuêa möịi quan hïơ nađy seô taâc ăöơng ăïịn tònh caêm vađ hađnh vi cuêa cha meơ vađ con caâi. Tuy nhiïn, mö hònh cuêa Patterson cuông coâ nhûông mùơt tñch cûơc. Mö hònh nađy coâ thïí hoaơt ăöơng theo hûúâng ngûúơc laơi vađ aâp duơng cho sûơ phaât triïín caâc möịi quan hïơ töịt ăeơp giûôa cha meơ vađ con caâi. Nhûông cha meơ vađ con caâi coâ tñnh caâch töịt taâc ăöơng vađ tûúng taâc vúâi nhau seô giuâp cho möịi quan hïơ töịt ăeơp phaât triïín. Hún nûôa, nhûông cha meơ vađ con caâi coâ xu hûúâng keâm vïì giao tiïịp vađ kyô nùng xaô höơi coâ thïí hoơc hoêi ăïí nhíơn ra taâc ăöơng tûđ hađnh vi cuêa mònh vađ thay ăöíi.
Ăïí nhíịn maơnh nhûông tiïịn böơ vïì lyâ thuýịt vađ ăïí ăaânh giaâ ăöơ tin cíơy cuêa
caâc lyâ thuýịt, caâc nghiïn cûâu tûúng lai vïì möịi quan hïơ giûôa cha meơ vađ con caâi phaêi ặúơc tiïịn hađnh bùìng phûúng phaâp nghiïn cûâu lõch ăaơi. Ăùơc biïơt, trong chûúng 8 cuêa phíìn nađy, Cox vađ caâc ăöìng nghiïơp cuêa öng ăaô aâp duơng mö hònh tuýịn tñnh (hierarchical linear) trong nghiïn cûâu vïì möịi quan hïơ giûôa cha meơ vađ con caâi trong quaâ trònh chuýín ăöíi sang lađm cha meơ. Khi phín tñch möịi tûúng taâc qua laơi vïì aênh hûúêng tiïu cûơc giûôa cha meơ vađ con caâi trong nhûông nùm võ thađnh niïn, Scaramella vađ Conger sûê duơng ặúđng cong Laten Growth giöịng nhû nghiïn cûâu cuêa Lorenz vađ Hraba (chûúng 4) trong phíìn 1 khi nghiïn cûâu vïì möịi quan hïơ vúơ chöìng.
3. Möịi quan hïơ giûôa anh chõ em trong gia ằnh
Möịi quan hïơ giûôa caâc anh chõ em trong gia ằnh vöịn lađ möịi quan hïơ ñt ặúơc caâc nghiïn cûâu tòm hiïíu cho ăïịn nay vađ ăíy lađ nöơi dung chñnh cuêa phíìn 4. So vúâi caâc nghiïn cûâu vïì hön nhín hay caâc quan hïơ giûôa cha meơ vađ con caâi, möịi quan hïơ xaô höơi giûôa anh chõ em trong gia ằnh thûúđng vùưng boâng trong caâc nghiïn cûâu vïì gia ằnh. Caâc nghiïn cûâu vïì chuê ăïì nađy ăaô ặúơc thûơc hiïơn ăïìu cho thíịy anh chõ em ăoâng vai trođ ríịt coâ yâ nghôa trong cuöơc söịng cuêa möîi ngûúđi kïí caê viïơc giuâp cho hoơ töịt hún hoùơc aênh hûúêng khöng töịt cuêa ngûúđi nađy ăïịn ngûúđi kia. Caâc kïịt quaê nghiïn cûâu cho thíịy chíịt lûúơng möịi quan hïơ vađ quaâ trònh xíy dûơng möịi quan hïơ giûôa anh chõ em trong gia ằnh phaên aânh caâc hònh thûâc vađ sûơ aênh hûúêng tûúng tûơ nhû caâc möịi quan hïơ ăaô phín tñch úê caâc chûúng trûúâc. Ăiïìu ăoâ coâ nghôa lađ, trong quaâ trònh phaât triïín, theo thúđi gian, caâc ăùơc trûng caâ nhín cuêa tûđng ngûúđi coâ aênh hûúêng vađ chõu aênh hûúêng búêi chíịt lûúơng caâc möịi quan hïơ cuêa hoơ vúâi nhau. Hún nûôa, quaâ trònh taâc ăöơng qua laơi líîn nhau bõ aênh hûúêng búêi caê nhûông ăùơc ăiïím cuêa gia ằnh vađ möi trûúđng xaô höơi mađ gia ằnh chõu taâc ăöơng. Cuđng vúâi sûơ thiïịu vùưng nhiïìu nghiïn cûâu vïì möịi quan hïơ giûôa anh chõ em trong gia ằnh, caâc lyâ thuýịt vïì loaơi hònh nghiïn cûâu nađy cuông khöng phaât triïín. Nhûông nöî lûơc gíìn ăíy nhùìm phaât triïín caâc mö hònh lyâ thuýịt vađ caâc khung khaâi niïơm nghiïn cûâu möịi quan hïơ giûôa caâc anh chõ em chó ra rùìng caâc caâc nghiïn cûâu lyâ thuýịt trong lônh vûơc nađy cuông híìu nhû víîn theo caâc mö hònh truýìn thöịng nhû ăöịi vúâi caâc möịi quan hïơ ăaô nïu trïn. Brody ăaô ặa ra möơt mö hònh goơi lađ mö hònh nghiïn cûâu khaâm phaâ vïì chíịt lûúơng möịi quan hïơ giûôa caâc anh chõ em trong gia ằnh. Mö hònh nađy giaê ắnh rùìng tònh caêm, hađnh vi, thaâi ăöơ hay niïìm tin cuêa möîi ngûúđi bõ aênh hûúêng búêi chíịt lûúơng möịi quan hïơ vúâi caâc anh chõ em cuêa hoơ. Ngûúơc laơi, chíịt lûúơng möịi quan hïơ giûôa anh chõ em trong gia ằnh seô taâc ăöơng ăïịn nhûông biïịn ăöíi vïì tñnh caâch cuêa möîi caâ nhín. Theo mö hònh nađy, nhûông caâ nhín coâ tñnh caâch noâng naêy vađ kyô nùng giao tiïịp xaô höơi keâm seô phaât triïín caâc möịi quan hïơ coâ xu hûúâng khöng töịt. Nhûông möịi quan hïơ thiïịu tònh ýu thûúng vađ dïî töín
thûúng nađy seô laơi díîn ăïịn nhûông hađnh vi tiïu cûơc. Ngûúơc laơi, nhûông ngûúđi coâ kyô nùng giao tiïịp töịt thïí hiïơn trong hađnh vi vađ thaâi ăöơ seô xíy dûơng nhûông möịi quan hïơ töịt ăeơp vúâi caâc anh chõ em ăïí cuêng cöị thïm caâc tñnh caâch töịt cuêa hoơ.
Trong chûúng 12, Conger vađ Bryant ặa ra cöng trònh nghiïn cûâu vïì lyâ thuýịt tûúng tûơ qua viïơc phaât triïín vađ ăaânh giaâ mö hònh chíịt lûúơng möịi quan hïơ giûôa anh chõ em trong gia ằnh. Mö hònh nađy dûơ baâo vïì mûâc aênh hûúêng qua laơi giûôa caâc hađnh vi cuêa nhûông anh chõ em trong gia ằnh vúâi tònh caêm cuêa hoơ vïì möịi quan hïơ vúâi caâc anh chõ em theo thúđi gian. Caâc kïịt quaê nghiïn cûâu thûơc nghiïơm ăaô cho kïịt quaê rùìng möịi quan hïơ giûôa caâc anh chõ em trong gia ằnh coâ möịi liïn hïơ taâc ăöơng qua laơi líîn nhau vađ möịi quan hïơ nađy phaât triïín tûđ thúđi thú íịu cho ăïịn thúđi gian úê tuöíi võ thađnh niïn. Caâc kïịt quaê nađy ặúơc ruât ra tûđ caâc nghiïn cûâu sûê duơng phûúng phaâp auto-regressive model trong phín tñch caâc quaâ trònh biïịn ăöíi gia ằnh nhû ăaô phín tñch ríịt kyô úê phíìn 1.
4. Kïịt luíơn
Caâc taâc giaê cho rùìng, giöịng nhû nhûông dođng söng, caâc möịi quan hïơ gia ằnh lađ phûâc taơp, biïịn ăöíi liïn tuơc vađ chõu taâc ăöơng qua laơi líîn nhau vúâi möi trûúđng söịng vađ möi trûúđng xaô höơi. Coâ 3 möịi quan hïơ ặúơc phín tñch trong cuöịn saâch nađy lađ quan hïơ vúơ chöìng, quan hïơ cha meơ vađ con caâi, vađ quan hïơ giûôa anh chõ em trong gia ằnh. Vúâi möîi loaơi quan hïơ, caâc taâc giaê ăaô xaâc ắnh möịi quan tím tíơp trung vađo viïơc nghiïn cûâu tñnh liïn tuơc vađ biïịn ăöíi vïì lyâ thuýịt phaât triïín vađ gia ằnh. Vúâi möîi truơc quan hïơ, caâc khung lyâ thuýịt múâi ăaô cho thíịy sûơ taâc ăöơng tûúng höî qua laơi giûôa ýịu töị tñnh caâch, niïìm tin, vađ hađnh vi cuêa möîi caâ nhín thađnh viïn gia ằnh vađ xu hûúâng möịi quan hïơ cuêa hoơ xeât vïì khaâi niïơm vađ caâc ăùơc ăiïím tûúng quan. Caâc thuöơc tñnh quan hïơ vađ ăún leê cuêa caâc möịi rađng buöơc trong gia ằnh giöịng nhû nhûông cún nûúâc xoaây giûôa dođng söng khöng ngûđng hoaơt ăöơng. Caâc lyâ thuýịt ăïìu khùỉng ắnh yâ nghôa quan troơng cuêa böịi caênh kinh tïị-xaô höơi vađ möi trûúđng gíy taâc ăöơng túâi vađ bõ taâc ăöơng búêi nhûông biïịn ăöíi cuêa gia ằnh vađ caâc thađnh viïn gia ằnh.
Cuöịn saâch thûơc sûơ lađ möơt tađi liïơu hûôu ñch cho nhûông nhađ nghiïn cûâu vïì gia ằnh vađ sûơ biïịn ăöíi xaô höơi taâc ăöơng ăïịn nhûông biïịn ăöíi trong gia ằnh. Trong böịi caênh, thiïịt chïị gia ằnh ăang khöng ngûđng biïịn ăöíi, viïơc cung cíịp nhûông kiïịn thûâc cíìn thiïịt vïì lyâ thuýịt, phûúng phaâp vađ kïịt quaê nghiïn cûâu gia ằnh trong sûơ biïịn ăöíi vađ tiïịp nöịi caâc möịi quan hïơ gia ằnh seô lađ nguöìn tham khaêo giaâ trõ.n
Tríìn Thõ Cíím Nhung(giúâi thiïơu)
