I - Mục tiêu
Học xong bài thực hành này, học sinh phải :
−Qua tranh ảnh và mẫu vật sống, nhận biết đ√ợc một số th√ờng biến phát sinh ở một số đối t√ợng th√ờng gặp.
−Qua tranh ảnh, phân biệt đ√ợc sự khác nhau giữa th√ờng biến và đột biến.
−Qua tranh ảnh và mẫu vật sống, rút ra đ√ợc :
+ T˙nh tr◊ng chất l√ợng phụ thuộc chủ yếu vào kiểu gen, không hoặc rất ˙t ch˚u tác động của môi tr√ờng.
+ T˙nh tr◊ng số l√ợng th√ờng ch˚u ảnh h√ởng nhiều của môi tr√ờng.
II - Chuẩn b˚
1. Tranh ảnh
a) Tranh, ảnh minh ho◊ th√ờng biến
−ảnh chụp hai mầm khoai lang hoặc khoai tây đ√ợc tách ra từ một củ, một mầm đặt trong tối, còn mầm kia để ngoài ánh sáng.
− ảnh chụp hai chậu gieo h◊t thuần chủng của cùng một giống lúa, một chậu đặt trong tối, một chậu để ngoài ánh sáng.
− ảnh chụp cây rau dừa n√ớc mọc từ mô đất cao, bò xuống bờ n√ớc rồi trải trên mặt n√ớc.
− ảnh chụp ruộng m◊ có các cây m◊ ven bờ tốt hơn so với các cây m◊ ở trong giữa ruộng.
b) ảnh chụp chứng minh th√ờng biến là biến d˚ không di truyền đ√ợc
− Kết hợp ảnh chụp các cây m◊ ven bờ và các cây m◊ ở trong giữa ruộng với ảnh chụp các cây lúa mọc từ h◊t của hai lo◊i m◊ trên.
− ảnh chụp một cây rau dừa n√ớc mọc trên mô đất cao, lan rộng xuống mặt n√ớc và ảnh chụp của hai cây rau dừa n√ớc đ√ợc t◊o nên bằng cách lấy hai đo◊n thân của cây rau dừa nói trên, một đo◊n thân nằm trên mô đất cao cho mọc trên mặt n√ớc, một đo◊n thân nằm trên mặt n√ớc cho mọc trên mô đất cao.
c) ảnh chụp minh ho◊ ảnh h√ởng khác nhau của cùng một điều kiện môi tr√ờng đối với t˙nh tr◊ng số l√ợng và t˙nh tr◊ng chất l√ợng
ảnh chụp 2 luống su hào trồng từ một giống nh√ng đ√ợc bón phân, t√ới n√ớc khác nhau và 2 củ điển h˘nh từ 2 luống đó.
2.Mẫu vật
−Mầm khoai lang hoặc khoai tây mọc trong bóng tối và ngoài sáng.
−Cây m◊ mọc trong bóng tối và ngoài sáng.
− Một thân cây rau dừa n√ớc mọc từ mô đất cao, bò xuống ven bờ và trải trên mặt n√ớc.
− Hai củ su hào của một giống thuần chủng nh√ng đ√ợc bón phân, t√ới n√ớc khác nhau.
III - Cách tiến hành
−Chia lớp thành nhóm, mỗi nhóm 10 −15 học sinh.
−Quan sát và nhận biết các th√ờng biến trên các tranh ảnh minh ho◊.
−Quan sát và phân t˙ch sơ đồ minh ho◊ th√ờng biến không di truyền đ√ợc.
−Quan sát đặc điểm biến đổi đồng lo◊t theo cùng một h√ớng của th√ờng biến.
−Đo đ√ờng k˙nh của các đo◊n thân cây rau dừa n√ớc và các củ su hào, cân các củ su hào.
− Nhận xt về ảnh h√ởng khác nhau của cùng một điều kiện môi tr√ờng đối với t˙nh tr◊ng chất l√ợng và số l√ợng.
IV - Thu ho◊ch
Cho nhận xt về :
−ảnh h√ởng của môi tr√ờng đối với t˙nh tr◊ng số l√ợng và t˙nh tr◊ng chất l√ợng.
−Sự khác nhau giữa th√ờng biến và đột biến.
Bài 28. Ph√ơng pháp nghiên cứu di truyền ng√ời
Cũng nh√ ở động vật, ở ng√ời có hiện t√ợng con cái giống nhau, giống bố mẹ và đồng thời cũng có những chi tiết khác nhau và khác với bố mẹ. Việc nghiên cứu di truyền ở ng√ời gặp 2 khó khăn ch˙nh :
−Ng√ời sinh sản muộn và đẻ ˙t con.
−V˘ l˙ do xã hội, không thể áp dụng các ph√ơng pháp lai và gây đột biến.
V˘ vậy, ng√ời ta đã đ√a ra một số ph√ơng pháp nghiên cứu th˙ch hợp, thông dụng và đơn giản hơn cả là ph√ơng pháp nghiên cứu phả hệ và trẻ đồng sinh.
I - Nghiên cứu phả hệ
Phả là sự ghi chp, hệ là các thế hệ, phả hệ là bản ghi chp các thế hệ.
Để dễ theo dõi sự di truyền một số t˙nh tr◊ng qua các thế hệ, ng√ời ta dùng các k˙
hiệu : chỉ nam ; chỉ nữ.
Hai màu khác nhau của cùng một k˙ hiệu biểu th˚ 2 tr◊ng thái đối lập nhau của cùng một t˙nh tr◊ng. Ch⁄ng h◊n, - Nam tóc th⁄ng, - Nam tóc quăn, - Nữ tóc th⁄ng, - Nữ tóc quăn. Các k˙ hiệu : T , T , T , T biểu th˚ kết hôn hay cặp vợ chồng.
V˙ dụ 1 : Khi theo dõi sự di truyền t˙nh tr◊ng màu mflt (nâu : hoặc và đen : hoặc ) qua 3 đời của hai gia đ˘nh khác nhau, ng√ời ta lập đ√ợc hai sơ đồ phả hệ nh√ sau :
H˘nh 28.1. S ơ đồ phả hệ của hai gia đ˘nh a (có bà ngo◊i mflt nâu) và b (có ông nội mflt nâu)
2
tQuan sát h˘nh 28.1a, b và cho biết :
−Mflt nâu và mflt đen, t˙nh tr◊ng nào là trội ?
−S ự di truyền t˙nh tr◊ng màu mflt có liên quan tới giới t˙nh hay không ? T◊i sao ? V˙ dụ 2 : Bệnh máu khó đông do một gen quy đ˚nh. Ng√ời vợ không mflc bệnh ( ) lấy chồng không mflc bệnh ( ), sinh ra con mflc bệnh chỉ là con trai ( ).
tHãy vẽ sơ đồ phả hệ của tr√ờng hợp trên và trả lời các câu hỏi sau :
−B ệnh máu khó đông do gen trội hay gen lặn quy đ˚nh ?
−S ự di truyền bệnh máu khó đông có liên quan với giới t˙nh hay không ? T◊i sao ?
II - Nghiên cứu trẻ đồng sinh
Trẻ đồng sinh là những đứa trẻ cùng đ√ợc sinh ra ở một lần sinh.
1. Trẻ đồng sinh cùng trứng và khác trứng
Trẻ đồng sinh (h˘nh 28.3) hay gặp nhất là trẻ sinh đôi, có 2 tr√ờng hợp : sinh đôi cùng trứng và sinh đôi khác trứng.
t−Quan sát hai sơ đồ ở h˘nh 28.2a, b.
H˘nh 28.2. S ơ đồ sự h˘nh thành trẻ đồng sinh a) S inh đôi cùng trứng ; b) S inh đôi khác trứng
−Hãy trả lời các câu hỏi sau :
+ S ơ đồ 28.2a giống và khác sơ đồ 28.2b ở điểm nào ?
+ T◊i sao trẻ sinh đôi cùng trứng đều là nam hoặc đều là nữ ? + Đồng sinh khác trứng là g˘ ?
Những đứa trẻ đồng sinh khác trứng có thể khác nhau về giới t˙nh hay không ? T◊i sao ? + Đồng sinh cùng trứng và khác
trứng khác nhau cơ bản ở điểm nào ?
2. ˝ nghĩa của nghiên cứu trẻ đồng sinh
Nghiên cứu trẻ đồng sinh giúp ng√ời ta hiểu rõ vai trò của kiểu gen và vai trò của môi tr√ờng đối với sự h˘nh thành t˙nh tr◊ng, sự ảnh h√ởng khác nhau của môi tr√ờng đối với t˙nh tr◊ng số l√ợng và t˙nh tr◊ng chất l√ợng.
Giống nh√ ở động vật và thực vật, con ng√ời cũng có những t˙nh tr◊ng rất ˙t hoặc hầu nh√ không ch˚u ảnh h√ởng của môi tr√ờng. Ng√ợc l◊i, có những t˙nh tr◊ng ch˚u ảnh h√ởng rất lớn của môi tr√ờng nên rất dễ b˚ biến đổi.
Theo dõi sự di truyền của một t˙nh tr◊ng nhất đ˚nh trên những ng√ời thuộc cùng một dòng họ qua nhiều thế hệ, ng√ời ta có thể xác đ˚nh đ√ợc đặc điểm di truyền (trội, lặn, do một hay nhiều gen quy đ˚nh).
Nghiên cứu trẻ đồng sinh cùng trứng có thể xác đ˚nh đ√ợc t˙nh tr◊ng nào do gen quyết đ˚nh là chủ yếu, t˙nh tr◊ng nào ch˚u ảnh h√ởng nhiều của môi tr√ờng tự nhiên và xã hội.
H˘nh 28.3. Hai em b đồng sinh
1. Ph√ơng pháp nghiên cứu phả hệ là g˘ ? T◊i sao ng√ời ta phải dùng ph√ơng pháp đó để nghiên cứu sự di truyền một số t˙nh tr◊ng ở ng√ời ? Hãy cho một v˙ dụ về ứng dụng của ph√ơng pháp nói trên.
2. Trẻ đồng sinh cùng trứng và khác trứng khác nhau cơ bản ở những điểm nào ? Ph√ơng pháp nghiên cứu trẻ đồng sinh có vai trò g˘ trong nghiên cứu di truyền ng√ời ? Hãy t˘m một v˙ dụ về trẻ đồng sinh ở đ˚a ph√ơng em.
− ởng√ời, các t˙nh tr◊ng : da đen, mflt nâu, môi dày, răng vẩu, lông mi dài, mũi cong là các t˙nh tr◊ng trội ; da trflng, mflt đen, môi mỏng, răng đều, lông mi ngfln, mũi th⁄ng là các t˙nh tr◊ng lặn.
− Tr√ờng hợp hai anh em trai sinh đôi Phú và C√ờng là một v˙ dụ về ảnh h√ởng khác nhau của môi tr√ờng đối với t˙nh tr◊ng số l√ợng và t˙nh tr◊ng chất l√ợng.
Bố và mẹ của hai em đều là bộ đội, hi sinh năm 1975, lúc hai em mới đ√ợc 2 tháng tuổi. Sau ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng, một ng√ời b◊n chiến đấu của bố đã đón em Phú về nuôi d◊y t◊i thành phố Hồ Ch˙ Minh. Phú đã tốt nghiệp tr√ờng Đ◊i học Thể dục thể thao, hiện là huấn luyện viên điền kinh. C√ờng đ√ợc ng√ời b◊n chiến đấu của mẹ đón về nuôi d◊y ở Hà Nội. C√ờng đã tốt nghiệp tr√ờng Đ◊i học Tài ch˙nh, nay là kế toán tr√ởng ở một công ti. Hai anh em giống nhau nh√ hai giọt n√ớc, đều có mái tóc đen và hơi quăn, mũi dọc dừa, mflt đen. Họ khác nhau ở ba điểm rất rõ rệt : Phú có n√ớc da rám nflng, cao hơn khoảng 10 cm và nói giọng miền Nam, còn C√ờng có da trflng, nói giọng miền Bflc.