Kk¸il−îc vÒ §¹o gi¸oViÖt Nam

(1)

Th−êng thøc t«n gi¸o

Kk¸i l−îc vÒ §¹o gi¸oViÖt Nam

¸i häc L·o Trang trong s¸u, b¶y thÕ kØ tr−íc C«ng Nguyªn ë Trung Quèc (thêi Xu©n Thu ChiÕn Quèc)⁽¹⁾ lμ mét häc thuËt t− t−ëng. C¸c ®¹o gia kh«ng chñ tr−¬ng nh÷ng ®iÒu huyÒn bÝ. Tr−íc c¶nh thiªn h¹ ®¹i lo¹n hä chän cuéc sèng Èn dËt, di d−ìng thiªn ch©n. Tõ thÕ kØ I, thêi

§«ng H¸n (HËu H¸n), víi Tr−¬ng §¹o L¨ng⁽²⁾, c¸i häc L·o Trang biÕn thμnh mét t«n gi¸o, gäi lμ §¹o gi¸o, §¹o gi¸o.

§¹o gi¸o ph¸t triÓn mu«n vÎ. C¸c ®¹o sÜ (ph−¬ng sÜ)⁽³⁾chuyªn t©m vμo bïa chó (phï chó hay phï lôc), luyÖn ®an. Hä

®−îc gäi lμ ph¸i thÇn tiªn ®an ®Ønh vμ phï lôc. Kinh ®iÓn §¹o gi¸o rÊt nhiÒu vμ phøc t¹p, ®−îc s−u tËp thμnh nh÷ng bé gäi lμ §¹o T¹ng.

§−êng HuyÒn T«ng (cai trÞ 712-756) tin r»ng «ng lμ hËu duÖ cña L·o Tö nªn s¾c chiÕu sai t×m kiÕm c¸c kinh ®iÓn §¹o gi¸o cßn tån t¹i kh¾p Trung Quèc. Bé s−u tËp c¸c kinh ®iÓn nμy vμo nh÷ng n¨m Khai Nguyªn (713-741) gäi lμ Tam §éng Quúnh C−¬ng hay Khai Nguyªn §¹o T¹ng, gåm kho¶ng ba ngμn b¶y tr¨m quyÓn, nay kh«ng cßn.

C¸c cuéc s−u tËp nèi tiÕp ®· ®−îc g¾ng søc thùc hiÖn theo mÖnh lÖnh cña c¸c vua

®êi Tèng. §êi Tèng ThÇn T«ng (trÞ v× 1067- 1085) cã bé §¹i Tèng Thiªn Cung B¶o T¹ng, gåm bèn ngμn n¨m tr¨m s¸u m−¬i l¨m quyÓn, nay kh«ng cßn. Vμo nh÷ng n¨m ChÝnh Hßa (1111-1118) ®êi Tèng Huy T«ng (trÞ v× 1100-1126) cã bé ChÝnh Hßa V¹n Thä

§¹o T¹ng, nay kh«ng cßn.

§êi Kim cã bé §¹i Kim HuyÒn §« B¶o T¹ng, gåm kho¶ng s¸u ngμn bèn tr¨m quyÓn, nay kh«ng cßn. Bé HuyÒn §« B¶o

HUÖ KH¶I ^(*)

T¹ng ®−îc s−u tËp n¨m 1244, gåm b¶y ngμn quyÓn, nay kh«ng cßn.

Bé §¹o T¹ng trong nh÷ng n¨m ChÝnh Thèng (1436-1449) ®êi Minh Anh T«ng gäi lμ ChÝnh Thèng §¹o T¹ng gåm n¨m ngμn ba tr¨m lÎ n¨m quyÓn. PhÇn bæ sung n¨m 1607 cã mét tr¨m lÎ t¸m quyÓn, gäi lμ Tôc §¹o T¹ng. C¶ hai bé nμy hiÖn cßn, cã c¶ th¶y n¨m ngμn bèn tr¨m t¸m m−¬i l¨m quyÓn⁽⁴⁾.

§¹o gi¸o cã nhiÒu t«ng ph¸i, rÊt phøc t¹p. Mét sè ph¸i chñ yÕu lμ:

1. Ph¸i ChÝnh NhÊt, còng gäi lμ ph¸i Thiªn

*. Nhµ nghiªn cøu, Tp. Hå ChÝ Minh.

1. Thêi Xu©n Thu (770-402 TCN): Tõ ®êi B×nh V−¬ng tíi cuèi ®êi Uy LiÖt V−¬ng nhµ Chu. Thêi ChiÕn Quèc (401-221 TCN): Tõ ®êi An V−¬ng nhµ Chu ®Õn khi TÇn Thñy Hoµng diÖt TÒ vµ thèng nhÊt Trung Quèc. [NguyÔn HiÕn Lª 1992: 25]. C−íc chó nµy cho biÕt th«ng tin nãi trªn cã trong mét cuèn s¸ch cña NguyÔn HiÕn Lª in n¨m 1992, trang 25. VÒ chi tiÕt cña nguån tµi liÖu, xin xem Th− TÞch ë cuèi kh¶o luËn nµy.

2. Tr−¬ng §¹o L¨ng, tù Phô H¸n, sinh ë Thiªn Môc S¬n, ChiÕt Giang, kho¶ng n¨m 34 hay 35, triÒu Quang Vò §Õ; ®−îc t«n lµ Tr−¬ng Thiªn S−. Chøc thiªn s− ®−îc R. H. Mathews dÞch lµ “Taoist Pope”

(môc tõ 195h, tr. 20) vµ gi¶ng thiªn s− lµ vÞ ®øng ®Çu t«ng ph¸i §¹o gi¸o (the head of the Taoist sect, môc tõ 6361a-51, tr. 922). Xem: Mathews' Chinese- English dictionary. Cambridge, Massachusetts:

Harvard University Press, 1971.

3. Holmes Welch (1921-1981) trong t¸c phÈm Taoism: the Parting of the Ways (Beacon Press, 1966) gäi ®¹o gia lµ Daoist philosophers vµ ®¹o sÜ lµ Daoist priests.

4. Theo [Liu Ts’un-yan 1973: 104], tho¹t ®Çu §¹o T¹ng cã n¨m ngµn ba tr¨m lÎ n¨m quyÓn, ®ùng trong bèn tr¨m t¸m m−¬i hép, kÕt tËp tõ ®Çu ®êi Minh [n¨m 1368] vµ hoµn tÊt n¨m 1445. Tôc §¹o T¹ng n¨m 1607 gåm mét tr¨m t¸m m−¬i quyÓn.

C

(2)

S−, thuéc Long Hæ S¬n, tØnh Giang T©y.

2. Ph¸i Mao S¬nvíi hai lo¹i ph¸p m«n:

(a) tÞnh luyÖn dùa theo Huúnh §×nh Kinh; vμ (b) vâ thuËt dùa theo K× M«n

§én Gi¸p.

3. Ph¸i Th¸i Cùc thuéc Vò §−¬ng S¬n ë Hå B¾c víi hai lo¹i ph¸p m«n: (a) vâ thuËt trõ tμ ma; vμ (b) tÞnh luyÖn theo ph−¬ng ph¸p cña Tr−¬ng Tam Phong.

4. Ph¸i Toμn Ch©n cã ¶nh h−ëng ®Õn c¸c c− sÜ §¹o gi¸o tu luyÖn t¹i gia.

5. Ph¸i L− S¬n víi c¸c ®Ö tö ®Çu quÊn kh¨n ®á, thæi tï vμ, rung chu«ng khi hμnh lÔ⁽⁵⁾.

Cã thÓ §¹o gi¸o du nhËp ViÖt Nam kho¶ng thÕ kØ II, bÊy giê ®· mang mμu s¾c §¹o gi¸o Trung Quèc. Nguyªn v× ë Trung Quèc, sau khi H¸n Linh §Õ mÊt (n¨m 189), x· héi rèi lo¹n, ng−êi H¸n ch¹y sang Giao Ch©u (miÒn B¾c ngμy nay) l¸nh n¹n rÊt ®«ng, trong ®ã cã nhiÒu

®¹o sÜ tÞch cèc (nhÞn ¨n), luyÖn ph¸p tr−êng sinh⁽⁶⁾.

Quan l¹i Trung Quèc sang ®« hé Giao Ch©u hÇu nh− ®Òu sÝnh ph−¬ng thuËt.

Theo §¹i ViÖt Sö KÝ Toμn Th−, quyÓn 3, Th¸i thó SÜ TiÕp (SÜ NhiÕp, 137-226) l©m bÞnh, chÕt ®· ba ngμy, l¹i ®−îc mét ®¹o nh©n lμ §æng Phông ®Õn cho thuèc c¶i tö hoμn sinh⁽⁷⁾. L¹i chÐp viÖc Thø sö Tr−¬ng T©n (sang Giao Ch©u tõ n¨m 201) hay

®éi kh¨n ®á, ®äc kinh s¸ch §¹o gi¸o⁽⁸⁾.

§êi §−êng (618-907), n¨m 865, Cao BiÒn sang n−íc Nam ®μn ¸p c¸c cuéc khëi nghÜa cña d©n ViÖt. Hä Cao lμ mét thuËt sÜ cã h¹ng, chuyªn vÒ phong thñy, r¸o riÕt t×m ph¸ long m¹ch, trÊn yÓm c¸c n¬i anh linh tó khÝ cña n−íc Nam, cèt ý cho n−íc Nam kh«ng cßn sinh ra nh©n tμi, anh hïng hμo kiÖt, sÏ ph¶i chÞu ¸ch ®« hé cña ph−¬ng B¾c ®êi ®êi.

§¹o gi¸o ViÖt Nam còng kh¸ phøc t¹p, võa mang mμu s¾c §¹o gi¸o Trung Quèc, võa chÞu ¶nh h−ëng c¸c ®¹o gia, vμ ®ång thêi còng kÕt hîp víi ThÇn ®¹o cña ng−êi ViÖt (thê c¸c danh nh©n ®Êt n−íc, anh

hïng d©n téc). V× thÕ, §¹o gi¸o ë ViÖt Nam cã nhiÒu khuynh h−íng kh¸c nhau.

I. Vμi khuynh h−íng tiªu biÓu cña §¹o gi¸o ViÖt Nam

1. Khuynh h−íng phï chó vμ b¹o ®éng Bïa chó trong mét thêi gian dμi cã ¶nh h−ëng ®Õn sinh ho¹t x· héi. Ch¼ng h¹n, cäp ®−îc coi lμ loμi thó cã thÓ khu trõ tμ ma, do ®ã nhiÒu nhμ d¸n bïa vÏ h×nh cäp tr−íc cöa ®Ó che chë gia ®×nh, vμ l¸ bïa Êy cã tªn Trõ tμ trÞ bÖnh, trÊn tr¹ch b×nh an.

§¹o gi¸o cã søc l«i cuèn n«ng d©n vμo c¸c héi bÝ mËt, hoÆc ®Ó t−¬ng trî nhau chèng l¹i c−êng hμo ¸c b¸, hoÆc ®Ó m−u

®å quèc gia ®¹i sù.

§êi TrÇn PhÕ §Õ (trÞ v× 1377-1388), ë lé B¾c Giang cã NguyÔn Bæ, n¨m 1379 x−ng v−¬ng, hiÖu §−êng Lang Tö Y⁽⁹⁾.

§êi Hå (1400-1407) cã TrÇn §øc Huy dïng ph−¬ng thuËt thu hót ®«ng ng−êi theo⁽¹⁰⁾, bÞ Hå Quý Ly dÑp n¨m 1403.

Thêi kh¸ng Ph¸p cã ®¹o sÜ TrÇn Cao V©n (1866-1916), tªn thËt lμ TrÇn C«ng Thä, hiÖu Hång ViÖt, quª lμng T− Phó, tæng

§a Hßa, phñ §iÖn Bμn, tØnh Qu¶ng Nam.

MiÒn Nam cã Thiªn §Þa Héi l«i cuèn hμng ngμn ng−êi. Cã Phan Ph¸t Sanh (Phan XÝch Long, 1893-1916) x−ng hoμng

®Õ, næi lªn ®¸nh Ph¸p (cuèi th¸ng 3- 1913); nghÜa qu©n ®eo bïa, mang gi¸o m¸c, gËy géc, bÊt chÊp sóng ®¹n cña giÆc⁽¹¹⁾.

5. [Michael Saso 1973: 403-416].

6. PhËt Gi¸o §¹i T¹ng Kinh, sè 52, Sö TruyÖn, bé IV, Ho»ng Minh TËp, quyÓn I, viÕt: “ThÞ thêi [H¸n]

Linh §Õ b¨ng hËu, thiªn h¹ nhiÔu lo¹n, ®éc Giao Ch©u s¸i an. B¾c ph−¬ng dÞ nh©n hµm lai t¹i yªn, ®a vi thÇn tiªn tÞch cèc, tr−êng sinh chi thuËt”.

是時靈帝崩後, 天下擾亂, 獨交州差安. 北方異

人咸來在焉, 多為神仙辟穀長生之術. [NguyÔn

§¨ng Thôc: 1971a: 114].

7. [Ng« SÜ Liªn 1974: 246].

8. [Ng« SÜ Liªn 1974: 244].

9. [NguyÔn Tù 1962: 113].

10. [NguyÔn §æng Chi 1942: 419].

11. [Ph¹m V¨n S¬n 1963: 459-460].

(3)

Cßn rÊt nhiÒu nh÷ng phong trμo nh−

thÕ kh¾p c¶ n−íc, nh− M¹c §×nh Phóc (MiÒn B¾c), Vâ Trø (MiÒn Trung), NguyÔn H÷u TrÝ (MiÒn Nam), v.v...

2. Khuynh h−íng phong thñy vμ sÊm kÝ

Khoa phong thñy (®Þa lÝ) ë n−íc Nam vμ viÖc tiªn tri loan truyÒn sÊm kÝ rÊt

®−îc quÇn chóng −a thÝch.

Thêi Hå (1400-1407) ë lé T©n H−ng cã TrÇn Quèc KiÖt lμm quan chøc An Phñ Sø, so¹n H×nh ThÕ §Þa M¹ch Ca⁽¹²⁾.

Thêi M¹c (1527-1592) cã NguyÔn BØnh Khiªm (1491-1585), hiÖu B¹ch V©n C− SÜ,

®êi gäi Tr¹ng Tr×nh, næi tiÕng nhê tμi tiªn tri.

Thêi vua Lª chóa TrÞnh (1545-1787) ë lμng T¶ Ao, tØnh NghÖ An, cã NguyÔn

§øc Huyªn vang danh nhê khoa ®Þa lÝ.

Thêi T©y S¬n (1778-1802) ë huyÖn La S¬n, tØnh Hμ §«ng cã NguyÔn ThiÕp (La S¬n Phu Tö, 1723-1804) còng næi tiÕng vÒ phong thñy.

SÊm kÝ còng ®−îc nhiÒu cao t¨ng sö dông. Lμng Cæ Ph¸p, tØnh B¾c Ninh, trong ph¸i Tú Ni §a L−u Chi (Vinitaruci) cã nhiÒu nh©n vËt lõng lÉy: s− §Þnh Kh«ng (thÕ kØ VIII, ®êi thø t¸m); s− La Quý An (852-936, ®êi thø m−êi); s− V¹n H¹nh (?-1018, ®êi thø m−êi hai), v.v...

3. Khuynh h−íng tr−êng sinh bÝ thuËt

Vua TrÇn Dô T«ng (1341-1369) cÇu

®¹o tr−êng sinh víi ®¹o sÜ HuyÒn V©n tu ë nói NiÕt (nói Phông Hoμng), huyÖn ChÝ Linh, tØnh H¶i D−¬ng.

Thêi Hå (1400-1407) ë x· Cæ §Þnh, huyÖn N«ng Cèng, tØnh Thanh Hãa, cã TrÇn Tu vμo nói N−a (Na S¬n) tu thμnh tiªn.

Thêi vua Lª chóa TrÞnh (1545-1787) ë huyÖn §«ng Thμnh cã Ph¹m Viªn tu thμnh tiªn.

TriÒu Lª HiÓn T«ng (trÞ v× 1740-1786) cã NguyÔn Ho¶n (1713-1791), lμng Lan Khª,

huyÖn N«ng Cèng, tØnh Thanh Hãa, lμm quan Th−îng Th− Bé L¹i. Gia ph¶ hä NguyÔn, môc Tiªn Kh¶o §¹o Tu Lôc cho biÕt «ng tu tiªn tõ n¨m 1745, th−êng ®äc

§¹o §øc Kinh; lËp tÞnh thÊt ®Ó tu luyÖn ngay trong nhμ (1752); thê thÇn Ngò Nh¹c (1760); sau l¹i x©y thªm th¸p m−êi hai tÇng

®Ó luyÖn khÝ ©m d−¬ng, v.v... Cuèi cïng v×

cuång väng, «ng ®i l¹c sang tμ ®¹o⁽¹³⁾. 4. Khuynh h−íng thanh tÜnh, nhμn l¹c TriÕt lÝ v« vi thanh tÜnh cña L·o-Trang

¶nh h−ëng giíi Nho sÜ rÊt nhiÒu, t¹o cho con ng−êi xu h−íng Èn dËt, −a thÝch gÇn thiªn nhiªn, t×m c¸i thó nhμn l¹c bªn chÐn r−îu cuéc cê, tiªu dao víi ngãn ®μn, vÇn th¬, hay nÐt th− häa, v.v... Xu h−íng nμy thÝch hîp khi con ng−êi kh«ng gÆp thêi, hoÆc khi ®· ch¸n cuéc ®êi phån t¹p.

V× thÕ, Nho sÜ ViÖt Nam thêi x−a lu«n lu«n trang bÞ cho b¶n th©n t− t−ëng xuÊt xö. GÆp thêi hay, ®−îc thi thè tμi n¨ng th× tham gia viÖc n−íc (xuÊt). Lóc bÊt ®¾c chÝ, khi tuæi giμ hay ch¸n quan tr−êng th×

xin bá vÒ n¬i ®iÒn d· hay chèn heo hót (xö).

Thêi TrÇn, NguyÔn Phi Khanh (1355- 1428) viÕt:

B¸ch niªn phï thÕ nh©n giai méng, B¸n nhËt th©u nhμn ng· diÖc tiªn⁽¹⁴⁾. (§êi tr«i næi tr¨m n¨m kiÕp ng−êi nh−

méng,

Trém ®−îc nöa ngμy nhμn ta còng lμ tiªn).

Thêi M¹c, NguyÔn BØnh Khiªm (1491- 1585) viÕt:

Nh−ng trong mäi viÖc ®μ ngoμi hÕt,

§−îc mét ngμy lμ tiªn mét ngμy⁽¹⁵⁾. Hay lμ:

R−îu ®Õn gèc c©y ta sÏ nh¾p, Nh×n xem thÕ sù tùa chiªm bao.

12. [NguyÔn §æng Chi 1942: 420].

13.[Hoµng Xu©n H·n 1952: 93-95], [TrÇn V¨n Gi¸p 1984: 107].

14. 百年浮世人皆夢, / 半日偷閒我亦仙. 15. [ViÖn V¨n Häc 1978: 423].

(4)

Thêi Lª-M¹c (1533-1592), cã NguyÔn H·ng, quª x· Xu©n Lòng, phñ L©m Thao, trÊn S¬n T©y, thi ®Ëu H−¬ng Cèng nh−ng kh«ng lμm quan, vÒ ë Èn ë x· §¹i §ång, phñ Yªn B×nh, tØnh Tuyªn Quang. ¤ng lÊy hiÖu N¹i Hiªn. TriÒu Lª (khi trung h−ng) phong tÆng lμ Th¶o Mao DËt SÜ.

¤ng s¸ng t¸c nh÷ng bμi phó ca ngîi thó ë Èn non cao nh− §¹i §ång Phong C¶nh Phó, Tam Ngung §éng Phó, TÞch C−

Ninh ThÓ Phó, v.v...⁽¹⁶⁾

Thêi T©y S¬n, cã Phan Huy Ých (1750- 1822), quª ë NghÖ An, lÊy hiÖu B¶o Ch©n

§¹o Nh©n. N¨m 1796 «ng dùng nhμ t¹i kinh thμnh Th¨ng Long, ®Æt tªn lμ B¶o Ch©n Qu¸n. Trong bμi kÝ do «ng s¸ng t¸c

®Ó nãi vÒ B¶o Ch©n Qu¸n, «ng bμy tá môc

®Ých lμ ®Ó sím h«m quanh quÈn ë ®ã, khi dùa bao l¬n uèng trμ, khi ®Õn dßng s«ng bu«ng c©u, khi kh¶y ®μn nh¾p r−îu, khi ng©m vÞnh tïy høng...⁽¹⁷⁾

Thêi NguyÔn cã NguyÔn C«ng Trø (1778-1858), ng−êi x· Uy ViÔn, huyÖn Nghi Xu©n, tØnh Hμ TÜnh lμ mét nhμ Nho

®éc ®¸o. ¤ng tõng tù hμo:

Tri tóc, tiÖn tóc; ®·i tóc, hμ thêi tóc?

Tri nhμn, tiÖn nhμn; ®·i nhμn, hμ thêi nhμn?

CÇm k× thi töu víi giang san, DÔ mÊy kÎ xuÊt trÇn xuÊt thÕ?

Khuynh h−íng thanh tÜnh, nhμn l¹c cßn thÊy ®−îc qua thó ch¬i c©y kiÓng vμ hßn non bé. Mét gèc c©y sï s×, nho nhá, uèn cμnh söa l¸ theo ý riªng, hoÆc bμy vμi hßn ®¸ con con, ch«ng chªnh trªn mét bÓ n−íc c¹n.

Thªm vμo vμi nh¸nh l¸, chiÕc cÇu, con thuyÒn, l¸c ®¸c mét hai t−îng sμnh tÝ xÝu h×nh l·o tiÒu, «ng c©u, hay ®«i b¹n ®ang

®¸nh cê, v.v... §ã lμ c¶ mét thÕ giíi riªng cña con ng−êi ®em thu nhá l¹i tõ h×nh ¶nh thËt cña thiªn nhiªn bao la.

Ch¬i c©y kiÓng vμ hßn non bé tõ l©u

®êi vÉn ®−îc coi nh− thó tiªu khiÓn thanh tao, gióp con ng−êi di d−ìng tÝnh t×nh. Nã ®−îc xÕp h¹ng kh«ng kÐm bèn thó tμi tö cÇm, k×, thi, häa.

II. §¹O GI¸O KÕT HîP VíI THÇN

®¹O VIÖT NAM

Tõ l©u ®êi, ng−êi ViÖt cã mét ®øc tin s©u s¾c vμo sù tr−êng cöu cña anh linh nh÷ng c«ng thÇn, hμo kiÖt. Lóc sèng, lμm r−êng cét chèng ®ì s¬n hμ x· t¾c, cøu d©n gióp n−íc. Khi th¸c, trë thμnh thÇn th¸nh, hiÓn hÝch, ©m phß mÆc trî cho

®ång bμo. ThÇn ®¹o ViÖt Nam gi¶n dÞ nh− vËy, vμ ®ã còng lμ mét truyÒn thèng yªu n−íc vμ lßng kÝnh träng ngh×n ®êi cña d©n téc ®èi víi c¸c vÞ anh hïng, nh÷ng bËc k× tμi cña ®Êt n−íc. §×nh lμng, tôc thê thμnh hoμng, ®Òn thê hay l¨ng, miÕu c¸c danh t−íng l−¬ng thÇn ®Òu lμ nÐt tÝn ng−ìng ThÇn ®¹o cña ng−êi ViÖt.

§¹o gi¸o còng nh− ®¹o PhËt ®· khÐo dung hîp, hßa nhËp víi nh÷ng tÝn ng−ìng cæ truyÒn trong lßng x· héi ViÖt Nam.

Trong lóc ®Êt n−íc mÊt chñ quyÒn, chÝnh tÝn ng−ìng ThÇn ®¹o ®· nu«i d−ìng ý thøc quèc gia, kh¬i lßng yªu n−íc, ®Ó khi thêi c¬ ®Õn th× g©y phong trμo khëi nghÜa,

®¸nh ®uæi ngo¹i x©m. Nh− vËy ThÇn ®¹o ViÖt Nam cßn ph¶n ¸nh t×nh yªu n−íc ViÖt Nam.

ThËt vËy, trong toμn bé lÞch sö l©u dμi võa ®Êu tranh gi÷ n−íc võa ra søc dùng n−íc, d©n téc ViÖt Nam ®· chiÕn ®Êu bÊt khuÊt, kh«ng ph¶i chØ víi ph−¬ng tiÖn vËt chÊt h÷u h×nh, mμ cßn cã c¶ søc m¹nh v« h×nh lμ ®øc tin m·nh liÖt vμo khÝ thiªng s«ng nói, tin r»ng cã biÕt bao thÕ hÖ anh linh tiÒn nh©n d©n téc ®ang cïng ®øng chung chiÕn tuyÕn víi chÝnh nghÜa cña d©n téc ®Ó b¶o vÖ sù ®éc lËp, thèng nhÊt, tr−êng tån cña ViÖt Nam.

ThÇn ®¹o ViÖt Nam cßn lμm phong phó thªm hÖ thèng thÇn tiªn cña §¹o gi¸o Trung Quèc bëi lÏ bªn c¹nh c¸c vÞ thÇn tiªn cña §¹o gi¸o Trung Quèc, ng−êi ViÖt thê thªm c¸c vÞ thÇn cña d©n téc m×nh. ThÝ dô:

16. [D−¬ng Qu¶ng Hµm 1968b: 297].

17. [Ng« Th× NhËm 1978: 33].

(5)

- Th«ng Th¸nh Qu¸n ë vïng B¹ch H¹c (ViÖt Tr×, c¸ch Hμ Néi b¶y m−¬i l¨m c©y sè vÒ h−íng t©y b¾c) ®· thê thÇn s«ng Tam Giang lμ vÞ phóc thÇn cña ®Þa ph−¬ng.

- C¸c ®¹o qu¸n kh¸c thê thÇn nói T¶n Viªn (tØnh S¬n T©y, gåm ba ngän cao ngÊt, nªn còng gäi lμ nói Ba V×), thê thÇn s«ng T« LÞch, v.v...

- Tõ thêi TrÇn (1225-1400), §øc H−ng

§¹o V−¬ng TrÇn Quèc TuÊn (1228?-1300)

®−îc thê ë V¹n KiÕp, ChÝ Linh, råi lan truyÒn nhiÒu n¬i.

- Thêi HËu Lª (1428-1788), cã ®Òn thê Bμ Chóa LiÔu H¹nh. NhiÒu n÷ thÇn kh¸c còng

®−îc d©n gian thê phông kh¾p trong n−íc.

III. MéT Sè §¹O QU¸N NæI TIÕNG a. Th«ng Th¸nh Qu¸n: ë vïng B¹ch H¹c (ViÖt Tr×), dùng kho¶ng n¨m 650- 655, ®Õn thÕ kØ XIV th× kh«ng cßn⁽¹⁸⁾.

b. Th¸i Thanh Cung: §−îc dùng ë bªn tr¸i kinh thμnh Th¨ng Long. Bªn ph¶i lμ chïa V¹n TuÕ. Vua Lý Th¸i Tæ (trÞ v×

1009-1028) cho cÊt cung vμ chïa nμy khi míi dêi ®« tõ Hoa L− (tØnh Ninh B×nh) vÒ Th¨ng Long (Hμ Néi ngμy nay)⁽¹⁹⁾.

c. TrÊn Vò Qu¸n: Còng ®−îc x©y dùng lóc vua Lý Th¸i Tæ võa dêi ®« vÒ Th¨ng Long (1010), nay n»m ë gãc ®−êng Qu¸n Th¸nh vμ ®−êng Thanh Niªn, quËn Ba

§×nh, Hμ Néi. Qu¸n nμy cßn ®−îc gäi lμ ®Òn TrÊn Vò hay Ch©n Vò. §øc HuyÒn Thiªn Ch©n Vò §¹i §Õ ®−îc thê t¹i qu¸n nμy ®Ó hé tr× mÆt b¾c thμnh Th¨ng Long. §êi vua Lª Hy T«ng (trÞ v× 1676-1704), t−îng §øc Ch©n Vò ®óc b»ng ®ång ®en cao 3,96 mÐt, nÆng 4 tÊn. N¨m 1893, l¹i x©y thªm cho t−îng mét bÖ ®¸ cao 1,20m⁽²⁰⁾.

d. Ngäc Thanh Qu¸n: Qu¸n n»m trªn nói §¹i Lai (Thanh Hãa). N¨m 1398, Hå Quý Ly (1336-1407) m−u viÖc døt ng«i nhμ TrÇn, Ðp vua TrÇn ThuËn T«ng (trÞ v×

1388-1398) tho¸i vÞ, vμ c−ìng b¸ch vua vÒ qu¸n nμy tu tiªn.

e. Nghinh Tiªn Qu¸n (Väng Tiªn Qu¸n):

Vua Lª Th¸nh T«ng (trÞ v× 1460-1497) ra

ch¬i Hå T©y, gÆp mét thiÕu n÷ xinh ®Ñp, x−íng häa th¬ rÊt tμi t×nh nªn vua Lª r−íc lªn xe ®−a vÒ cung. Khi ®Õn cöa §¹i H−ng thμnh Th¨ng Long (nay lμ Cöa Nam, Hμ Néi), nμng Êy bay lªn trêi, biÕn mÊt. Vua cho cÊt t¹i cöa §¹i H−ng lÇu Väng Tiªn ®Ó kØ niÖm. VÒ sau chèn nμy thμnh qu¸n Väng Tiªn hay Nghinh Tiªn, n»m ë phè Hμng B«ng, Hμ Néi ngμy nay⁽²¹⁾.

f. Tiªn TÝch Tù: Ra ch¬i hå Kim ¢u ë phÝa nam thμnh Th¨ng Long, vua Lª HiÓn T«ng (trÞ v× 1740-1786) gÆp hai nμng tiªn, nªn cho cÊt Tiªn TÝch Tù ë

®Êy. Hå Kim ¢u ë vÞ trÝ nhμ ga ®−êng s¾t Hμ Néi ngμy nay⁽²²⁾.

g. §Òn Ngäc S¬n: §Òn n»m trªn mét gß

®Êt næi lªn ë phÝa b¾c hå Hoμn KiÕm.

Tho¹t ®Çu n¬i ®©y thê §øc Quan Th¸nh

§Õ Qu©n, sau trïng tu l¹i, thê PhËt, gäi lμ chïa Ngäc S¬n. N¨m 1841, biÕn thμnh

®Òn thê §øc V¨n X−¬ng §Õ Qu©n. VÒ sau l¹i thê thªm §øc L÷ Tæ vμ §øc H−ng §¹o V−¬ng TrÇn Quèc TuÊn (1228?-1300)⁽²³⁾.

h. B¶o Ch©n Qu¸n: Do Phan Huy Ých (1750-1822) cÊt t¹i Th¨ng Long n¨m 1796.

IV. TH¦îNG S¦ NéI §¹O

§©y lμ mét ®¹o tr−êng lín cña §¹o gi¸o ë ViÖt Nam thêi x−a. §êi HËu Lª, cã TrÇn Toμn lμ ng−êi lμng Yªn §«ng, huyÖn Qu¶ng X−¬ng, phñ TÜnh Gia, tØnh Thanh Hãa. Khi M¹c §¨ng Dung c−íp ng«i nhμ HËu Lª (thêi gian 1527-1592),

«ng tõ quan vÒ quª tu hμnh.

§¾c ®¹o, «ng ®−îc Th−îng §Õ phong chøc Th−îng S−, lo trõ tμ khö qu¸i suèt hai ch©u Hoan (tØnh Thanh Hãa) vμ ¸i (tØnh NghÖ An).

Th−îng S− ®Õn lμng Tõ Minh, huyÖn Ho»ng Hãa, tØnh Thanh Hã a m ë ®¹o

18. [ñy Ban Khoa häc X· héi ViÖt Nam 1971a:

127].

19. [Lª Quý §«n 1977: 387].

20. [ñy Ban Khoa häc X· héi ViÖt Nam 1978: 53].

21. [Ph¹m V¨n Diªu 1960: 331].

22. [Hoµng Träng Miªn 1973: 417].

23. [ñy Ban Khoa häc X· héi ViÖt Nam 1978: 68].

(6)

tr−êng. Vua Lª ThÇn T«ng (trÞ v× 1619- 1643; 1649-1662) ban cho tr−êng tªn lμ Néi

§¹o Tr−êng. Sau khi Th−îng S− tho¸t x¸c, vua l¹i truy phong lμ Phôc Ma Th−îng

§¼ng Phóc ThÇn vμ cho lËp ®Òn thê.

Th−îng S− cã ba con trai lμ NhËt Quang, NguyÖt Quang, vμ Ngäc Quang,

®Òu tinh th«ng ®¹o ph¸p cña Th−îng S−

truyÒn d¹y. Ba vÞ næi danh lõng lÉy, ®êi x−ng t¸n, gäi lμ Tam Th¸nh Néi §¹o. Sau khi Th−îng S− quy thiªn, Ngäc Quang kÕ tôc ®¹o nghiÖp cña cha, l·nh phÇn ®iÒu khiÓn Néi §¹o Tr−êng.

§−îc triÒu ®×nh c«ng nhËn nªn Néi

§¹o Tr−êng cã uy thÕ rÊt lín. Chi nh¸nh cña Néi §¹o Tr−êng h×nh thμnh kh¾p n¬i, nh− ë lμng Tõ Quang (tøc Tõ Minh tr−íc kia, huyÖn Ho»ng Hãa), lμng Yªn

§«ng (huyÖn Qu¶ng X−¬ng), ®Òu ë tØnh Thanh Hãa; hoÆc ë tØnh NghÖ An, ë h¹t HuÖ Lai, tØnh H−ng Yªn; hay ë NhËt T¶o (tØnh H¶i D−¬ng), ë lμng Gi¶ng Vâ (Thμnh phè Hμ Néi), v.v...

Néi §¹o Tr−êng thê c¸c vÞ thÇn tiªn cña ng−êi ViÖt nh− Bμ Chóa LiÔu H¹nh, H−ng §¹o V−¬ng TrÇn Quèc TuÊn, Phï

§æng Thiªn V−¬ng, thÇn nói T¶n Viªn, thÇn B¹ch M·, v.v...⁽²⁴⁾

V. THI §¹o HäC

TriÒu ®×nh hai lÇn më khoa thi Tam Gi¸o vμo ®êi vua Lý Cao T«ng (1195) vμ vua TrÇn Th¸i T«ng (1247).

VÒ néi dung thi §¹o häc, NguyÔn §æng Chi (1915-1984) s−u tÇm ®−îc mét ®Ò thi vμ mét bμi tr¶ lêi c¸c c©u hái ra trong ®Ò

®ã⁽²⁵⁾. §äc bμi thi nμy, cã thÓ hiÓu ®−îc phÇn nμo viÖc häc §¹o gi¸o cña ng−êi ViÖt thêi x−a. Bμi thi nh− sau:

(1) Ph¸p m«n lμ g×?

Mäi ph¸p quy t«ng, mu«n ®êi ch¼ng

®æi, mu«n th¸nh ngμn thÇn, mét m«n

®ång héi, Êy gäi lμ ph¸p m«n vËy.

(2) Phï thñy lμ g×?

KhÝ ©m khÝ d−¬ng hçn hîp mμ thμnh ra thiªng, dïng n−íc ®¹i bi phun cho ma

sî, Êy gäi lμ phï thñy vËy.

(3) Ph¸p m«n lÊy ai lμm Th¸nh?

(4) Phï thñy lÊy ai lμm ThÇy?

(5) Tø Th¸nh, Tø Gi¸c, Tø Tung, Tø Duy lμ ý thÕ nμo?

Thiªn Bång, Thiªn Du, B¶o §øc, H¾c S¸t gäi lμ Tø Th¸nh.

Cμn, Kh«n, Tèn, CÊn gäi lμ Tø Gi¸c⁽²⁶⁾. Thiªn Hoa, §Þa Hoa, L·o H¹c, §ång Trô gäi lμ Tø Tung.

Tý, Ngä, M·o, DËu gäi lμ Tø Duy.

(6) Tam Giíi, Tam Thanh, Tam §éng, Tam Ty lμ thÕ nμo?

Dôc Giíi, S¾c Giíi, V« S¾c Giíi Êy lμ Tam Giíi.

Ngäc Thanh, Th−îng Thanh, Th¸i Thanh, Êy lμ Tam Thanh.

L«i §×nh, Linh B¶o, Th¸i HuyÒn Êy lμ Tam Ty.

(7) ¤n, Hoμng, DÞch, LÖ sinh vμo buæi nμo?

Vua Hoμng §Õ cã bèn ng−êi con bÊt tμi tªn lμ ¤n, Hoμng, DÞch, LÖ sinh vμo ®êi Chuyªn Hóc.

(8) Tèn, Ly, Kh«n, §oμi sinh ®−îc mÊy con?

Ly sinh ®−îc chÝn con tõ NhÊt B¹ch, NhÞ H¾c ®Õn B¸t B¹ch, Cöu Tö.

Kh«n sinh ra s¸u con tøc lμ Th¸i ¢m Lôc KhÝ.

§oμi sinh ra b¶y con tøc lμ B¾c §Èu ThÊt Tinh.

24. [Hoµng Träng Miªn 1973: 436-440].

25. [NguyÔn §æng Chi 1942: 193-201].

(7)

Êy lμ Tèn, Ly, Kh«n, §oμi cã hai m−¬i s¸u con vËy.

(9) Hμnh m·n tam thiªn sè, thêi ®−¬ng tø v¹n niªn lμ g×?

Sè trêi thμnh mét ngμn, sè ®Êt thμnh mét ngμn, sè ng−êi thμnh mét ngμn, Êy lμ hμnh m·n tam thiªn sè.

Tõ Th¸i DÞch ®Õn Th¸i S¬ lμ m−êi ngμn n¨m, tõ Th¸i S¬ ®Õn Th¸i Thñy m−êi ngμn n¨m, tõ Th¸i Thñy ®Õn Th¸i Tè m−êi ngμn n¨m, tõ Th¸i Tè ®Õn Th¸i Cùc m−êi ngμn n¨m. Êy lμ thêi ®−¬ng tø v¹n niªn.

(10) §¹o cao long hæ phôc, ®øc träng quû thÇn kinh chØ vÒ thÇy nμo?

®Òu phôc ®¹o cao. §øc chÝ hËu kh«ng thÓ v−ît qua ®−îc, mμ quØ lμ khÝ t¸n, thÇn lμ khÝ tinh ®Òu sî ®øc träng. Êy lμ ®¹o cao long hæ phôc, ®øc träng quû thÇn kinh, chÝnh lμ chØ s− Phæ Am vËy.

(11) PhÐp b¾t tμ trãi quû dïng linh phï nμo? §äc thÇn chó nμo?

NÕu ®−îc ®μn trμng cho chØnh tóc, ph¸p tÞch cho h¼n hoi, niÖm thÊy Tam Giíi mμ mu«n th¸nh ®Òu ®Õn, trèng ®¸nh ba håi mμ mu«n thÇn ®Òu nhãm häp, tr−íc ph¶i gäi t−íng, thø ph¶i sai ®i.

T−ëng ®Õn thiªn vâng mμ kÝn ®¸o ra bïa, b¾t tay Ên mμ thiªng liªng chó bót, bèn ch÷ Th¸nh ®Ì n¨m ch÷ Quû, ch÷ (...)⁽²⁷⁾ hîp víi v¹n linh. Dïng nh÷ng bïa thiªng B¹ch Xμ, §éc C−íc, ®äc nh÷ng thÇn chó Th¸i Th−îng, TÒ Thiªn.

NÕu tr−íc hÕt chÝnh t©m th× bän tμ mÞ kh«ng thÓ rôc rÞch. Tr−íc hÕt chÝnh th©n th× khÝ tμ kh«ng thÓ x©m ph¹m. T©m chÝnh råi th× lÊy ®ã ra ¬n cho d©n. Th©n chÝnh råi th× lÊy ®ã mμ gióp chóng.

§¹o gi¸o ®êi x−a nÆng vÒ §¹o gi¸o

(Daoist religion) h¬n lμ §¹o häc (Daoist philosophy).

VI. CÇU TI£N

CÇu tiªn lμ mét ph−¬ng tiÖn liªn l¹c, tiÕp xóc (th«ng c«ng) gi÷a con ng−êi h÷u h×nh víi c¸c ®Êng tiªn th¸nh v« h×nh.

Ng−êi cÇu tiªn th−êng cã nhiÒu môc ®Ých kh¸c nhau: hoÆc x−íng häa th¬ víi thÇn tiªn, hoÆc xin thuèc ch÷a bÖnh, hoÆc hái viÖc t−¬ng lai hËu vËn, hoÆc hái thiªn c¬

quèc sù, v.v...

Th«ng th−êng c¸c ®Êng thiªng liªng tõ bi

®¸p øng c¸c nhu cÇu thÕ tôc cña con ng−êi

§μn nμy qua c¬ bót ®· tiÕp nhËn ®−îc bé Kinh §¹o Nam (hai quyÓn) trong th¸ng 9 vμ 10 n¨m 1923⁽²⁸⁾.

ë MiÒn Nam, ®Çu thÕ kØ XX nhiÒu ®Þa danh vμ c¸c ®μn tiªn ®· g¾n liÒn víi lÞch sö khai nguyªn ®¹o Cao §μi nh− ®μn ë MiÔu Næi (B×nh Lîi, Gß VÊp), ë chïa Ngäc Hoμng (§a Kao, quËn I, Tp. Hå ChÝ Minh), ®μn Minh ThiÖn (Thanh An Tù, Thñ DÇu Mét, B×nh D−¬ng), ®μn HiÖp Minh (C¸i KhÕ, CÇn Th¬), ®μn trªn nói Th¹ch §éng (Hμ Tiªn), ®μn ë chïa Quan

¢m (trªn nói D−¬ng §«ng, ®¶o Phó Quèc), ®μn ë phè Hμng Dõa (®−êng Arras, Sμi Gßn, nay lμ Cèng Quúnh, quËn I, Tp. Hå ChÝ Minh), v.v...

26. Theo Tiªn Thiªn B¸t Qu¸i th× bèn quÎ Cµn, Kh«n, Tèn, CÊn t−¬ng øng bèn ph−¬ng t©y, ®«ng, t©y b¾c, ®«ng b¾c. Cã lÏ v× thÕ mµ gäi lµ bèn gãc (tø gi¸c) ch¨ng? [HuÖ Kh¶i chó]

27. B¶n in bá sãt mét ch÷ nµy. Cã thÓ lµ ch÷ 神 (ThÇn).

§éng, 2007, mét quyÓn.

(8)

§Çu thÕ kØ XX, ®¹o Cao §μi ra ®êi t¹i ViÖt Nam. DÔ nhËn ra t«n gi¸o míi nμy cã mèi liªn hÖ gÇn gòi víi §¹o gi¸o cæ truyÒn. §¹o Cao §μi thê Ngäc Hoμng Th−îng §Õ (còng lμ Cao §μi Tiªn ¤ng), Diªu Tr× Kim MÉu, Th¸i Th−îng L·o Qu©n, v.v... §©y lμ c¸c ®Êng ®−îc §¹o gi¸o t«n thê trong trong nhiÒu thÕ kØ.

lμ mét ®iÓm t−¬ng ®ång kh¸c gi÷a §¹o gi¸o cæ truyÒn vμ ®¹o Cao §μi. ViÖc d¹y gi¸o lÝ qua h×nh thøc th¬ phó trong Cao

§μi cßn cho thÊy ®−êng nÐt cña v¨n hãa L·o-Trang.

§¸ng l−u ý r»ng Gi¸o Chñ Cao §μi x−ng m×nh lμ mét vÞ Tiªn ¤ng. Nh− vËy, ph¶i ch¨ng ®¹o Cao §μi ë mét chõng møc nμo ®ã cã thÓ xem lμ §¹o gi¸o cæ truyÒn

®−îc ViÖt Nam hãa, hiÖn ®¹i hãa?

C¸c tÝn ®å Cao §μi xem m×nh lμ häc trß tiªn, tu ®¹o Tiªn. Ph−¬ng tiÖn c¬ bót

Tµi liÖu tham kh¶o:

[Hoµng Träng Miªn 1973]. ViÖt Nam V¨n Häc Toµn Th−. QuyÓn Th−îng: ThÇn Tho¹i, Cæ TÝch. Sµi Gßn, Nxb. TiÕng Ph−¬ng §«ng.

[Lª Quý §«n 1977]. Toµn TËp. TËp II: KiÕn V¨n TiÓu Lôc. Hµ Néi, Nxb. Khoa Häc X· Héi.

[Liu Tsun-yan 1973]. “The Compilation and Historical Value of the Tao-tsang,” Essays on the Sources for Chinese History. Editors: Donald Leslies, Colin Mackerras, Wang Gungwu. Canberra:

Australian National University Press.

[Michael Saso 1973]. Towards a Methodology in the Study of Religious Taoism, in l¹i trªn t¹p chÝ Ph−¬ng §«ng, sè 24 (th¸ng 6-1973), tr. 403-416.

[Ng« SÜ Liªn 1974]. §¹i ViÖt Sö Ký Toµn Th−. TËp I. T¹ Quang Ph¸t dÞch. Sµi Gßn: Bé V¨n Hãa Gi¸o Dôc vµ Thanh Niªn xuÊt b¶n.

[Ng« Th× NhËm 1978]. Th¬ V¨n Ng« Th× NhËm. TËp I. Hµ Néi, Nxb. Khoa Häc X· Héi.

[NguyÔn §¨ng Thôc 1971a]. “Lý HoÆc LuËn,” T− T−ëng, sè 2, n¨m thø T−. Sµi Gßn, ViÖn §¹i Häc V¹n H¹nh xuÊt b¶n, th¸ng 4.

[NguyÔn §æng Chi 1942]. ViÖt Nam Cæ V¨n Häc Sö. Hµ Néi, Nxb. Hµn Thuyªn.

[NguyÔn HiÕn Lª 1992]. Khæng Tö. Hµ Néi, Nxb. V¨n Hãa.

[NguyÔn Tù 1962-1963]. T©n Biªn TruyÒn Kú M¹n Lôc. QuyÓn 1-2. Bïi Xu©n Trang dÞch. Sµi Gßn, Bé Quèc gia Gi¸o dôc xuÊt b¶n.

[TrÇn V¨n Gi¸p 1984]. T×m HiÓu Kho S¸ch H¸n-N«m. TËp I. Hµ Néi, Nxb. V¨n Hãa.

[ñy Ban Khoa Häc X· Héi ViÖt Nam 1971a]. LÞch Sö ViÖt Nam. TËp I. Hµ Néi, Nxb. Khoa Häc X· Héi.

[ñy Ban Khoa Häc X· Héi ViÖt Nam 1971b-1978]. TuyÓn TËp V¨n Bia Hµ Néi. TËp I, II. Hµ Néi, Nxb. Khoa Häc X· Héi.

[ViÖn V¨n Häc 1977-1989-1978]. Th¬ V¨n Lý-TrÇn. TËp I, II, III. Hµ Néi, Nxb. Khoa Häc X· Héi.